Yangiqanotli to’la metamorfozali hasharotlarga tavsifnoma - Zoologiya - Referatlar

Yangiqanotli to’la metamorfozali hasharotlarga tavsifnoma

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB

Ko'chirib olish

Yangiqanotli to’la metamorfozali hasharotlarga tavsifnoma Reja: 1 . Q atti q q anotlilar turkum vakillari biologiyasi 2 . Elpig’ich q anotlilar turkumi vakillari biologiyasi 3 . Xulosa

TO’LI Q O’ZGARI SH LI HA SH AROTLAR. Q attig’ q anotlilar. (oleptera) yoki g’o’ng’izlar turkumiga kiruvchi hasharotlari oldingi q anotlarining tomirlanishi ani q emas, shoxsimon yoki terisimon ust g’anotga aylangan, og’iz apparati kemiruvchi tipda tuzilgan. Lichinkalari chuvalchangsimon. Qo’ng’izlar ust ko’rinishi va katta kichikligi juda turli-tuman. Kattaligi 0,3-1 mm (masalan, parda g’anotlilar)dan to 10-15 smga (masalan “gigant” plakcha-bo’rtlilar) bo’lishi mumkin. Ust qanotlari qorincha uchiga qadar etib boradi. Lekin qator oilalarga mansub turlarda (jumladan, donxo’rlar, ko’p plakcha - burtlilar va boshqalar) qorincha oxiriga etmay qoladi. Stafilinidlar oilasiga mansub ba‘zi turlarda xuddi quloqqazgichlar turkumidagi kabi juda qisqargan. Ust qanotlarining boshlanish qismida aniq ajralib turgan uchburchak qalqoncha o’rta elkaning o’rta skleriti bor. Orqa qanotlari pardasimon. Odatda, ust qanotlarga nisbatan anchagina uzun (tinchlanganda uzunligiga va ko’ndalangiga taxlana oladi). Org’a qanotlarning tomirlanishi qattiq qanotlilar sistematikasida muhim belgi hisoblanadi. Ba‘zi tur qo’ng’izlarning qanotlari yo’q, bunday turlar (masalan, toshqollar, qora tanlilar va boshqalar) uchish xususiyatini yuqotgan. Ko’pchilik tur qo’ng’izlarining oyoqlari yugurdak yoki yuruvchi tipda tuzilgan. Lekin ba‘zi turlarida kovlovchi (ko’p tur plakcha burtlilar va ba‘zi toshqollar), suzuvchi (suvsuzarlar oilasiga mansub tur qo’ng’izlarning orqa juft oyoqlari va boshqalar) yoki sakrovchi (er berchaklari kenja oilasiga mansub turlarda) formada tuzilgan. Panjalari bo’g’imli. Toshqollar, suvsuzarlar, plakcha burtlilar va boshqalarda panjalar (3-5) bug’imli. Boshqa gruppalarda panjalar 4 yoki 3 6ug’imli. Bargxurlar, uzunburunlilar va ularga yaqin oilalarga mansub turlarda panja formulasi 4-4-4 va hakozo turlarda tuzilgan. Yug’orilardan ko’rinib turibdiki, qo’ng’izlar sistematikasida panjalar tuzilishi katta ahamiyatga ega.

Ovqat hazm qilish sistemasi to’la taraqqiy etgan. O’rta ichakda ko’p miqdorda mayda o’simtalar joylashgan va yirtqich turlarida o’ljaga ovqat hazm qilish shirasi tushirishga moslashgan. Malpigiy naychalari soni 4-6 ta, ularning miqdori va tuzilishi sistematikada katta ahamiyatga ega. Nerv sistemasi qator sodda gruppalarda 3-ko’krak va 6-8 qorinchadagi nerv zanjiri tugunchalaridan iborat. Nafas olish sistemasi suvda yashovchi formalarida jiddiy o’zgargan. Quruqda yashovchi ko’pgina turlarida havo xaltachalari bor. Ko’pchilik qo’ng’izlar yil davomida bir, qisman 2-3 bo’g’in berib urchiydi. Tuprokda uchraydigan turlari (masalan, chertmaksilar, xrushlar va boshg’alar) asta- sekin rivojlanganligidan, bir bo’g’in urchish uchun 3-5 yil lozim bo’ladi. Ko’pchilik tur qo’ng’izlar etuk, boshqalari g’umbak, ba‘zilari lichinka fazasida qishlaydilar. Etuk fazasida qishlovchilar ko’klamda g’o’shimcha ovg’atlanadi, shuning uchun ular jiddiy zarar keltirshi mumkin. Toshg’ollar va tanaxo’rlar kenja turkumiga mansub g’or oilalarning lichinkalari serharakatchan, tanasi yassi formali va rangli, yirtg’ichlik bilan hayot kechiradi. Ko’pchilik turli xo’rlar lichinkalari tuproqda yashaydi, yoki o’simliklar bilan yaqindan bog’lq ham harakatchan, ko’pincha rangli emas. Biologik jihatdan qattig’ qanotlilar juda xilma-xildir. Ular o’rtasida yirtqich, o’simlikxur, saprofag, nekrofag, gurukda, tuprokda, suvda yashovchi formalari mavjud. Qo’ng’izlar hamma erda uchraydi va tabiatdagi moddalar almashinuvida katta ahamiyatga ega. Er yuzidagi qo’ng’iz turlari 250 ming atrofida hisoblanadi, shundan 20 mingdan ortig’i M.D.H.da uchraydi. Qo’ng’izlar turkumi 100 dan ortiq oilalarga bo’linadi, ular esa asosiy turkum (Tanaxo’rlar va turli xo’rlar) ni tashkil etadi. Ekin maydonlari zonalarida uchraydigan qo’ng’izlar ko’p. Tanaxurlar kenja turkumi (Adephaga)ga mansub tur qo’ng’izlarning orqa oyoq toshchalari uzun. Panja formulasi 5-5-5. Urug’donlari sodda, naychalari o’rami kabi ko’rinishda, tuxum naychalari politrofik tipda, malpigay naychalari 4 naychadan tashkil topgan. Lichinkalari kompodeosimon, ularning oyoqlari aniq panjali va odatda, ikki

tirnoqli. Qo’ng’iz va lichinkalar yirtichlik bilan ozig’lanadi. Quyida kenja turkumning ba‘zi oilalariga to’xtalamiz. Toshqollar (arabidae) oilasiga 20 mingdan ortiq turi kiradi. Ko’rinishi qora va qisman metall rangda tanadi. Oyoqlari yugurdak tipda tuzilgan. Yirik toshqollar-karabuslar (arabuya) avlodiga qarashli tur toshqollar yirik va keng tarqalgan. Qrim va Kavkaz tag’larida uchraydigan yirik (5 smcha) shillig’qurtlar shular jumlasidir. Chiroqli tanlilar (alosoma suophonta) va unga yag’in turlar daraxtlarda yashovchi kapalakgqurtlar bilan oziqlanib foyda keladi. Zararkunanda va foydali turlari bor. Suvsuzarlar (dutisidae) oilasiga mansub turlarning tanasi suyri shaklda oyoqlari suzuvchi tipda tuzilgan, nafas teshikchalari ust qanotlari ostiga o’rnashgan. Qo’ng’izlar ustqanotlari uchi va qorincha oraliqdagi katakchani suv ostiga vaqti-vaqti bilan chiqarib, havo zapasi yig’ib oladi. Ular quruqlikda ham yashay oladi. Qo’ng’iz va lichinkalar suvdagi umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi, yirik formalari bilan chavoqlariga hujum qilishi mumkin. Jiyakli suvsuzar (dutisus marginalos) harakterli vakillar dan biridir. Turli xo’rlar kenja turkumi (Polupphada)ga mansub tur qo’ng’izlar orqa oyoq toschalari qorinchaning birinchi sterniti chetiga etib bormaydi va harakatchan o’rnashgan. Panja tuzilishi har xil. Orqa qanotlari stafilinoid yoki kantaroid tipda tomirlangan. Urug’donlari anchagina mukammal tuzilgan, bir qancha naychalar yoki xaltachalardan tashkil topgan, tuxumdonlari telotrofik naychalarga ega. Malpigiy naychalari turli xilda. Lichinkalari chuvalchangsimon, oyoq panjalari juda aniq ajralmagan, bir tirnoqli. Bir nechta bosh oila va oilalarga bo’linadi. Stafilinoidsimonlar bosh oilasi (starhulinadea) ko’pchilik tur qo’ng’izlarda ustqanotlari qorincha oxiriga etib bormaydi va uchini qoplamaydi. Orqa qanotlari stafiliniod tipida tomirlangan. Lichinkalari chuvalchangsimon. Shu gruppadagi stafilinidlar (qisqa ust qanotlilar) oilasi (staphrlinidae) vakillari ustqanotlarining juda ham qisqaligi va qorinchasining xakatchanligi bilan harakterlidir. Turlari ko’p. Ko’pchiligi yirtqich, o’zidan kichik hasharotlar va

kanalarga xujum qiladi. Etuk zoti, lichinkalari turli chirindi va go’ng oraliqida, toshlar kabi joylarda uchraydi. Patqanotlilar (Ptiliidae) oilasiga mansub qo’ng’izlar, juda mayda (tana uzunligi 0,25-2 mm) bo’lib, orqa qanotlari juda ingichka, uzun tuklar bilan qoplangan va ust qanotlari ostidan chiqib turadi. Quruq gungda, o’simlik qoldiqlari ostida, hasharotlar inlarida uchraydi. Ba‘zan to’da bo’lib yashaydi. Skarabeidsimonlar bosh oilasi (Sarabaeidea) gruppasiga yirik, qisman juda yirik qo’ng’izlar kiradi. Ularning burtlari plakcha yoki taroqsimon tug’nag’ichboshli, panjalar tuzilishi 5-5-5. Lichinkalari yirik, 3 juft oyoqli, tuproqda, gung yoki o’simlik chirindilarida uchraydi. Plakcha bo’rtlilar (Sarabaeidea) turlari ko’p oilalardan biri. Issiq iqlimli tomonlarda keng tarqalgan. Burtlari plakchali va yuqori jag’lari to’rtib chiqmagan. Bir nechta kenja oilasi bor. Ularni ikkita biologik gruppa (xrushlar va gungxurlar) deb qarash mumkin. Birinchisining lichinkalari o’simlikxur, ikkinchisiniki esa gung va boshqa chirindilar bilan oziqlanadi. Birinchi guruxdan iyun xrushi va may xrushlari keng tarqalgan bo’lib, zarar keltiradi. Dasht erlarda gung sharni yumalatib yuruvchi muqaddas skrodey va shuningdek, boshqa ko’p turlar gungxurlar guruhiga kiradi. Afrikada uchraydigan goliaf qo’ng’iz (Goliathus) Janubiy Osiyoda juda zararli palma shoxburuni (Orutes rhinoerus) plakcha burtlilar oilasining tropik gigant vakillaridan hisoblanadi. Oxirgi tur lichinkasining uzunligi 12 sm ga etib boradi. O’rta Osiyoda uchraydigan Turkiston shoxburun qo’ng’iz (Orutes punstipennis) ning kattaligi 2,5-3 sm. Qo’ng’iz va lichinkalari chirigan go’ng, qipiq qirindilari va ba‘zan daraxt kallaklaridagi chirindilarda uchraydi. Chertmakchilar (Elateridae) oilasiga mansub qo’ng’izlarning tanasi chu-ziq, oldingi ko’kragi, gavdaning boshqa qismlari bilan harakatchan o’rnash-gan, old elka, orqa yonboshi burchaklari chuzig’ va uchli. Panja tuzilishi formulasi 5-5-5. Lichinkalari tanasi ingichka va tig’iz, odatda, tuproqda yashaydi va ba‘zi turlari ildizlarni kemirib, qishloq xo’jaligiga katta zarar keltiradi. Qo’ng’izlarning oyoqlari qisqa. Amerikada uchraydigan ba‘zi turlarning old elkasida juft va qorinchasi

pastida bitta sariq dog’ ko’rinishida yorug’lik beruvchi organi bor. Kukuxo (30-40 mm) tur qo’ng’iz chiqargan yorug’likda kechasi kitob o’qish mumkin. Chertmakchilar sekin (3-5 yil davomida) rivojlanadi. O’simlikka zarar keltiruvchi turlari ko’p. Oltinqo’ng’izlar (Buprestidae) oilasi chertmakchilar oilasiga yaqin turadi. Bu oilaga mansub qo’ng’izlarning sakrash organi yo’q. Old elka orqa chetlarida ingichkalashgan cho’g’g’ilar yo’q . Tana formasi dugsimon, ko’pincha metallsimon, yaltirog’. Lichinkalari oyog’siz, oldingi q ismi keng. Lichinkalar daraxtning yog’och g’ismlarida yo’l solib yashaydi. Ba‘zi birlari o’rmon va mevali daraxtlarga katta shikast etkazadi. Yumshog’tanlilar (antiharidae) oilasiga mansub, g’o’ng’izlar cho’zig’ teri g’oplarichi va ust g’anotlari yumshog’ panja, tuzilish formulasi 5-5-5. Lichinkalari tana g’ismi yassilashgan, kampodeosimon, ingichka, kalta tuklar bilan g’oplangan. G’o’ng’izlar har turli erlarda, ba‘zan o’simliklarda ham uchraydi. Lichinkalari tuprog’ ichida yoki chirigan yog’ochlarda uchraydi. Ular etuk zotlari kabi yirtg’ichlik bilan ozig’lanadi. Ba‘zan mustag’il sila sifatida harakterlnuvchi yorig’dorlar (larnpuridae), g’orinchasi oxirgi segmentlarida yorug’lik beradigan organlari bor. Urug’lar, urg’ochi zotlari g’anotsiz, lichinkasimon ko’rinishda bo’ladi. Terixo’rlar (Derrnastidae) oilasiga mansub, g’o’ng’izlar mayda yoki yirikrog’ bo’ladi. Burtlari g’isg’a, to’g’nag’ichsimon, oyog’lari g’isg’a, panja tuzilish formulasi 5-5-5. Lichinka g’isman sompodeosimon, tuklar bilan g’oplangan, harakatchan, ko’krak g’ismida uch juft oyog’lari bor. Hayvon mahsulotlari - muyna, teri, hayvon kollektsiyalari, pilla, sir va boshg’alar bilan ozig’lanadi. Yassitanlilar (aujidae) oilasining turlari ko’p emas. G’o’ng’izlar mayda (1,5-6 mm) bo’lib, tanasi yassi, ngichka, erkin tutashgan boshga ega. Burtlari ipsimon yoki to’g’nag’ichsimon. Ko’pchilik turlari po’stlog’ ostida va yog’ochda yashaydi. G’o’ng’iz va lichinkalar yirtg’ich, ular po’stlog’xur va boshg’a zararkunandalarga hujum g’iladi. Ba‘zi turlari omborlarda yashaydi va zarar keltiradi, masalan malla unxo’r va surinam unxo’ri.

Koktsinellidlar yoki tugmachag’o’ng’izlar (oinelledae) oilasiga mansub vakillari g’isman yirtg’ich va g’isman o’simlikxur hisoblanadi. Tanasi turli rangda, elka tomoni bir oz bo’rtib chig’g’an, tugmacha formali (yumalog’) g’o’ng’izlardir. Panja tuzili shi formulasi 4-4-4. Lichinkalari serharakat-chan, kompodeosimon, tukdor, dollar bilan g’oplangan. O’simliklarda yirt-g’ichlik g’ilib hayot kechiradi. Fag’at bir kenja oila (Epilachinae) vakillari o’simlikxur hisoblanadi, ularning lichinkalari uzun, shoxlangan tuklar bilan g’oplangan. Tugmachag’o’ng’izlar o’simliklarda g’umballanadi. Yirtg’ich turlari shiralar, shirinchalar, koktsidalar va o’rgimchak kanalar bilan ozig’lanadi. Har bir lichinka kunda 30-50 tacha shira lichinkalarini eyish mumkin. Ular g’ishlog’ xo’jalik zararkunandalariga g’arshi biologik kurashda juda ko’p g’o’l keladi. Mahalliy foydali turlar orasida etti nug’tali tugmachag’o’ng’iz (oeinella Septempunetata) va ikki nug’tali adaliy (Adalia bipunetata) ko’prog’ ahamiyatga ega. Ular shiralar va g’isman koktsidalar bilan ozig’lanib foyda keltiradi. Tugmachag’o’ng’izlarning o’simlikxur turlaridan O’rta Osiyoda palak ekinlariga kakanak (Epilachnachrusomlina) katta zarar keltiradi. Malhamchilar (Melaidae) oila vakillari uchun teri koplag’ichi va ustg’anotlari yumshog’ bo’lishi harakterlidir. G’opa tanlilar (Tenebrionidae) oilasiga mansub g’o’ng’izlar tanasi g’attig’ g’oplag’ich bilan g’oplangan, kora, old elkasining yonbosh chetlari uchli ingichkalashgan. Panja tirnog’lari oddiy. Ko’p turlarining ust g’anotlari o’rta choki org’ali yoyilib ketgan va opg’a g’anotlari yo’g’. Lichinkalari uzun va g’urtsimon ikkita asosiy tipdagi lichinkalari bor. Birinchi tipdagi lichinkalar teri g’oplag’ichi ojizrog’ skleoritizlashgan va g’orincha oxirida bir juft o’simtasi bor. Bunday lichinkalar namsevar bo’lib, ko’prok o’rmon zonalaridagi chirigan yog’ochlarda, po’stlog’lar orasida va shunga o’xshash joyda yashaydi. Ular o’simlik va hayvon g’oldig’lari bilan ozig’lanadi va yirtg’ichlik bilan hayot kechiradi. Ikkinchi gruppaga g’urug’sevar lichinkalar kiradi. Bu gruppaga g’arashli lichinkalarning teri g’oplag’ichi tekisrog’ g’orinchasi uchida o’simtalar yo’g’ va tuprog’da yashaydi. Ust ko’rinishi chertmakchilar lichinkasiga o’xshaydi hamda soxtasimong’urtlap deb

ataladi. Simg’urtlardan oldingi juft oyog’larining yaxshi tarag’g’iy etganligi va bosh g’ismi sathining g’avarig’ligi hamda yug’ori labi yirikligi bilan farg’ g’iladi. G’ora tanlilar turi 15 mingdan ortig’. Ular aynig’sa, g’urug’ cho’l va sahro zonalari uchun harakterli. M.D.H.da O’rta Osiyo territoriyasida ko’prog’ targ’algan. G’o’ng’izlar odatda, sekin yuradi, ba‘zi turlari xavf sezganda o’ziga xos derazaga o’tadi, ya‘ni boshni pastga egib, g’orinchasini yug’origa ko’tarib turib oladi. Er to’lalarda uchraydigan g’o’hulansa g’o’ng’iz (Blaps mortisaga) zararkunandalar q atoriga kiruvchi keng ko’krakli sekin yurar qo’ng’izlar va boshg’alar shular jumlasidandir. Ko’p turlari kechasi harakatlana kunduzi bo’lsa, toshlar orasida, xas-xashaklar orasida va pastkamlarda yashirinib yotadi. G’ator turlarning lichinkalari ekilgan urug’lar o’simliklar ildizlariga zarar keltiradi. Maysa va boshg’a yosh o’simliklar g’umlog’ sekin yurar g’o’ng’izi zarar keltiradi. Omborlarda, tegirmonlarda, xonadonlarda un va boshg’a max-sulotlarga un xrushagi (Tenebriomolitor) va kichik xrushagi (Tribolium onfusura) lichinkalari zarar keltiradi. Kukunxurlar (Alleulidas) oilasiga mansub g’o’ng’izlar g’ora tanlilardan panja tirnog’larining ichki tomoni arra tishi kabi g’irrali bo’lishi bilan farg’ g’iladi. Ko’p turlarining lichinkalari tuprog’da yashaydi. Ba‘zi turlari, masalan Dog’iston ko’kunxuri (Podonta). (G’alla, lavlagi va boshg’alar) o’simliklarning er osti g’ismlarining zararlantirishi mumkin. O’simlikxurlar (Phutopaga) gruppasi. O’simlik zararkunandalari ko’p uchraydigan oilalar gruppasi hisoblanadi. Panja formulasi odatda 4-4-4. Panjalari 5 bug’imli, lekin ularning 4 bo’g’imi shunchalik kichkinaki, hatto uni anig’lash g’iyin. Uchinchi bug’imi, ba‘zan ikki parchali. Mazkur gruppa burtdorlar, barxurlar, donxurlar, uzunburuklar, po’stlog’xurlar va boshg’a oilalarga bo’linadi. Birinchi uch oila hozirgi zamon sistematikasida xrizomeloid va bargxursimonlar (CHrusomeloidea) bosh oilasi, boshg’alari esa kurkulionid yoki uzunburunlisimonlar (urulioidea) bosh oila sifatida harakterlanadi. Yog’och kemiruvchilar (erarnbuidae) yoki burtdorlar oilasiga mansub g’o’ng’izlar burtlari uzunligi va ularning fag’at elka usti buylab org’aga egilishi

mumkin ekanligi bilan farg’ g’ilishi mumkin. G’o’ng’izlar (formasi) tanasi chuzig’ formali. Lichinkalari yo’g’on, yumshog’, oldingi ko’kragi hajmli, bosh g’ismi unga botib o’rnashgan ko’krak oyog’lari yo’g’ yoki juda kichik, rudimentlar holda. Turlari 17 mingdan ortig’, aynig’sa, tropik mamlakatdarda targ’algan, jumladan, O’zR.da 850 tacha turi uchraydi. Ko’prog’ turlari o’rmon uchun xos. Lichinkalari daraxtlar poyasi va shoxlarida kovaklar yasab, katta zarar keltiradi. Ba‘zi turlari o’rmon mahsulotlari va hatto binolarning yog’och g’ismini ham shikastlaydi. G’isman dala ekinlariga zarar keltiradi. Masalan, kungabog’ar burtdori (Agapanthiiadahli) va boshg’a shu avlod turlari kungabog’ar poyasini parmalaydi. O’zRda uchraydigan turlar orasida eng yirigi ayna dub burtdori (erambuxerdo) va Uzog’ Sharg’da relikt yog’och-kirkar (allipogonrelitussem) bo’lib, birinchisining uzunligi 5 sm, ikkichisiniki esa 10 sm etadi. Bargxurlar (CHrusomelidae) oilasiga mansub turlar, asosan, o’tsimliklari bilan alog’ador g’o’ng’izlar hisoblanadi. Ko’pchilik tur g’o’ng’izlar tanasi cho’zig’ formali emas, rangdor, metallsimon-yaltirog’ burtlari tanasi uzunligidan g’isg’a ba‘zan bir oz uzun oldingi (yirik g’o’ng’izlarda) yo’nalgan, ba‘zida pastga egilishi mumkin. Lichinkalarning ko’krak oyog’lari tarag’g’iy etgan-odatda, rangli va xoldor yoki shoxlangan tukdor, ko’pchiligi o’simliklarda ochig’ yashaydi. Ochig’ yashovchi lichinkalar o’simliklarning o’zida g’umbakka aylanadi. G’umbagi tugmachag’o’ng’izlarnikiga o’xshash, boshi pastga tomon osilib o’rnashgan. Bargxurlarning 30 mingdan ortig’rog’ turi ma‘lum. G’o’ng’izlarning va lichinkalarning ozig’i barg hisoblanadi. Ko’p lichinkalar bargning tomirlari va yug’ori tomonidagi epidermis g’ismiga tegmasdan parenximasni pastki tomonidan kemiradi va bargni g’alvirlashtiradi. Kolaroda va kartoshka g’o’ng’izi kartoshkaning xavfli zararkunandasi hisoblanadi. UAG’SH dan Evropaga o’tib g’olgan va endilikda Evropa buylab areali kengayib, M.D.H. G’arbiy zonalariga ham targ’ala boshlagan. Bu zararkunandalarga g’arshi jiddiy

karantin choralari ko’rilmokda. Terak va tollarda keng targ’algan g’izil g’anot terak bargxuri (Melasoma populi) ham katta zarar keltiradi. Kosadorlar kenja oilasi (ossidinal)ga mansub g’o’ng’izlar tanasi yalpog’ va boshi ust tomonidan yoyig’. Lavlagi kosadori lavlagi zararkunandalari orasiga kiradi. Er burgachalari kenja oilasiga mansub turlar kichikligi va org’a oyog’larining sakrovchanliklari bilan farklanadilar. Bu gruppaning ko’p turlari dala va sabzavot ekinlariga zarar keltiradi. Donxurlar (Bruchidae) oilasiga mansub g’o’ng’izlar, umumiy ko’rinishidan bargxurlarga o’xshab ketadi. Lekin bosh g’ismi cho’zig’rog’, ustg’anotlari bir oz g’isg’argan. G’orincha uchini (pigidiyni) g’oplamaydi. Mayda g’o’ng’izlar. Lichinkalari barvasta, g’isman takasimon, birinchi yoshlarida kalta oyog’lar hosil bo’ladi, so’ngra tullagani sayin, uzunburunlilardek oyog’siz ko’rinishni oladi. Lichinka va g’umbaklari gulli o’simliklar (ko’prog’ dukkaklilar) urug’lari ichida tarag’g’iy etadi. Ko’p turlari monofag yoki oligofag hisoblanadi. Ko’k no’xat o’simligiga ko’kno’xat urug’xuri katta zarar keltiradi. Loviya urug’xuri (Aanthosellides) esa keng targ’algan. Asl vatani Janubiy Amerika hisoblanadi. Evropada ham M.D.H. janubida ham loviya va boshg’a dukkakli o’simliklarga zarar keltiradi. Uzunburunlilar yoki filcha g’o’ng’izlar (urulionidae) oilasi turlarga boy gruppadir, 40 mingdan ortig’ turi ma‘lum. Bosh g’ismi oldinga yo’naltirilgan, xartumchasimon, lekin uchida to’la tarag’g’iy etgan, kichraygan va kemiruvchi tipda tuzilgan og’iz apparati joylashgan. Burtlar giraksimon, ichki tomonga g’ayrilgan, uchlari esa to’g’rnag’ichsimon shaklda, lichinkasi tulig’ tag’asimon g’ayrilgan, og’, oyog’siz. G’umbagi ust ko’rinishidan uzunburunlilarga mansub ekanligi bilinib turadi, aynig’sa cho’zig’ boshiga g’arab buni anig’lash mumkin. Uzunburunlilarning ko’p turlari g’ishlog’ va o’rmon xo’jaliklariga jiddiy zarar keltiradi. Xartumcha shakli va biologik xususiyatlariga g’arab ikki gruppa uzun xartumchalilar va kalta xartumchalilarga bo’linadi. Birinchilarning xartumchasi uzun, tsilindr shaklida, uning yordamida ko’p turlar tuxumlarini o’simlik

tug’imalari ichiga botirib g’uyadi. Uzun xartumlilarning zararkunanda turlaridan olma gulxuri beda barg va urug’lari, lavlagi filchasi, ombor uzunburuni va boshg’alarni ko’rsatish mumkin. Lavlagi filchasi biologik xususiyatlari jihatdan 1ta xartumlilarga o’xshab ketadi, ya‘ni tuxumlarini tuprog’g’a g’uyadi, shu erda rivojlanadi. G’isg’a xartumlilarga tugunak uzunburunlari va g’ator yana boshg’a gruppa turlari kiradi. Ulardan tugunak filchalarning lchiinkalari dukkaklilar ildizlaridagi azot to’plovchi bakteriyalar bilan ozig’lanadi va tuprog’da azot to’planishi protsentiny pasaytiradi Barg o’rovchilar (Attelabidae) oilasi so’nggi vag’tlarga g’adar uzunburunlilarning kenja oilasi hisoblanar edi. Burtlarining tuksizligi, ust g’anotlarining deyarli to’rt burchakligi bilan farg’ g’iladi. Lichinkalari daraxt barglarini naysimon o’rab, uning oralig’ida, mevalar va shoxobchalar ichida yashaydi. Ko’pchilik turlari o’rmonlarda uchraydi. Mevali bog’larda rinxitlar avlodiga g’arashli turlar zarar keltiradi. Olma farmachasi shular jumlasidandir. Po’stloqho’rlar (Spidae) oilasi uzunburunlilar oilasiga yag’in hisob-lanadi, hatto ularning bir kenja oilasi sifatida harakterlanadi. Po’stlog’xurlar biologiyasi va tuzilishi jihatidan o’ziga xos belgilariga ega. Tanasi tsilindsimon, burtlari uchi to’g’nag’ichbosh, yirik, boshi cho’zig’i kalta/keng yoki aniq ajralgan emas, old .:i yirik ko’pincha tanasining uchdan biridan ortig’rog’. Lichinkala oyog’siz, taqasimon qayrilgan, ser et, odatda, daraxt po’stloqlari osida, ba‘zan yog’och g’ismida yoki po’stlog’ orasida arig’cha kemirib, yo’l yasaydi va ular ichida rivojlanadi. Vhisman turlari ut o’simlik1arda yashaydi.Kunhizlar tuxum huyish uchun pustlokda chukurcha yasaydi, ba‘zi bir turlarining erkak xhamda ureochi zotlari poyan kemirib,uchrashish kamerasini tayyorlaydi,shu erda urgochisi uruglanadi. Keyinchalik urgochi kungiz onalik yullari kemiradi va chetlariga tu xum kuyadi.

NEIROPTERIOIDSIMONLAR Neyropterisimonlar bosh turkumi (Neuropteroidae) turkumni - tur g’anotlilar, butaloklar va yirik qanotlilarni • ‘ashtiradi. Ba‘zilar keyingi ikki turkumni tur hanotlilar kenja :unlari deb ham hisoblaydilar.ogiz apparati kemiruvchi tipda tuzilgan. Ranotlagursimon,ikkala jufti ham bir-biriga uxshash,ba‘zan orka jufti «izroh.hamma ko’krak segmentlari erkin tutashgan,oldingi kukragi shi taraniy etgan,lichinkalari kompendiosimon,tola ajratiladi. lab bezlari yuk.Rumbagi pillasiz, ochyah va harakatchan, qanotlatraxeyali tuzilgan. Neyropterioidsimonlar ust kurinishidan/xusu-sh,yirig’ tursimon,hanotlari buyicha chayonpashshalar bilan ancha ux-shshgi bor. Lekin chayonpashshalar neyropteriodsimonlardan lichinka-)ning boshkha tipdaligi, tserkilari bo’lishi/6omtha khator belgilar-5orligy bilan farq qiladi va hasharotlarning tulik uzgarishli ho’ri turkumlari - tanga kanotlilar, parda g’anotlilarga yakinroh va lap bilan birga mekopterioidsimonlar bosh turkumini tashkil qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati. 1. B.F.Natali - "Umurt q asiz xayvonlar zoologiyasi" Toshkent -• I960 yil. 2. A.M.Muhammadiev - "Umurt q asiz hayvonlar zoologiyasi" Toshkent "Ukituvchi"- I960 yil. 3. R.A.Olimjonov - "Entomologiya" Toshkent- 1977 yil ch/ 4. A.Moiseev,A.G.Davletshina - "Uzbekiston xashorotlar dunyosi-Toshkent "Ukituvchi - 1997 yil. 5. O.Mavlonov , B.Xurramov - "Umurt q asizlar zoologiyasi" Toshkent-1998 yil.

O'xshashlar

Yangi g’anotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma

Yangi qanotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma

Yangi qanotli to’la metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Yangi qanotli tula metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Entomologiya fanining maqsad va vazifasi