Suyakli baliqlar sinfi - Zoologiya - Referatlar

Suyakli baliqlar sinfi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44 KB

Ko'chirib olish

Suyakli baliqlar sinfi Reja: 1. Suyakli baliqlar tuzilishining umumiy tavsifi. 2. Suyakli baliqlar sistematikasi. 3. Suyak toayli baliqlar. 4. Suyakdor baliqlar. Seldsimonlar. Lasoslsimonlar. Treskasimonlar. Krapsimonlar. 1. Cho’tka qanotlilar. 2. Ikki xil nafas oluvchilar.

1. BALIQLAR TUZILISHINING UMUMIY TAVSIFI. Gavdasining shakli – umrtqalilar sinfi ichida turi juda ko’p bo’lgan baliqlarning gavda shakllari nihoyatda xilma-xildir. Bularning ichida tez va chaqqon suzishga moslashib, gavdasining ikki yon tomoni birmuncha qisilgan duksimon shakl-baliqlar uchun eng tipik shakldir. Odatda pelagik baliqlar, ya’ni butun umrini suv ichida aktiv ravishda suzib o’tkazadigan baliqlarning gavdasi shunday shaklda tuzilgan bo’ladi. Pelagik baliqlarning juda ko’pchiligida proporstional o’sgan suzgich qanotlari bo’ladi. Lekin suvdan otilib chiqib havoda 100 m dan ko’proq joyga parvoz qilib uchib borishga layoqatlangan ugor baliqlarning ko’krak suzgich qanotlari uzun va keng bo’ladi. Juda kamdan-kam baliqlar suv bilan suzib yurib hayot kechiradi, ularning gavdasi ham turli-tuman bo’ladi. Masalan: oy baliq (mola-mola)ning gavdasi baland, ikki yon tomonidan qisilgan bo’lib, dum suzgich qanoti bo’lmaydi, orqa suzgich qanoti bilan qorin suzgich qanoti bilan anal suzgich qanoti tor va uzun bo’ladi. Kambalalarning gavdasi ikki yon tomonidan qisilgan bo’lib, uzun orqa va qorin suzgich qanotlari bilan o’ralgan ko’zlari baliq bosib yotadigan tomonining qarama-qarshi tomoniga joylashgan, yoki ugorlar tanasi xuddi ilonga o’xshaydi, hatto ba’zi turlari dengiz toychalari suv osti o’tlarida yuksak dumlari bilan yopishib yashaydi. Teri qoplaichlari – Baliqlarning teri qoplaichlari umumiy tuzilishi belgilari bilan xarakterlanadi: ularning epidermasida talaygina bir xo’jayrali bezlari bo’lganligi uchun shilimshiq modda bilan qoplangan. Baliqlarning teri bezlari boshqa barcha umrtqalardagidek epidermisdan hosil bo’ladi. Teri bezlarining ichida shilimshiqni bevosita tashqariga ajratadigan qadoqsimon bezlar hammadan ko’pdir. Tangachalari - Baliqlarning tangachalari hamisha chin teri koriumdan hosil bo’ladi. Baliq tangchalarining uchta asosiy tipi bor. 1. plakoid 2. ganoid 3. suyak

1) Plakoid tangacha. Bu eng primitiv tangacha bo’lib, solishtirma anatomik jihatdan juda ham diqqatga sazovordir, chunki faqat ganoid va suyak tangachalar emas balki tishlar ham o’sha tangchadan iborat. Akulalarning tishi ham haqiqiy plakoid tangachadir. 2) Ganoid tangacha. Hozirgi paytda juda kamdan-kam baliqlar cho’tka qanotlilar baliqlarda bor. Lekin u qazilma baliqlarda ko’p bo’lgan. Tipik holdagi ganoid tangchalar yassirombik plastinkalardan iborat bo’ladi. Ganoid tangchaning tashqi qatlami juda qattiq maxsus moddadan ganoiddan, ostki qatlami suyak to’qimadan tashkil topgan. Ganoid tangacha butkul biriktiruvchi to’qimadan hosil bo’ladi. Shuning uchun ham hech vaqt emal bilan qoplangan bo’lmaydi. 3) Suyak tangacha. Ko’p qanotlilar, barcha suyakli baliqlarga xosdir. Bu tangacha tipik holda turli kattalikdagi yupqa suyak plastinkadan iboratdir. Suyak tangachalar doimo o’sib turadi va plastinka atrofida yillik halqalar hosil bo’ladi. Ixtiologlar mana shu xalqalarga qarab baliqlarni yoshini aniqlaydilar. Ko’p baliqlarning suzgich qanotlaridagi suyak tangachalar suyak tikanaklarini hosil qiladi. Baliqlarni rangi – bir qancha sabablarga boliq. Masalan kumushdek yaltirash tangalargagina emas, balki baliqning ko’p ichki organlariga (havo pufakchasi, qorin pardasiga) ham xos bo’ladi va guanin moddasining borligidan kelib chiqadi. Ko’pgina baliqlar o’z rangini o’zgartirib atrofdagi muxit rangiga kira oladi. O’q skeleti – baliqlarning o’q skeleti turlicha tuzilgan. Qadimgi baliqlar gruppasining o’q skeleti qattiq parda hamda toaydan tuzilgan yoki suyak umrtqa yoylari bilan qoplangan xordadadan iborat. Ancha yosh hozirgi zamona baliqlari o’q skeleti toay yoki umrtqadan iborat bo’lib umrtqalarning orasida xorda qoldii saqlanib qolgan. Ko’pchilik suyakdor baliqlarda xaqiqiy qavuralardan tashqari, muskul suyaklari deb ataladigan suyakchalari ham bo’ladi. Bu suyakchalar ustki ovuradan kelib chiqqan. Bosh skeleti – baliqlarning bosh miya skeleti avvalo visstseral skeletni rivojlanib ketganligi bilan xarakterlanadi, vissteral skeletda ja va til osti (ganoid)

eylardan iborat bo’lgan ovqat tutuvchi ja apparati, hamda kamida beshta jabra yoyidan tashkil topgan jabra apparati bo’ladi. Jabra shu jabra yoylariga o’rnashadi. Suzgich qanotlar skeleti – baliqlarning elka kamari, ham chanoq kamari umrtqa poonasi bilan birikmay balki muskullar orasida erkin turdi. Barcha suyakli baliqlarning elka kamari bir necha qoplagich suyaklar yordami bilan miya quttisiga birikkan bo’ladi. Muskul sistemasi va elektr organlari – juda hilma-xil gruppalarga kiradigan ba’zi baliqlarda batariya prinstipida tuzilgan maxsus elektr organlari bo’ladi. Ko’pincha ular shaklan o’zgargan muskullardan tashkil topgan bo’lib ulardagi elimshaksimon biriktiruvchi to’qima qatlamlari bilan navbatlashadigan birmuncha qattiqroq to’qima plastinkalari volt elemantidagi mis bilan ruhning o’rnini bosadi. Bu organning hammasi biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan ilof ichida turadi va har qaysi plastinkada tugallangan orqa miya nervlari tufayli, elektr razryadlari hosil bo’ladi. Bu organlarni o’rnashgan joyi juda hilma-xil bo’ladi. Elektrik skatda jabra apparati yonida, uchorda dumining past tomonida, laqqada butun gavda bo’ylab teri ostida joylashgan. Elektr zaryadining kuchi ugorda 300 volt, skatda 70-80 volt bo’ladi. Elektr organlari asosan animini o’ldirishgacha ham olib boradi hatto odamni ham yiqitadi. Nerv sistemasi – baliqlarning bosh miyasi umuman kichik bo’ladi. Oldingi miyasi yuqori sinflarning miyasiga nisbatan kam takomillashgan. Oraliq miyada epifizning kam takomil etganligi bilan birga pastki bo’laklar va bezli xaltacha bo’lishi baliqlar uchun xarakterlidir. O’rta miya boshqa bo’laklarga nisbatan juda katta, chunki ovqat topishda ko’z katta rol o’ynaydi. Uning ko’ruv bo’lmalari katta bo’ladi. Yon chiziq organlari - umuman baliqlarda yon chiziq organlari juda yaxshi taraqqiy etgan. Odatda bu organlar dum bilan tana bo’limi bo’ylab ketgan bir yoki bir necha chiziq holida bo’ladi. Ta’m bilish organlari – baliqlarda faqat oiz bo’shliida bo’lmasdan gavdasining tashqi yuzasida ham bo’ladi. Ta’m bilish organlari epidermisning tashqi yuzasida joylashgan alohida sezuv kurtaklaridan iborat.

Hid bilish organlari – baliqlarning ovqatlanishida katta rol o’ynaydi, barcha xid bilish organlari juft xaltacha bo’lib ichki devori burmali bo’ladi hamda bitta yoki ikkita burun teshigi orqali tashqariga ochiladi. Barcha suyakli baliqlarning burun teshigi ko’zining oldida yoki boshining ikki yonida bo’ladi. Eshituv organi – faqat ichki quloqdan iborat. Tovush unga bevosita to’qimalar orqali o’tadi. So’nggi dalillarga qaraganda baliqlar turli to’lqinlarni yaxshi sezadi, ultratovushlar bilan baliq tutish ham shunga asoslangan. Ko’ruv organlari – baliqlarning ko’ruv organi yassi shox qatlamga yaqin o’rnashgan gavharning sharsimon bo’lishi bilan farq qiladi, shu tufayli ular yaqin joydagi narsalarnigina ko’ra oladi, bu esa suv muhitida ko’rishga moslanishdir. Odatda ko’zlar 1 m gacha masofani ko’ra oladi, lekin ko’zdagi silliq muskul to’qimalarning qisqarishi tufayli gavhar orqaga tortiladi va uning ko’rish darajasi 10-12 m ga boradi. Bundan tashqari baliqlarda bir nechta ko’z uchraydi Masalan: to’rtko’z baliq juda alati, uning har qaysi ko’zi ikki qismga ustki ko’zi havoda ostki ko’zi suvda ko’radi. Nihoyatda chuqur suvlarda er osti suvlarida yashaydigan baliqlarda ko’z mutloqa bo’lmaydi. Hazm qilish organlari – hazm qilish nayining bo’limlari bir-biridan aniq ajralib turmasligi bilan ta’riflanadi, chunonchi umumiy oiz halqum bo’shlii sekin- asta qizilo’ngachga aylanadi. Qizil o’ngach ham kengayib borib oshqozonga aylanadi, ichak bo’limlari ham bir-biridan aniq ajralgan emas. Qon aylanish sistemasi – baliqlarning qon aylanish sistemasi yuqorida umumiy tarzda tasvir etilgan edi. Uning tuzilishidagi ba’zi xususiyatlar, oyat darajada turli-tumandir, lekin bu sistemani uchta asosiy tipga bo’lishi mumkin, birinchi tip toayli, ikkinchi tip suyakli, uchinchi tip ikki xil nafas oluvchilar. Umuman shuni ko’rsatib o’tish kerakki juda ko’p baliqlarning embrionida qon olib keluvchi olti juft jabra orteriyalari bor, lekin bularning oldingi ikkitasi keyinchalik yo’qolib ketadi, shuning uchun voyaga etgan baliqlarda odatda 4 (to’rt) juft, toaylik baliqlarda 5 juft, xatto ko’p qon olib keluvchi jabra arteriyasi va to’rt juft qon olib ketuvchi jabra arteriyasi bo’ladi.

Siydik – tanosil sistemasi – Baliqlarning siydik-tanosil sistemasi ikkita ossosiy tipda tuzilgan. Baliqlarning siydik kanali yo klaokaga, yoki siydik tanosil sinusiga, yo bo’lmasa, maxsus teshik bilan tashqariga ochiladi. 2. Suyakli baliqlar sistematikasi Turlari juda ko’p va o’zi turli tuman bo’lgan bu ikkinchi gruppa baliqlarning eng xarakterli belgilari qo’yidagilardan iborat. Suyakli baliqlarning suyaklardan tuzilgan jabra qopqoi bo’lib, bu qopqoq jabra teshigining ustidan qoplab, jabra apparatini ancha mukammallashtiradi va ikkilamchi jai qopqoi (teri) suyakdandir. Skeletida hamma vaqt ma’lum miqdorda qoplaich suyaklar bo’ladi. Ichki skeletida, garchan qisman bo’lsa ham suyak bo’ladi. Tangachalari ganoid yoki suyak tangacha bo’ladi (lekin plokoid tangacha bo’lmaydi). Ikki xil nafas oluvchi baliqlardan tashqari, barcha suyakli baliqlarning suzgich qanotlarini suyak shu’lalar tutib turadi. Jabralar aro to’siqlari yo kichkina yoki ko’pincha bo’lmaydi, shuning uchun jabra yaproqlari bevosita jabra yoylariga o’rnashadi. Yo suzgich pufagi (bu pufak ikkilamchi tartibda rivojlanmay qolishi ham mumkin) yoki o’pkasi (juda kamdan kam xollarda) bo’ladi. Erkaklarida juft kopulyativ organ yo’q. Urulanish hodisasi ba’zi istisnolarni xisobga olganda tashqarida, ya’ni suvda bo’ladi va ikralari juda maydadir. Hozirgi zamondagi suyakli baliqlarni tubandagi oltita sistematik gruppaga bo’lish mumkin: 1. Suyak toaylilar, 2. Suyakli ganoidlar, 3. Suyakdor baliqlar, 4. Ko’p qanotlilar, 5. Cho’tka qanotlilar, 6. Ikki xil nafas oluvchilar. Ko’p ixtiologlar birinchi bo’lib bitta gruppadagi baliqlarni katta turkum tariqasida, “konechnorotsh” deb ataladigan bitta kenja sinfga birlashtiradilar va ikkinchi kenja sinf bo’lmish ikki xil nafas oluvchi baliqlarga qarshi qo’yadilar.

Biroq cho’tka qanotlilar kelib chiqish e’tibori bilan ikki xil nafas oluvchi baliqlarga yaqin turadi, shuning uchun ko’pgina paleantologlarning cho’tka qanotlilar bilan ikki xil nafas oluvchi baliqlarni xoanalilar deb ataladigan bitta katta sinfga kiritishlari tamomila asoslidir . 3. Suyak toayli baliqlar Hozirgi kunda suyak toaylilar turlari uncha ko’p emas, ularning hammasi shimoliy yarim sharda yashaydi. Ularning ko’pchiligi dengizda yashasa xam, nuqul chuchuk suvlarda uchraydi (shur suvlarda spermalari ivib qoladi). Birlamchi bosh skelet deyarli nuqul toaydan tuzilgan lekin miya qutisining usti qoploich suyaklardan (teri suyaklaridan) hosil bo’lgan suyak panstir bilan qoplangan. Bu suyak, suyak tangaga juda o’xshaydi. Toay elka kamarining ustida ham bir qancha teri suyaklari bo’ladi, bu suyaklar ikkilamchi elka kamari hosil bosh skelet bilan birikadi. Faqat ko’krak chizgich qanotlarida emas balki qorin suzgich qanotlarida ham yaxshi takomil etgan radioliyalari bor. Ichaklarda speral kalapan bor, lekin ichagi mustaqil ravishda anal teshigiga ochiladi. Suyakli toayli baliqlarning ikkita oilsi mavjud. Osyotrsimonlar oilasiga – hozirgi zamondagi suyak toayli baliqlarning ko’p turlari kiradi. Ular asosan, Rossiya hamda Shimoliy Amerika suvlarida tarqalgan. Bu oilaga uzunligi 9 m va oirligi 1400 kg gacha boradigan ulkan beluga (Huso huso) 4 m gacha keladigan uzoq sharq kalugasi, uncha katta bo’lmagan sterelyad, sevryuga, rus osyotri va boshqalar. Bu baliqlarning uchta turi O’rta Osiyoda uchraydi. (Sirdaryo va Amudaryoda) ikki turi Shimoliy Amerika daryolarida uchraydi. Osyotrsimonlar oilasi asosan gavdasida katta blyashkalarning beshqator bo’lib joylashganligi va tishlari yo’qligi bilan xarakterlanadi. Suyakdor baliqlar

Vakillari barcha suv havzalarida uchraydi va baliqlarni 95 % ini tashkil etadigan turlar kiradi. Ular okeanining hamma joylarida, hatto eng chuqur erlarida tarqalgan bo’lib, tundraning muzlab yotgan suv havzalarida, qaynoq buloqlarda va ziyo tushmas er osti suvlarida yashaydi. Suyakdor baliqlar juda ham turli tuman bo’ladi va tangachalari suyakdan iborat bo’ladi. Ko’krak suzgich qanotlari jabra yoriining orqasida joylashgan bo’ladi. Suyakdor baliqlar 40 ta turkumga bo’linadi. Seldsimonar: asosan dengiz baliqlari kiradi, ular ikra tashlash uchun juda katta gala bo’lib, dengiz qiroqlariga keladi, ba’zi seledlar esa ikra tashlash uchun daryolarga kiradi. Seldsimon baliqlarni 160 turi ma’lum. Seldsimonlar suyakdor baliqlar ichida ovlash bo’yicha dunyoda birinchi o’rinda turadi ya’ni dunyoda tutiladigan baliqlarni 37 % ini yoki 60 mln stentnerni tashkil etadi. Vakillari : shimol seldi (shimoliy muz okeanida) beshenka (Kasbiy dengizida) puzonok, uzoq sharq sardinkasi, kilkalardir. Losossimonlar: Orqasida normal elka suzgich qanoti bilan dum suzgich qanoti o’rtasida teri qatlamidan iborat bo’lgan skeletsiz kichikroq “yoli” suzgich qanoti borligi bilan xarakterlanadi. Bu baliqlarga chuchuk suv baliqlari yoki o’tkinchi baliqlar kiradi. Vakillari: syomga, forel, keta, garbusha va boshqalar. Butun dunyo bo’yicha har yili 10 mln stentner lososimon baliq tutiladi, buning ko’p qismini uzoq sharq lososlari tashkil etadi. Treskasimonlar: Bu turkumning vakillari nuqul dengiz hayvoni bo’lib butun dunyoda ovlanadigan baliqlarning 14%ini tashkil qiladi. Bulardan treska selddan keyin dunyoda 2 chi o’rinda turadi. Jigaridan shifobaxsh baliq yoi olinadi. Vakillari treska, piksha, novaga va nalim balii (chuchuk suv balii) Karpsimonlar: bizdagi chuchuk suvda yashaydigan baliqlarning ko’p qismini tashkil etadi va ozida tishlari bo’lmasligi bilan ajralib turadi. Vakillari: vobla, leshch, sazan, karp va boshqalar kiradi. Cho’tka qanotlilar

Hozirgi zamondagi baliqlarning bu turkumiga faqat bitta latimeriya urui kiradi. Shu kunga qadar bor-yo’i 30 ta tutilgan xolos. Birinchisi 1938 y. Hind okeanida tutilgan. Bo’yi 1,3-1,6 m, oirligi 35-60 kg boradi. Ikki hil nafas oluvchilar Bu kenja sinfga hozirgi zamondagi baliqlarning uchta vakili kiradi. Ular chuchuk suvlarda kam harakat qilib yashaydi suvda faqat erigan kislorod bilan emas balki atmosfera havosidan o’pkasi bilan ham nafas oladi. Bir o’pkalilar turkumi Bunga hozirgi zamondagi bitta oila kirib u ham faqat Avstraliya uchraydi va Avstraliya shox tishi yoki sterotod nomi bilan yuritiladi. Bu biliqda 1 ta o’pka bo’ladi. Bo’yi 1 m, oirligi 10 kg gacha boradi. Botqoqda suv iflos joylarda yashaydi. Ikki o’pkalilar turkumi Bunga ikita lipidosiren va protopterus prototererus ekvatorial Afrika, Lipidosiren. Hayotining ko’p qismini dengizda o’tkazadi, bu erda oziqlanadi, lekin o’rchish uchun chuchuk suvga o’tadi (chunki sho’r suvda ikrasi ivib qoladi) bunga selbdsimonlar, losossimonlar, osyotrsimonlar kiradi. Ekvatorial Amerikada yashaydi. Bo’yi 1-2 m keladi.

O'xshashlar

Baliqlar (Pisces) sinfi

Qushlar sinfi

Qorinoyo’qli molluskalar sinfi Boshoyo’qli molluskallar sinfi Bo’g’imoyo’qlilar tipi Qisqichbaqasimonlar sinfi

Baliqlar ekologiyasi va iqtisodiy ahamiyati

Xordalilar tipi