Hasharotlar ekologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.5 KB

Ko'chirib olish

H asharotlar e kologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari Reja: 1. H asharotlar xilma-xilligi: asosiy turkumlari va muxim vakillari. 2. Termitlar (Isoptera) turkumi. 3. Beshiktervatlar (Montoptera) turkumi. 4. To‘g‘ri qanotlilar (Phosmoptera) turkumi. 5. Bitlar (Anoplura) turkumi. 6. Qandalalar yoki yarim qattiq qanotlilar (Hemiptera) turkumi. 7. Shiralar yoki o‘simlik biti (Aphidodea) kichik turkumi. 8. Qo‘ng‘izlar yoki qattiq qanotlilar. 9. Kapalaklar yoki tangacha qanotlilar.

H asharotlar xilma-xilligi: asosiy turkumlari va muxim vakillari. Suvaraklar (Blattodea) turkumi. Suvaraklarning ko‘pincha yapaloqlashgan tanasi qalin xitin bilan qoplangan bo‘lib, qora jigar rang yoki qizg‘ish rangda yoki qizig‘ish rangda: cho‘ziq tangasimon yoki oval – tuxumsimon bo‘ladi. Yaxshi ajralgan va pastga yo‘nalgan boshida bir juft uzun – ko‘p bo‘g‘imli mo‘ylov, katta murakkab va kichkina sodda ko‘zlari hamda kavshovchi tipda tuzilgan og‘iz apparati joylashgan. Oyoqlar yaxshi rivojlanib, tez yugurishga moslashgan; 8 – 10 bo‘g‘imli qorinchaning oxirida bir juft serkalar; erkagida 1 – 2 grifilka bo‘ladi. Qanot erkaklarida rivojlangan, urg‘ochisida faqat kalta po‘st qanot bo‘lib, ba’zi turlarida qanotlar butunlay yo‘qolgan. Uylarda yashovchi qizg‘ich suvarak non va boshqa oziq qoldiqlari bilan ovqatlanadi. U turli kasallik mikroblari yoki parazit yumaloq chuvalchanglar (qilbosh, ostritsa) ning tuxumini tarqatib, inson salomatligiga katta ta’sir o‘tkazadi. Afrika, Yevropa (jumladan Qrimda) va Avstraliyada tarqalgan qora suvarak yiriqroq (3 – 3,5 sm) sassiq hid tarqatadi, u ko‘p kasalliklar tarqatadi. O‘rta Osiyoda ko‘p tarqalgan qora tangacha yoki toshbaqasimon suvarak tosh, kesak va eski devorlar orasida yashaydi. Yapaloqlashgan, 4 – 5 sm tanasi ovalsimon yoki doirasimon tuzilgan. U boshqa hamma suvaraklar singari tunda aktiv. Qum tanachasi yuqoridagi turga o‘xshash tuzilgan, lekin u kemiruvchi hayvonlarning uyalarida yashaydi. Suvarakning lichinkasi juda sekin rivojlanadi. Oddiy suvarak 3 – 4 oyda, qora tangachaning lichinkasi esa 3 – 4 yilda rivojlanib, voyaga yetadi. Suvaraklar turkumiga 2500 dan ortiqroq turi mansub bo‘lib, bulardan 50 tacha Rossiyada, 22 turi esa O‘rta Osiyoda uchraydi. Termitlar (Isoptera) turkumi. Termitlar asosan, tropik qit’alarda ko‘p tarqalgan, koloniya bo‘lib yashovchi polimorf hasharotlardir. Yuz minglarcha (ba’zida mln. larcha) individlarni birlashtirgan har bir koloniyada bitta urg‘ochi (ona termit) bir nechta erkak

nihoyatda ko‘p “ishchi” (bular koloniyaning eng ko‘p qismini tashkil etadi) va “soldat” deb ataladigan, tuzilishi bilan farqlanadigan individ (fard) lar yashaydi. Termitlarning hammasida qanot yo‘qolgan. Faqat yangi koloniya hosil etuvchi yosh erkak va urg‘ochilardagina qanot bo‘lib, keyinchalik bularda ham qanotlar yo‘qoladi. “Ishchi” termitlar jinsiy organlari rivojlanmagan urg‘ochi yoki erkaklardir. Ularning kattaligi 0,8 – 1 sm. Boshi katta, mo‘ylovi va oyoqlari, kavshovchi tipdagi og‘iz apparati yaxshi rivojlangan, qanotsiz. Bularning vazifasi erkak, urg‘ochi va “soldat” larni boqish (ular o‘ziga ovqat topib, yashay olmaydi), uy qurish va lichinkalarni boqib, tarbiyalashdir. “Soldat” termitlarning boshi juda katta, ustki jag‘lari (ba’zilarida ustki lablar) o‘tkir qurolga aylangan. Bular koloniyani boshqa avlodlar yoki chumolilardan himoya etadi. 1,5 sm cha kattalikdagi bu termitlar “ishchilar” ajratgan oziq hisobiga yashaydi. Erkak termitlar sirtdan “ishchi” larga o‘xshasa ham o‘zicha ovqatlana olmaydi. Bular faqat urug‘lantirish vazifasini o‘taydi. Urg‘ochi – ona termit har bir koloniyada faqat bitta bo‘ladi. U voyaga yetgach, qorincha qismi (jinsiy organlari va yog‘ tanachalari) juda kattalshib ketadi. Faqat “ishchilar” ning parvarishi bilan yashaydigan urg‘ochi, odatda, ishchisidan yuz martaga yaqin katta bo‘lib, nihoyatda serpusht bo‘lishi bilan xarakaterlidir. Urg‘ochi bir kecha kunduzda 1500 dan 3000 tagacha tuxum qo‘ya oladi. (Shuning uchun ham termitlar koloniyasida millionlab individlar yetishadi). Agarda urg‘ochi o‘lsa, maxsus tarbiyalangan lichinkalardan yetishgan yosh urg‘ochi uning o‘rnini egallaydi Vaqt – vaqti bilan katta koloniyadan yetishgan qanotli erkak va urg‘ochilar ajralib, yangi – yosh koloniya hosil etishga kirishadi. Avstraliya, Hindiston, Afrika, xususan, Janubiy Amerikaning ochiq savanna tipidagi zonalarida termitlar loydan yasalgan mustahkam katta uya yasaydi. Bunday uyalar ba’zida 2-3 m balandlikda bo‘lib, koloniyaning hayotini dushmandan, issiq iqlim sharoiti va yomg‘irdan himoya qiladi. Afrika o‘rmonlarida yashaydigan termitlar daraxt shoxlariga uya quradi. O‘rta Osiyoda

Qizilqum, Qoraqum va shu rayonga tutash joylarda tarqalgan termitlar esa yerni 12 m gacha kavlab uya yasashadi. Termitlar, asosan, yog‘och mahsuloti bilan oziqlanadi. Lekin, ularning o‘rtasida teri, jun, hayvon o‘ligi kabi turli narsalarni yeydigan turlari ham ko‘p. Termitlar tarqalgan rayonlarda imorat, ko‘prik va uy anjomlarining tez yemirilishi ko‘p sodir bo‘ladi. Bularning 2500 dan ortiqroq turi ma’lum. Beshiktervatlar (Montoptera) turkumi. Beshiktervatlar – ancha yirik yirtqich hasharotlar bo‘lib, ko‘pchilik turlari tropik qit’alarda tarqalgan, jumladan Rossiya da 20 tacha turi ma’lum. Tanasi cho‘ziq, boshi harakatchan, katta qanot va qorincha kattagina, oldingi oyoqlari yirtqichlikka moslashgan. Og‘iz apparati kavshovchi tipda tuzilgan. Beshiktervatlar oldingi oyog‘ining dumg‘azacha qismi ancha uzun. Son va boldirining ichki qismida o‘tkir tishchalar joylashgan. Beshiktervat odatda, ovlanadigan hasharotlarni harakatsiz poylaydi. Birorta hasharot yaqinlashishi bilan tashlanib, oldingi oyoqlari bilan ushlaydi va buklanganda qaychiga o‘xshab ishlaydigan oyoqlari orasidagi majruh “ovini” ushlab yeydi. Beshiktervatlar nihoyatda xo‘ran bo‘lganligidan zararli hasharotlar (jumladan shiralar) ni yo‘qotish bilan insonga ma’lum foyda yetkazadi. Tanasining rangi yashash muhitiga mos (ko‘pincha yashil, ba’zilari jigar rang) bo‘lganidan dushmanlari (qushlar) dan yaxshi himoyalangan. To‘g‘ri qanotlilar (Phosmoptera) turkumi. To‘g‘ri qanotlilar yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan: boshqa turlarga qaraganda ancha yirik, ko‘plab ko‘payish xususiyatiga ega. Ko‘pchiligi o‘simlikxo‘r hasharotlardir. Bularning tik joylashgan va harakatchan boshida juda uzun yoki o‘rtacha uzunlikdagi mo‘ylov, murakkab va sodda ko‘zlar, og‘iz hamda kavshovchi og‘iz apparati joylashgan. Urg‘ochilarida esa tuxum qo‘yuvchi o‘simta rivojlangan. Ko‘pchilik turlarida eshitish organlari va ovoz chiqarish xususiyati taraqqiy etgan 20 minggacha turni o‘z ichiga oladi. Bulardan Rossiyada 70 tasi uchraydi.

Bu kichik turkumga mansub turlarining hammasida mo‘ylovlar juda uzun, eshitish organi oldingi oyoqlarining son qismiga joylashgan. Qora chigirtkalar haqiqiy chigirtkalardan kichikroq, ko‘pincha qora, ba’zi turlari ko‘kish yoki jigar rang, kuchli ovoz chiqaradi (chiyillash). Ko‘pchiligi kech kirishi bilan aktivlashadi. Bular ovozni chap qanotidagi “kamoncha” (tishchalar) ni o‘ng qanotining “oynakcha” pardasiga ishqash yo‘li bilan chiqaradi. 4 bo‘g‘imli; tuxum qo‘yuvchi o‘simtalari har xil. Ba’zilarida o‘roqsimon qayrilgan. eshitish organi xitin parda va unga tutashgan nerv tolalaridan tuzilgan. Qo‘shilishda erkaklari spermatoforalarini urg‘ochisining jinsiy yo‘liga ilashtirib qo‘yadi. Tropik o‘rmonlarda yashovchi qora chigirtkalarda himoya shakli yaxshi rivojlangan. Ba’zilarining qanoti o‘simlik bargiga o‘xshaydi. Bular orasida o‘simlikxo‘r, yirtqich yoki aralash ovqatlanadigan guruhlari ma’lum. Rossiyada oddiy qora chigirtka, nim yashil qora chigirtka, oranjereya qora chigirtkasi va Kavkaz g‘orlarida uchraydigan g‘or qora chigirtkasi va boshqa turlari tarqalgan. Buzoqboshsimonlar katta oilasiga oddiy buzoqboshilar va mayda chigirtkasimon parmalovchilar kiradi. Buzoqboshilar sirtidan chigirtkasimonlardan birmuncha farq qiladi. Bularning kalta va muskullashgan oyoqlari yer kovlashga moslashgan, qanotlari kalta, boshi katta – yapaloqlashgan; tanasi 3,5 – 5 sm. Ko‘proq zax tuproqda uya kovlab, kechasi aktivlashadi. O‘simlik ildizi, mayda hasharot va chuvalchanglar bilan ovqatlanadi. Buzoqboshlilar chigirtkasimonlarga o‘xshamagan maxsus ovoz chiqaradi. Ular Osiyo, Kavkaz, Ukraina va boshqa respublikalarda ko‘p tarqalgan. Kartoshka, sabzavot, g‘o‘za kabi ekinlarga ularni ildizini qirqishi bilan ma’lum zarar yetkazadi. Kichik qora chigirtkasimonlar (parmalovchilar) deb nomlangan hasharotlar sirtidan qora chigirtkalarga o‘xshaydi, lekin ulardan birmuncha farqlanadi. Ular oyoq kurakchalarining uch bo‘g‘imli bo‘lishi, tuxum qo‘yuvchi o‘simtasining to‘g‘riligi, ovoz chiqaradigan organlarining boshqacharoq tuzilishi bilan qora chigirtkadan farq qiladi. Ba’zilarida qanotlari kichik yoki yo‘qolgan.

Bularning bir qancha turlari O‘rta Osiyo, Kavkaz va Yevropaning sharqi – janubiy qismidagi dalalar yoki yaylov va tog‘ oldi rayonlarida ko‘p tarqalgan. Poya parmalovchisi Uzoq Sharq va O‘rta Osiyoning ekinzorlarida ko‘p uchrab, bir qancha madaniy o‘simliklarga (jumladan, g‘o‘zaga) zarar yetkazadi. Kalta mo‘ylovli to‘g‘ri qanotlilar (Brachycera) kichik turkumiga haqiqiy chigirtkalar kiradi. Ular mo‘ylovlarining kaltaligi, tanasining birmuncha katta bo‘lishi, ovoz chiqarish va eshitish organlari va tuxum qo‘yuvchi o‘simtasining boshqacharoqligi bilan oldingi kichik turkum avlodlaridan ajralib turadi. Chigirtkalarning ovozi orqa oyog‘ining ust qanot “tola” lariga ishqalishi natijasida hosil bo‘ladi. Timponal (eshitish) organi bularning oldingi qorincha bo‘g‘imi yon tomonida joylashib, xitin bilan o‘ralgan maxsus parda shaklida tuzilgan. Chigirtkalar – ko‘plab va tez ko‘payadigan hasharotlardir. Ko‘pchilik turlari kuzda tuxumini tuproqqa qo‘yadi. Tuxum qo‘yuvchi o‘simta vositasida yerni kovlab maxsus bezdan ajratgan suyuqlik chiqarib, u yerda tuxum qo‘yuvchi “ko‘zacha” hosil qiladi. Keyin “ko‘zacha” ichiga 150 tagacha qo‘yadi (ayrim hollarda 1 kvm yerda 1800 tagacha shunday “ko‘zacha” bo‘lib, ulrning har biridan 100-120 tagacha lichinka chiqadi). Bahorda bu xildagi “ko‘zacha” lardan yetishib chiqqan qanotsiz lichinkalar o‘simliklar bilan oziqlanib tez (30-40 kunda) o‘sib, voyaga yetadi. “Gala bo‘lib” yashaydigan bir qancha chigirtkalar (Osiyo chigirtkalari, Uchqirlar, Marokash chigirtkasi, sahro chigirtkasi, qizil chigirtka) ning lichinkalari nihoyatda katta to‘dalar hosil qilib, o‘z yo‘lida uchragan daraxt, buta, ekin va o‘tlarni butunlay yeb, ma’lum yo‘nalishda harakat qiladi. Ular yetilib qanot paydo qilgach, daraxt va ekinni qiruvchi katta ofatga aylanadi. Osiyo chigirtkasining lichinkalari bu xildagi migratsiya davrida 30-40-50 km gacha, ulg‘ayganlari esa 300-500 km gacha harakat qilib, o‘z yo‘lidagi o‘simliklarni to‘la ravishda qirib tashlaydi. Bu xildagi chigirtka “gala” larining uzunligi bir necha o‘n km ga, balandligi esa 10-15 m ga yetishi mumkin. Bu xildagi xavfli chigirtkalar ma’lum rayonlar (O‘rta Osiyo Janubiy Qozog‘iston,

Janubiy Ozarbayjon, Azov dengizi havzasi) da bo‘lgan. Afrika, Shimoliy va Janubiy Amerika, Xindiston yarim orolida chirgirtka ko‘payadigan “o‘choq” lar mavjud. Ko‘rsatib o‘tilganlardan boshqa “yakka yashovchi” chigirtkalar ham ayrim yillarda qishloq xo‘jaligi va bog‘dorchilikka katta zarar yetkazadi. Bitlar (Anoplura) turkumi. Bitlar turli sut emizuvchilar (inson, o‘y hayvonlari, hatto fillar va dengizda yashovchi sut emizuvchi – tyulenlar) ning terisida parazitlik bilan, qon so‘rib hayot kechiruvchi mayda (0,5 – 5 – 6 mm) qanotsiz hasharotlar bo‘lib, bularning sanchuvchi – so‘ruvchi tipdagi og‘iz organlari hayvonlar qalin terisidan qon so‘rib, oziqlanishga moslashgan. Har bir tur yoki urug‘ga mansub sut emizuvchilarda muayyan tur yoki guruhining avlodlari bo‘lmish bitlar parazitlik qiladi. Bularda bosh va ko‘krakning kichkinalashib qorinchaning kattalushuvi hamda oyoqlarining ilmoqsimon “tirmashuvchi” tirnoqlari bo‘lishi xarakterlidir. Odamda bitlarning ikkita turi: 1) bosh biti, kiyim biti (Pediculus homanus v. capitus, P.homanus v. vestimenti) va 2) jun biti (Phthirus pubis) uchraydi. Bulardan bir-biriga juda o‘xshash va yirik (3 – 4 mm gacha) bosh va kiyim biti ko‘proq tarqalgan. Ular o‘z tuxumini soch tolasiga yoki ichki kiyimning ip – tolalariga ilashtirib qo‘yadi. Odamning badanidagi serjun joylarida bo‘ladigan juda mayda jun biti boshqacha tuzilgan. Kiyim biti eng xafli kasalliklar – tepkili terlama va qaytalovchi terlama kasalliklarining mikroblarini tarqatib, salomatlikka katta ziyon yetkazadi. Inson bitlari ifloslik, o‘z vaqtida yuvinmaslik, ichki kiyimlarni vaqtida almashtirmaslik natijasida tarqaladi. Birinchi turga mansub bitlar odamsimon maymunlarda ham uchraydi. Bu hodisa odamzotning odamsimon maymunlar bilan bir xil qadimgi ajdodidan taraqqiy etganligini ko‘rsatadi.

Qandalalar yoki yarim qattiq qanotlilar (Hemiptera) turkumi. Sut emizuvchilar va insonning qoni, umurtqasiz hayvonlarning tana suyuqligi yoki o‘simlik sharbatini so‘rib ovqatlanishga layoqatlashgan bu hasharotlarda ustki qanotlarining ko‘krakka tutashgan qismini xitinlashganligi va boshning oldingi tomonidan joylashgan uzun sanchuvchi – so‘ruvchi og‘iz organlari (xartumcha) ning rivojlanganligi xarakterlidir. Ba’zi parazit turlari (jumladan, ko‘rpa qandalasi) da qanotlar yo‘qolib, tana tuzilishi soddalashgan. Ba’zi xonadonlarda ko‘p uchraydigan ko‘rpa qandalasi (“taxta kana”) tupuk bezlaridan zahar va maxsus bezlaridan noqulay hidli modda ajratadi. Bularning boshqa sut emizuvchi hayvonlarda parazitlik qiluvchi bir qancha turlari ma’lum. Usimlikning sharbati, doni, urug‘i bilan oziqlanuvchi qandalalar bir qancha madaniy o‘simliklarga zarar yetkazadi. Bularning o‘rtasida ko‘plab ko‘payadigan g‘alla (bo‘g‘doy, arpa, suli) qandalasi (“toshbaqasimon”) imago davrida yangi unib chiqqan mazkur don o‘simliklarini ko‘plab kurishiga sabab bo‘ladi. Bularning lichinkalari esa “sut - qatiq” bo‘lib yetilayotgan don bilan oziqlanib, donni zaharlaydi va unib chiqish xususiyatini yo‘qotadi. Shiralar yoki o‘simlik biti (Aphidodea) kichik turkumi. Shiralar – Yer yuzida ko‘p tarqalgan mayda (1-7 mm) polimorf hasharotlardir. Ko‘plab uchraydi. Minglarcha turni o‘z ichiga olgan bu guruh hasharotlarning hammasi turli o‘simliklarning bargi, shoxchasi, tanasi yoki ildizlarida yashab, o‘zlarining sanchuvchi – so‘ruvchi og‘iz organi bilan ulardan sharbat so‘rib oziqlanadi va shu bilan o‘simliklar (jumladan muhim madaniy o‘simliklar) ga nihoyatda katta zarar yetkazadi va ko‘pincha o‘simlikni qurib ketishiga sabab bo‘ladi. Shiralar murakkab ravishda bir necha xil individlar hosil qilib, geterogoniya yo‘li bilan ko‘payadi. Partenogenetik urg‘ochilari qanotsiz yoki (qo‘chuvchi formalari) qanotsiz bo‘ladi. Ko‘chuvchi va otalanib (o‘rchib) ko‘payadigan avlodlardagi ikki juft yupqa nozik pardasimon. Bahor va yoz davomida faqat partenogenez yo‘l bilan ko‘payuvchi avlodlari bir mavsumda 15 – 20 marta nasl

berib ko‘payganligi tufayli har bir shira bir mavsumda yuz millionlab individlar hosil eta oladi. Olma, nok va behi daraxtida uchraydigan yashil shiraning bahorda dastlab paydo bo‘lgan qanotsiz urg‘ochisi (“nasl asoslovchi”) lari o‘tgan kuzdagi otalangan qishlovchi tuxumdan yetishadi. U tezda voyaga yetib, partenogenez yo‘li bilan ko‘plab lichinka (nimfa) tug‘ib ko‘payadi. Uning dastlabki avlodlari ham qanotsiz bo‘lib, ular ham otalanmay ko‘payishini davom etdiradi. Keyinchalik tug‘ilgan nimfalar qanotli yoki qanotsiz bo‘lib, qanotlilar shira naslini boshqa tup olma (behi, nok) ga tarqalishi ta’minlaydi. Kuzda mazkur partenogenez urg‘ochilardan otalanib ko‘payadigan qanotli erkak va urg‘ochilar yetishib, qo‘shilgach, urg‘ochi shira mazkur shoxchaga otalangan (qishlovchi) tuxum qo‘yadi. Bu chidamli tuxum faqat yanagi yili bahorda rivojlanib, yuqorida bayon etilgan “nasl asoslovchi” urg‘ochisini yetishtiradi. Shaftoli daraxtining novdasi va tanasida sharbat so‘rib yashaydigan katta (4 – 6 mm ) qoramtir shiralar bahordan kuzgacha qanotsiz partenogetik urg‘ochilardan iborat bo‘lib, ularda qanotli (ba’zida qanotsiz) erkak va urg‘ochi individlar faqat kuz faslida yetishadi. Bu xildagi shiralar faqat bir tur daraxtlarda yashaydi. Daraxtda yashovchi shiralar o‘rtasida Amerikada tarqalgan qon shirasining tuzilishi va hayoti boshqacharoq. Kavkaz, Qrim, Moldaviyada uchraydigan bu shiralar o‘zidan o‘rgimchak tolasiga o‘xshagan modda ajratib, yashiringan holda yashaydi. Binobarin bularni yo‘qotish qiyin (uning no‘xtasimon “uyasi” ga tegilsa qizg‘ish suyuqlik ajralgani uchun shu nom bilan atalgan). Mazkur xavfli shira daraxtning ildiziga ham o‘tib, uni chiritadi va tuganaklar hosil etadi. Qon shirasini faqat uning tabiiy kushandasi – afelinus pashshacha yordamida yo‘qotish mumkin; mazkur pashsha shira tanasiga tuxum qo‘yib, uni ko‘plab qiradi. Tok shirasi – filoksera ham o‘ta zararli hasharot. Uning “asoschisi” urg‘ochisidan yetishgan qanotsiz partenogenez avlodlari tokning bargida, bir qismi esa tuproqqa o‘tgach, tok ildizini so‘rib oziqlanib. Kuzda ildizda yashovchi

$urg‘ochilaridan qanotli erkak va otalanuvchi urg‘ochisi yetishib, otalangach, qishlovchi tuxum hosil qiladi. Bu xavfli shira Janubiy Yevropada millionlab gektar tokzorlarni yakson qilgan. Bularga qarshi kurashning samarali choralari hozirgacha topilgan emas. Shiralarning bir qancha turlari butasimon o‘simliklar (anor, yovvoyi butalar) da tarqalgan. O‘rta Osiyo (jumladan O‘zbekiston) va boshqa paxtakor o‘lkalarda tarqalgan g‘o‘za shiralari g‘o‘zaga katta ziyon yetkazib, hosilni kamayishiga sabab bo‘ladi. G‘o‘zada asosan uch xil shira: katta g‘o‘za shirasi (Acyrthosiphon gossipi), poliz shirasi (Aphis gossip) va Plotnikov shirasi (Xerophilopnus plotnikovi) ko‘p uchraydi. Uchalasi ham ko‘chib yuruvchi shiralardan hisoblanadi. Bular kartoshka, pomidor, karam va boshqa bir qancha poliz ekinlarida yoki bir qancha yovvoyi o‘tlarda bo‘lishi mumkin. G‘o‘zaga ko‘pincha yovvoyi o‘tlardan o‘tadi. Bu shiralar g‘o‘za bargini so‘rib, hosilni kamayishiga, hatto g‘o‘zalarni butunlay qurishiga sabab bo‘ladi. Bulardan boshqa g‘o‘zada akatsiya shirasi va o‘qildiz shirasi uchraydi. G‘alla va sabzavot o‘simliklari; lavlagi va boshqa madaniy o‘simliklarga ko‘p zarar yetkazuvchi yuzlab shira turlari ma’lum. Shiralar o‘simlik sharbatini so‘rib, oziqlanadigan, bu oziqni to‘la hazm qila olmay, uning ko‘p qismini tashqariga shirin – shira shaklida ajratib chiqaradi. (Shira nomi shundan olingan.) Bular ajratgan shirin moddalardan “foydalanish” ga o‘rgangan chumolilar doimo ularga ergashib, (ba’zida ularni ta’sirlantirish bilan “sog‘ib”) oziqlanadi. Shiralarning 20 mingdan ortiq turi ma’lum bo‘lib, shulardan Rossiyada 6 mingtacha turi uchraydi. So‘nggi yillarda professor M.N.Narziqulov (Tojikiston) va uning shogirdlari O‘rta Osiyoda shiralarning 100 ga yaqin ilgari fanga noma’lum turlarini topib aniqlagan.\$