Zamonaviy qirg‘in qurollar, ularning ta’sir xususiyatlari va talofotlari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Zamonaviy qirg‘in qurollar, ularning ta’sir xususiyatlari va talofotlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

190 KB

Ko'chirib olish

Zamonaviy qirg‘in qurollar, ularning ta’sir xususiyatlari va talofotlari Reja: 1. Qirg‘in qurollar xaqida umumiy tushunch 2. Yadroviy qurollar va ularning ta’sir xususiyatlari 3. Kimyoviy qurollar, ularning turlari va xususiyatlari 4. Biologik qurollar va ularning talofatlari 5. Oddiy xujumkor qurolla r

1. Qirg‘in qurollar xaqida umumiy tushunch Qirg‘in qurollar deganda juda katta miqyosda vayronagarchilik va yo‘q qilish uchun mo‘ljallangan qurollar tushuniladi. Bunday qurollar qatoriga yadroviy, kimyoviy, biologik, nurli va boshqa qurollar kiradi. Qirg‘in qurollar nafaqat insoniyatni, balki atrof-muhitni, inshoatlarni, kiyimkechaklarni, moddiy boyliklarni shikastlantiradi. Bunda albatta, zararlanish darajasi, qirg‘in qurollarning turiga, xususiyatlariga bog‘liq. Jumladan, yadroviy qurollar tirik mavjudotlarni ham, jamiki inshootlar, texnikalarni qattiq shikastlantiradi. Kimyoviy qurollar ta’sir etgan jamiki mavjudotlar, narsalar zaharlab, oldingi holatiga qaytarib bo‘lmaydigan darajaga tushirib ko‘ladi, ya’ni zaharlaydi. Biologik qurollar orqali asosan tirik mavjudotlarda, kuchli kasallik tarqatish tufayli qo‘yilgan maqsadga erishiladi. Keyingi paytda NATO armiyasida, Rossiya qurolli kuchlar tarkibida nurli qurollar yaratildiki, bular ham qo‘llanilganda insoniyatga, atrof-muhitga, inshoatlarga, harbiy texnikalarga katta zarar etkaziladi. Nurli qurollarning ta’sir etish xususiyati termomexanik ta’sirga asoslangan, ya’ni nurlar dastasi nishonga urilganda, u suyuladi yoki parlanadi (bunda nishonning suyulish temperaturasiga qarab o‘zgaradi). Nurli qurolning shunday xususiyatidan foydalanib, dushmanning harbiy texnikalarini, qurollarini yaroqsiz holatga keltiriladi. Qurolni odamlarga, atrof-muhitga ta’siri ham termomexanik tarzda ta’sir etadi. Bunday qurollar ayrim davlatlarda sinab ko‘rilgan. Jumladan, Xitoy - sobiq SSSR chegarasi Xasan ko‘li mojarasida bunday quroldan foydalanilgani ma’lum. Nurli qurollarning tipik vakili bu yuqori chastotali oq nurlar dastasi-lazer nuri hisoblanadi.

2. Yadroviy qurollar va ularning ta’sir xususiyatlari Yadroviy aslahalar keng miqyosda odamlarni, sanoat va turar joy markazlarini yo‘q qilish, inshoatlarni, texnikalarni ishdan chiqarish uchun mo‘ljallangan. Yadroviy qurollar: yadro zaryadidan, qurolni nishonga yo‘naltiruvchi qismdan va qurolni boshqaradigan qismidan tashkil topgan. Yadroviy aslahalar turli xil ko‘rinishlarda: bomba, mina, snaryad, raketa va torpedolarning jangovar qismida va boshqa ko‘rinishlarda tayyorlanadi. Yadroviy qurollarning ishlashi zanjirli reaktsiya natijasida (termoyadro reaktsiyasi asosida parchalanadigan og‘ir yadrolar va engil yadrolar, vodorod va boshqa element izotoplarining hosil bo‘lishi) hosil bo‘ladigan ichki yadroviy energiyalarning hisobiga amalga oshadi. Yadroviy qurollarning kuchi trotil ekvivalenti bilan o‘lchanadi. Bu degan so‘z oddiy portlovchi modda trotil (trinitrotoluol) portlaganda ajraladigan energiya miqdori o‘sha portlovchi moddaning portlash kuchiga ekvivalentdir. Trotil ekvivalenti tonna (t.), kilotonna (kt.) va mega tonna (mt.) bilan o‘lchanadi. Yadro qurolidagi portlovchi moddaning quvvatiga qarab juda kichik (quvvati I kt-gacha), kichik (1-10 kt), o‘rtacha (10-100 kt), katta (100 kt- I mt) va juda katta (I mt dan yuqori) turlariga bo‘linadi. Yadroviy qurollarning vayronagarchilik darajasi qurolning turiga, quvvatiga, joylashgan o‘rniga, portlash sharoitiga inshoatlarning himoyalanish darajasiga qarab va boshqa sabablar bilan aniqlanadi. Dushman tomonidan qo‘llanilgan qirg‘in qurol oqibatlarini (xalqqa, atrofmuhitga, inshoatga) tugatish va unga qarshi olib boriladigan chora-tadbirlar, o‘sha qurolning ta’sir etish faktorlarini o‘rganishdan boshlanadi. Yuqorida aytilganidek, yadro aslahasi portlatilganda hosil bo‘ladigan ichki energiya quyidagi ta’sir faktorlariga sarflanadi: jumladan, to‘lqin zarbasi, yorug‘lik

nurlanish, radiatsiya nuri, radioaktiv zarrachalar va elektromagnit impuls hamda zararlash zonalari hosil bo‘laishiga olib keladi. To‘lqin zarbasi. Yadro aslahasining asosiy shikastlantiruvchi faktorlardan biri hisoblanadi. To‘lqin zarbasi deganda yuqori xaroratli, tovush tezligidan yuqori tezlikka ega bo‘lgan siqilgan muhit tushuniladi. Qurolni portlatilgan muhitiga qarab, u havodagi, suvdagi va erdagi to‘lqin zarbalariga bo‘linadi. Havodagi to‘lqin zarbasining kuchi portlatish o‘chog‘idan uzoqlashishi bilan kuchsizlanib boradi. Masalan, 1000 m. ga 1,4 soniyada, 2000 m. ga 4 soniyada, 3000 m ga 7 soniyada, 5000 m ga 12 soniyada etib keladi. Demak, bulardan ko‘rinadiki, yadro qurolini portlash belgisini ko‘rgan har bir fuqaro to‘lqin zarbasi faktori kelguncha bekinuvchi inshoatlarga etib borib, saqlanishlari mumkin. To‘lqin zarbasining shikastlantiruvchi ta’sirining asosiy ko‘rsatkichi uning ta’sir yo‘lida ortiqcha bosimni hosil bo‘lishidir. Ortiqcha bosim Δ R-to‘lqin zarbasining ta’sir etish yo‘lidagi maksimal bosimi bilan me’yoriy atmosfera bosimi ayirmasiga teng bo‘lgan ko‘rsatkichi bo‘lib, u Paskal (Pa)da o‘lchanadi. 100 Pa=1kgs/sm 2 (1 sm yuzaga 1 kg kuch bilan ta’siri tushuniladi). Yuqori bosim va katta energiyaga ega bo‘lgan to‘lqin zarbasi odamga urilganda, uning bosimi keskin ortib ketib, siqadi va tasodifan berilgan kuchni eslatadi. Ya’ni bamaylixotir turgan odamga juda qisqa vaqt mobaynida 100 kg li bolg‘a bilan to‘satdan urgandagi holatga o‘xshatish mumkin. Mana bunday ta’sir etishidan to‘lqin zarbasi odamlarni, inshoatlarni, harbiy texnikalarni va ob’ektlarni shikastlantiradi. To‘lqin zarbasi faktorida odamlar bevosita shu faktorning ta’siridan hamda bilvosita ta’sirlardan jarohat oladilar. Bilvosita ta’sirlar natijasida inshoatlarni buzilgan qismlari, toshlar, singan oynalarni, daraxtlarni va boshqa materiallarni odamlarga kelib tushishidan zararlanadilar. To‘lqin zarbasining bevosita ta’siridan odamlar turli darajadagi jarohatlar, kontuziyalanish va o‘lim bilan tugaydigan jarohat olish mumkin. Shuning uchun to‘lqin zarbasi ta’siridan engil, o‘rtacha, og‘ir va juda og‘ir jarohat xillari kuzatiladi.

Engil jarohat Δ R τ =20-40 KPA (0,2-0,4 kg•s/sm 2 ) bosimda kuzatilib, bunda odam engil kontuziyaga uchraydi, vaqtincha gapira olmaslik, et uzilish alomatlari kuzatiladi. O‘rtacha jarohat Δ R τ =40-60 KPA (0,4-0,6 kg•s/sm 2 ) kuzatilib, bunda og‘izburundan qon ketishi, yuqori miya kontuziyasi, gapira olmaslik va suyaklarning bir-biridan chiqishi kuzatiladi. Og‘ir jarohat Δ R τ = 60-100 KPA (0,6-1,0 kg•s/sm 2 ) bosimda bo‘lib, og‘izburundan qon ketishi, odam uzoq vaqt behush yotishi, suyaklarlarning bir- biridan chiqishi va ichki organlarga qon ketishi kuzatiladi. Juda og‘ir jarohat ortiqcha bosim Δ R τ > 100KPA (>1,0kg•s/sm 2 )da kuzatilib, bunda ichki organlarni uzilishi, ichki organlarga qon quyilishi, suyaklarning bir-biridan chiqib ketishi va boshqa dardlar kuzatiladi. Agar to‘lqin zarbasida Δ R τ < 10 KPA bo‘lsa, u xavfsiz hisoblanib, odam me’yoriy faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlariga ega hisoblanadi. Xuddi shularga o‘xshab to‘lqin zarabasi ta’siridan, inshoatlar hamda har xil darajada shikastlanishi mumkin. Albatta bunda er ustiga qurilgan inshoatlar er tagiga qaraganda ko‘proq shikastlanadi. Bunda agar Δ R τ > 40-60 KPA da bo‘lsa to‘liq, Δ R τ > 20-40KPA kuchli, Δ R > 10-20 KPA o‘rtacha va Δ R τ >8-10KPA da kuchsiz jarohatlanishi ro‘y beradi. Havodagi to‘lqin zarbasi faktori ta’sirida o‘rmon massivlari ham shikastlanadi. Agar ortiqcha bosim 50 KPA ortiq bo‘lgana o‘rmondagi bitta ham daraxt qolmay ag‘anaydi, ya’ni batamom vayron bo‘ladi, agar 30-50-KPA bo‘lganda daraxtning 60 foizi shikastlanadi. Δ R τ > 30-10 KPA bo‘lgan holda esa zonada 30 foiz daraxtlar yo‘q bo‘lib ketadi. Shuning uchun to‘lqin zarbasi faktoridan saqlanishning ishonchli omili ximoya inshoati (boshpana) hisoblanadi. Mabodo bunday inshoatlar bo‘lmasa, u holda radiatsiyadan saqlovchi boshpanalardan va tabiiy chuqurliklardan foydalanish mumkin.

Yorug‘lik nurlanish deganda elektromagnit nurlar tushunilib, unga ultrafiolet, infraqizil va ko‘rinadigan nurlar kiradi. Bunda nurlanishning manbaasi yadro portlaganda hosil bo‘ladigan yarqirashdan, ya’ni yuqori xaroratli yadro zaryadi, havo, tuproq va toshdan iborat. Yorug‘lik nurlanishning ta’sir etish vaqti, yadro qurolining quvvatiga bog‘liq. Quvvat oshgan sari bu faktorning ta’siri ham ortib boradi. Yarqirash vaqtining, yadro portlatish quvvatiga bog‘liqligi quyidagi formula bilan ifodalanadi tq 3 √ q bunda, t-yarqirash vaqti; q-aslaha quvvati. Masalan: 1 Kt aslaha portlaganda yarqirash - 1 s., 10 Kt-2,2 s, 100 Kt-4,6 s va 1 Mt -10 s davom etadi. Yorug‘lik nurlanish faktori ta’sirida odamlarning ochiq qolgan joylari kuyadi, ko‘zi hiralashadi, hayvonlarning yunglari kuyadi va engil yonuvchan materiallar yonib ketadi. Yorug‘lik nurlanishning ta’sir ko‘rsatkichi, bu nurli impuls hisoblanadi. (V nur) djoulda o‘lchanadi. Ya’ni SI tizimi bo‘yicha 1 kal/sm 2 =4,2 •10 4 dj/m 2 Yorug‘lik impuls portlash turiga va atmosfera sharoitiga bog‘liq. Yorug‘lik impuls ta’sirida kuyishning turli darajalari (3-jadvalda) ko‘rsatilgan. 3-jadval. Turli darajadagi teri kuyishiga yorig‘lik impuls miqdorini bog‘liqligi, kal/sm Kuyish darajasi Aslaxaning quvvati (ming tonna hisobida) Kiyim ostidagi teriga ta’siri I 10 100 1000 yozgi qishki Birinchi 2,4 3,2 4 4,8 6 35 Ikkinchi 4 6 7 9 10 40

Uchinchi 6 9 11 12 15 50 To‘rtinchi >8 >9 >1 >2 >15 >50 Kuyish darajasiga qarab turli tan jarohatlari kuzatiladi: I darajali kuyishda terini usti qizarib jarohatlangani kuzatiladi; II-darajali kuyishda esa terini ustida suvga to‘lgan pufakchalar paydo bo‘ladi; III-darajali kuyishda terining chuqur qismlaridagi kuyish; IV-darajali kuyishda teri qorayib ketib, teri osti to‘qimalar juda qattiq jarohatlanadi. Odamlar II va III darajali kuyganida ishga yaroqsiz hisoblanadilar. Yorug‘lik nurlanish, to‘lqin zarbasi faktorlari bilan birgalikda ta’sir etganda yong‘in, portlash, yashash joylardagi kommunikatsiyalarni izdan chiqaradi. Yorug‘lik nurlanish faktorlaridan saqlanish uchun: o‘z vaqtida ogohlantirish, himoya inshoatlarida, tabiiy chuqurliklarda saqlanish, shaxsiy himoya vositalaridan va yong‘inga qarshi omillardan foydalanish darkor. O‘tuvchi radiatsiya . O‘tuvchi radiatsiya - gamma nurlar va neytronlar oqimidan tashkil topgan. Radiatsiya nurini manbai yadro aslahasi portlaganda ketadigan yadroviy reaktsiya hamda yadrolarni radioaktiv parchalanishidan hosil bo‘ladi. Radiatsiya faktorining ta’sir vaqti 15-25s tashkil etadi. Bu faktorni asosiy shikastlantiruvchi ta’siri-nurlantirish dozasi (D) hisoblanadi. Nurlanish dozasi - bir birlik nurlanayotgan muhitni yutgan ionlantiruvchi nurlar energiyasi miqdoriga teng, va kl/kg, rentgen va greylarda o‘lchanadi. Radiatsiya faktorining ta’siri ionlantirish xususiyatiga ega bo‘lganligidan nurlanish kasalligini keltirib chiqaradi.

I-darajali nurlanish kasalligi 100-200 rad nur olganda kuzatilib, bunda xolsizlanish, og‘ir bo‘lib ketish, bosh aylanish, xarorat ko‘tarilish alomatlari kuzatiladi. II-darajali nurlanish kasalligi 200-400 rad nur olganda paydo bo‘lib, bunda bosh og‘rib, aylanadi, asab sistemalari buziladi, tez-tez qusish, ich ketish kuzatiladi va qondagi leykotsitlar miqdori 2 marta kamayib ketadi. III-darajali nurlanish kasali 400-600 rad nur olganda kuzatilib, bunda kuchli bosh og‘rig‘i, qusish, hushidan ketish, qon siyish, terilar qizarib, qondagi leykotsit, eritrotsitlar miqdori kamayishi kuzatiladi. Bu holda o‘z vaqtida tuzatish omillari bajarilganda inson 3-6 oydan keyingina tuzalishi mumkin. IV -darajali nurlanish > 600 rad. olganda, bunda kasallik juda og‘ir ahvolda bo‘lib, o‘lim bilan yakunlanadi. Nurlanish kasalligiga uchragan odamlarda infektsiyaga qarshilik ko‘rsatish (immunitet) keskin kamayib, to‘qimalarni kislorodga to‘yinmaganligi hamda qonni ivimaslik xususiyatilari paydo bo‘ladi. Radiatsiya nurlaridan ishonchli saqlaydigan vosita - bu himoya inshoatlari hisoblanadi. Himoya inshoatlari - gamma nurlarini turli darajada susaytiradi, chunki ular turli xil materiallardan qurilgan bo‘ladi. Eng ishonchli himoya inshoati - bu qo‘rg‘oshindan, temirdan, temir-betondan va hakozo materiallardan qurilgan boshpanadir. Radioaktiv zararlanish. Yadro aslahaning bu ta’sir faktori boshqa shikastlovchi faktorlari ichida alohida o‘rin tutib, uning ta’sir doirasi nafaqat aslaha portlatilgan rayon, balki o‘nlab, yuzlab uzoqlikdagi joylarni o‘z ichiga oladi. Bu faktor uzoq vaqt davomida katta xududni zararlab, insonlarga, hayvonot dunyosiga qattiq shikast etkazadi. Radioaktiv zararlanishning manbaasi yadroviy portlovchi moddaning parchalangan qismlari, parchalanmagan yadroviy zaryadlar, aktivlangan tosh, tuproqlardan tashkil topgan bulut hisoblanadi. Bularning

hammasi atmosferaga ko‘tarilib eng yuqori balandlikka etgandan keyin turg‘unlashadi va meterologik sharoitlarga qarab har xil uzoqlikka tarqalib erga tushadi va o‘sha erdagi jamiki narsalarni zararlaydi. Portlash bulutida 35 ta kimyoviy elementning 80 ga yaqin izotopi hosil bo‘lib, erga tushadi va ular ham o‘z navbatida parchalanib boradi. Radioaktiv bulut shamol tezligi va yo‘nalishiga qarab elleps ko‘rinishida tarqalib erga tushadi. Radioaktiv zarrachalarni erga tushgan miqdoriga qarab nisbiy 4 ta zararlangan zonaga ajratish mumkin: kuchsiz (A xudud), kuchli (B xudud), xavfli (V xudud) va juda xavfli (G xudud). Radioaktiv shikastlangan xududlar bir-biridan nurlanish dozalari qiymati bilan farqlanadi (1-rasm). 1-rasm. Yadroviy portlashda radiaktiv shikastlanish zonalarini hosil bo‘lishi. Yadro zaryadining to‘liq parchalangan vaqtdagi nurlanish dozasi bilan zararlangan vaqtdagi radiatsiya darajasi (Rt zar ) o‘rtasidagi bog‘liqlik quyidagicha ifodalanadi. D ∞ = 5 ⋅ Rt zar ⋅ t zar Bunda: D ∞ - yadro zaryadining to‘liq parchalangandagi nur dozasi: t zar - zararlanish vaqti Rt zar - zararlangan vaqtdagi radiatsiya darajasi Bulut yarqirash Portlash joyi G V B АShamol yo’nalishi

A xududini tashqarisida D ∞ =40 rad, R=8 rad-soat bo‘lib, zona ichida radioaktiv moddalar miqdori 60 foizni tashkil etadi. Bunday holatda A xudud ichida joylashgan tarmoqlar ma’lum vaqt oraliqlarida ishlash imkoniyatlariga ega. B xudud tashqarisida esa D ∞ =400 rad, va R 1 =80 rad-soat bo‘lib, xudud ichida bo‘lgan odamlar 1 sutka davomida himoya inshoatlarida saqlanishlari hamda ish faoliyatlarini to‘xtatishlari kerak bo‘ladi. V xudud tashqarisida D ∞ =1200 rad va R1=240 rad-soat tashkil etib, xudud ichida bo‘lgan odamlar ishlarini 1-4 sutkagacha to‘xtatib, fuqarolar himoya inshoatlarida saqlanishlari kerak bo‘ladi. G xudud tashqarisida esa D ∞ =4000 rad va R 1 =800 rad-soat ichida esa 10000 rad bo‘lib bunda fuqarolar 4 sutkagacha ishni batamom to‘xtatib, o‘zlari himoya inshoatlarida saqlanishlari kerak. Vaqt o‘tishi bilan radioaktiv moddalar tabiiy parchalanishi oqibatida shikastlangan xudud larda radiatsiya darajasi kamayib boradi. Radiatsiya darajasining kamayishi quyidagi bog‘lanishga bo‘ysunadi: Pt = P1 ⋅ t-1,2 Bunda R t - portlatilgandan keyingi vaqtdagi radiatsiya darajasi, rad/soat R 1 - portlagandan keyingi bir soat ichidagi radiatsiya darajasi, rad/soat t - portlatilgandan keyingi o‘tgan vaqt, soat. Radiatsiya darajasi aslahaning portlatish turiga, quvvatiga, joy relefiga, metereologik va geologik sharoitlarga bog‘liq. Agar radiatsiya darajasi erdan 0,7-1 metr balandlikda o‘lchanganda 0,5 rad/soat bo‘lsa, o‘sha joy zararlangan zona deyiladi. U erda himoya vositalaridan foydalaniladi. Yadroviy portlashda nafaqat joylar, balki uning xududida bo‘lgan jamiki uskunalar, kiyim-kechaklar, suv, havo, oziq-ovqat mahsulotlari va erning ma’lum qalinlikdagi qatlami ham zararlanadi.

Inshoatlarni, atrof muhitni, moddiy resurslarni qanday darajada zararlanishi u erdagi radioaktiv moddalarning miqdori bilan yoki zararlanish zichligi bilan aniqlanadi va Kyuri /sm bilan o‘lchanadi. Kyuri-deganda 1 soniyada 37 mld. atom parchalanganda hosil bo‘ladigan radioaktiv modda miqdori tushuniladi, ya’ni 1kyuriq3,7 ⋅ 10 10 parch/s=3,7 ⋅ 10 10 ⋅ 60=2,2 ⋅ 10 12 parch/daqiqa. Radioaktiv izotopning massa miqdori hamda yarim emirilish davri qanchalik katta bo‘lsa, radioaktiv moddasining og‘irlik miqdori shuncha katta bo‘ladi. Masalan: 1 kyuri radiy 226 ni yarim emirilishi davri T=90 yil bo‘lib, u 1g. Ni, tashkil etadi, yoki 1 kyuri kobalt- 60 ni yarim emirilish davri T=5 yil bo‘lsa, uning og‘irligi 1 mg yoki 10 3 ga teng bo‘ladi. 1 kyurining aktivligi 570 kg uran 235 ga, yarim emirilish davri T=880 mln. yilga teng va 16 g plutoniy - 239 ga, yarim emirilish davri T=24.10 3 yilga teng bo‘ladi. Odatda radioaktivlikni milli kyuri 10 -3 kyuri va mikrokyuri (mk kyuri) -10 -6 kyuri SI tizimida esa bekkerel bilan o‘lchanib, uning birligi, radioaktiv moddalarni 1 soniyada 1 ta parchalanishi (1 parch/s) qabul qilingan. Demak, 1 kyuri = 3,7 ⋅ 10 10 BK ga teng. Zararlangan uchastkalardaning turli xil ob’ektlardagi radioaktiv moddalar miqdorini dozimetrik asboblar bilan aniqlanadi. Radioaktiv zararlanish birlamchi va ikkilamchi ta’sirlardan bo‘lishi mumkin: ya’ni radioaktiv bulutdagi radioaktiv zarrachalarni tushishi oqibatida, hamda zararlangan uchastkalardan texnikalarni changitib yorishi natijasida kuzatiladi. Inson organizmiga ham radioaktiv zarrachalar 2 xil yo‘nalish bo‘yicha: birinchisi zarrachalarni nafas yo‘li orqali va ikkinchisi radioaktiv zararlangan oziq-ovqat mahsulotlari orqali kirib zararlaydi. Buning oqibatida radioaktiv moddalarning miqdoriga qarab: engil, o‘rtacha og‘ir va juda og‘ir darajadagi

shikastlanish yuz beradi. Radioaktiv zararlanishdan saqlanishning ishonchli uslubi- himoya inshoatlarida (boshpanalarda, RSB, usti yopiq erto‘lalarda, ishlab chiqarish inshoatlarining erto‘lalarida) va shaxsiy himoya vositalari (gazniqobi, resperator, changdan saqlovchi maska, paxta dokali taqqich va boshqalar) yordamida saqlanish mumkin. Elektromagnit impuls yadroviy portlashda atmosferada juda katta elektromagnit maydoni vujudga kelib, bunda to‘lqin uzunligi 1 dan 1000 m va undan ham uzun bo‘ladi. Mana shu paydo bo‘lgan elektromagnit maydonning kuchi elektromagnit impulsi deyiladi. Elektromagnit impulsining ta’sir etuvchi kuchi havodagi va er osti kabellaridagi elektr tokining qarshiligini, signa-lizatsiya, elektr o‘tkazuvchi va radio uzatkich antennalarining qarshiligini keskin oshirib yuborib, turli darajadagi falokatlarga olib keladi. Elektromagnit impulsining ta’sir darajasi, aslaha quvvatiga va portlash balandligiga, portlash markazidan uzoqligi hamda atrofmuhit xususiyatlariga bog‘liq. 3. Kimyoviy qurollar, ularning turlari va xususiyatlari Kimyoviy qurollar - zaharli kimyoviy birikmalar bo‘lib, ular asosan zaharli moddalar hisoblanadi. Kimyoviy qurollarning kuchi, ularning zaharli xususiyatiga qarab belgilanadi. Kimyoviy qurollar himoyalanmagan odamlarni, hayvonlarni, o‘simlik, er, suv, havo, inshoat, texnika va jamiiki ko‘rinadigan narsalarni zaharlaydi. Bunday qurollar asosan nafas yo‘li, teri, oshqozon-ichak va yaralangan joylarda qon yo‘li bilan ta’sir qilishi mumkin. Zaharlovchi moddalarning kuchi uning zaharliligi, tez ta’sir etuvchanligi va chidamliligi bilan o‘lchanadi. Bulardan tashqari, bunday qurollarning ta’sir etish diapazoni (ko‘lami) juda katta hisoblanadi. Kimyoviy qurollar - nishonga tez va o‘ylangan maqsadga to‘la erishish darajasi bo‘yicha ta’sir etishiga qarab eng xavfli va qudratli qirg‘in qurol hisoblanadi. Chunki uning juda kichik dozasi ham juda qisqa vaqtda ta’sir etib hamma narsani

zaharlaydi. Yana uning zaharlilik kuchi ma’lum vaqt mobaynida havoda, suvda, erda, hamda o‘simlik dunyosida saqlanib turadi. Dastlab kimyoviy qurollar unitar tarzda ishlatilgan, ya’ni bitta zaharli modda kimyoviy qurol sifatida qo‘llanilgan. Keyinchalik binar, kimyoviy qurol yaratildiki, buni oldini olish va qurol asoratidan qutilish juda ham muammo hisoblanadi. Binar - ikki va undan ortiq zaharli moddasi bo‘lgan qurol demakdir. Kimyoviy qurollarni ta’sir darajasini oshirish uchun ular ishlatilganda par, aerozol yoki tomchi holatiga o‘tkaziladi. Kimyoviy qurollar shikastlash xususiyatiga ko‘ra: asabni pallajlovchi, (zoman, zarin, VI-iks), terini zaharlovchi (iprit, azotli iprit), umumiy zaharlovchi (sinil kislotasi, xlortsian) bo‘g‘uvchi (fozgen, difozgen), qaltiratuvchi (xloratsetofenon, adamsit), ruhiyatga ta’sir etuvchi (LSD-dietilamidlizirin kislotasi va Bi-Zet). Zaharlovchi moddalar zaharlash xususiyatiga hamda taktik qo‘llanishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: • O‘ldiruvchi - VI-Iks, zarin, zoman, iprit, azotli iprit, sinil kislotasi, xlortsian, fozgen; • Vaqtinchalik faoliyatni yo‘qotish - maqsadida Bi-Zet; • Qaltiratuvchi - Xloratsetefon, adamsit, Si-Es, Si-Er. O‘ldiruvchi zaharli moddalar ta’sir doirasining uzunligiga qarab turg‘un va noturg‘un hillarga bo‘linadi. Ba’zi turg‘un zaharli moddalarning ta’sir vaqti bir necha kundan, xaftalargacha cho‘zilishi mumkin. Mana shundaylar qatoriga VIiks, zoman, iprit kiradi. Turg‘un bo‘lmagan zaharli moddalar tezda parchalanib ketadi va ularni ta’sir etish vaqti ham qisqa bo‘ladi. Masalan, sinil kislotasi, xlortsian, fozgen. Yana kimyoviy qurollar organizmga ta’sir etish vaqtiga qarab tez hamda sust ta’sir etuvchi hillariga bo‘linadi. Tez ta’sir etuvchi zaharli moddalarga - zarin, zoman, sinil kislotasi, xlortsian Si-Er kirib, ularning ta’siri bir necha daqiqada

kuzatiladi. Sekin ta’sir etuvchi zaharli moddalarga VI-iks, iprit, fozgen, Bi-Zet kirib, ular bir qancha vaqtdan keyin ta’siri kuzatiladi. Asabni pallajlovchi zaharli moddalar. Bu guruhga fosfor-organik zaharli moddalar kiradi: zarin, zoman, VI-iks. ular hammasi rangsiz, hidsiz suyuqliklar bo‘lib, bir-biridan uchuvchanligi, turg‘unligi va zaharliligi bilan farqlanadi. Bu xususiyatlar ularning tuzilishi va fizik-kimyoviy xossalari turlicha bo‘lishligidadir. Lekin bu guruxga kiruvchi qurollarning hammasi bir umumiy ta’sir xususiyatiga ega. Ya’ni ular organizmga kirganda fermentlarni o‘ldirib, hamma asab impulslarini ingibirlaydi, ya’ni sekinlatib to‘xtatiladi va natijada zaharlanish yuz berib, organizm pallajlanadi. Zarin - uchuvchan, uchuvchan zaharli modda hisoblanib, zichligi 1,1 qaynash xarorati 158 0 S, muzlash xarorati esa -56 0 S. U suvda va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Zarin kuchli zaharlovchi modda bo‘lib, uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi 0.10 mg/l (1 daqiqa ichida). Uning par holdagisi kuchli ta’sir etadi, ayniqsa, ko‘z qorachig‘ini tez kichraytirib yuboradi. Zarindan zaharlanishning belgilari: mioz, nafas olishning og‘irlashuvi, ko‘krak qafasini og‘rishi. VI-iks - yomon uchuvchan, suvda yomon, ammo organik erituvchilarda yaxshi eriydigan, zaharli modda hisoblanadi. Uning zichligi 1,1 qaynash xarorati esa 300 0 S, muzlash xarorati 50 0 S. VI-iks tarqalgan joylarda turg‘unligi: yozda - bir xaftagacha, qishda esa bir oy va undan ko‘p. Uning kuchli ta’siri aerozol holda kuzatiladi. VI-iks nafas yo‘llari, teri, kiyim-kechaklar orqali ham ta’sir etib, odamlarni kuchli zaharlaydi. VI-iksning o‘ldirish dozasi 1 minutda 0,01 mg/l, teri orqali tasir etganda 7 mg/l ni tashkil etadi. Zoman - xossalari jihatidan zarin bilan VI-iksni oralig‘idagi o‘rinni egalab, suvda yomon eriydigan zaharli modda. Zaharliligi zarindan 5 marta kuchli, lekin VI-iks dan kuchsiz hisoblanadi.

Terini zaharlovchi xususiyatli qurollar guruxiga kiruvchi moddalar par va aerozol holda ishlatilib, ular asosan teri va nafas yo‘llari orqali ta’sir etadi. Bu guruhning tipik vakili iprit-rangsiz, moysimon suyuqlik bo‘lib, organik erituvchilarda yaxshi, ammo suvda yomon eriydi. Iprit har xil g‘ovak materiallarga, lak, moy qoplamalariga rezina mahsulotlariga yaxshi yutilib, ulardan chiqib ketishi juda qiyin. Ipritning zichligi 1,3, qaynash temperaturasi 217 0 S ga teng. Iprit bilan zaharlangan uchastkalardan uning uchishi sekinlik bilan boradi. Shu sababdan u turg‘un zaharli modda hisoblanadi: ya’ni yozda 7-14 kungacha, qishda bir oy va undan yuqori muddalarda saqlanib turadi. Uning kuchli ta’siri tomchi holda kuzatiladi. Iprit-teri, ko‘z, nafas organlari hamda oshqozonichak yo‘llarini zaharlaydi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi nafas yo‘li orqali ta’sir etganda -1,3 mg/l, teri orqali ta’sir etganda - 5 mg/l. teng. Iprit ta’sirining belgilari: ikki-olti soat ichida terilar qizaradi, 24 soatdan keyin pufakchalar hosil bo‘ladi, 23 sutkadan keyin esa ular yoriladi. Ipritning antidoti yo‘q. Umumiy zaharlovchi zaharli moddalar . Bu guruh moddalari nafas organlarini ishdan chiqaradi. Odam organizmidagi to‘qimalarni oksidlanish jarayonlarini to‘xtatib qo‘yadi. Bu guruhning tipik vakili - sinil kislotasi-rangsiz suyuqlik bo‘lib, achchiq mindal hidga ega. Uning zichligi 0,7, qaynash xarorati 26 0 S, muzlash xarorati esa -14 0 S. Sinil kislotani zaharli darajasi asabni pallajlovchi moddalardan kuchsiz hisoblanadi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi 1 daqiqada 2 mg/l. Zaharlash belgilari: og‘izda metall mazasini hosil bo‘lishi, tinka qurishi, bosh og‘rig‘i, organizm a’zolarining harakatini yo‘qolishi. Sinil kislotasini antidoti amilnitrit va propil nitrit hisoblanadi. Xlortsian - o‘ziga xos xidli rangsiz suyuqlik bo‘lib qaynash xarorati 12,6 0 S, muzlash xarorati -6,5 0 S, zichligi 1,22. Uning kuchli ta’siri par holdagisi. Bo‘g‘uvchi zaharli moddalar. Bu birikmalar nafas organlarini izdan chiqarib, o‘pkani zararlaydi. Fozgen - xavodan 3,5 marta og‘ir bo‘lgan gazsimon modda. U asosan o‘pka to‘qimalarini ishdan chiqaradi. Uning o‘rtacha o‘ldirish dozasi 1 daqiqadan 3,2

mg/l. Zaharlash belgilari: ko‘zdan yosh oqizadi, bosh aylanadi, holsizlanish kuzatiladi. Fozgenni antidoti yo‘q. Ruhiyatga ta’sir etuvchi zaharli moddalar. Bu guruh moddalari asab sistemasiga muayyan ta’sir etib, insonni vaqtinchalik faoliyatini izdan chiqaradi. Bi-zet - oq kristal kukun bo‘lib, uning zichligi 1.8, qaynash xarorati 412 0 S, suyulish xarorati 190 0 S. Uning kuchli ta’siri aerozol ko‘rinishida bo‘lib, nafas yo‘llari va oshqozon-ichak orqali ta’sir etadi. Zaharlash belgilari: qusish, gapira olmaslik, so‘ngra gallyutsinatsiya va xayajonlanish. Qaltiratuvi zaharli moddalar. Bunday xususiyatli moddalar-ko‘zning xarakatchan qismini hamda nafas yo‘llarining yuqori qismini izdan chiqaradi. Bu guruhga kiruvchi moddalardan Si-es va Si-er muhim ahamiyatga ega. Si-es - oq kristal kukun bo‘lib, suvda yomon, atseton, benzollarda yaxshi eriydi. Uning qaynash xarorati 315 0 S, suyulish xarorati 95 0 S, solishtirma og‘irligi 1,0ga teng. Uning kuchli ta’siri aerozol ko‘rinishida. Si-esning havoda aerozol ko‘rinishidagi miqdori 5 ⋅ 10 -3 mg/lda hamma odamlarni birdan izdan chiqaradi, yuqori kontsentratsiyada esa terining ochiq joylarida kuyish sodir bo‘lib, nafas organlari pallajlanadi. Zararlanish belgilari: ko‘zni, ko‘krak qafasini qizishi, og‘rishi, ko‘zdan yosh oqishi, yo‘tal va boshqalar. Si-er qattiq kristall modda bo‘lib, zaharliligi Bi-zetdan yuqori. Si-er ham inson terisini qattiq shikastlantiradi. Buning ham kuchli ta’siri aerozol ko‘rinishida bo‘ladi. Toksinlar. Bakterial toksinlar, hozirgi davrda yuqori zaharli moddalar hisoblanadi. Bunday moddalarga botunil toksini va staffilokkok enterotoksin kiradi. Botunil toksini - o‘ldiruvchi zaharli moddalar ichida eng zaharlisi hisoblanadi. Toza botunil toksini kristall modda. Zararlanish belgilari: bosh og‘rigi,

holsizlanish, ko‘z xiralashish, qusish, pallajlanish. Yuqori miya pallajlanib, natijada odam o‘ladi. 4. Biologik qurollar va ularning talofatlari Biologik qurollar asosan keng miqyosda odamlarni, qishloq xo‘jalik xayvonlarini, ekinlarini, o‘simliklar va ba’zi bir harbiy materiallarni zararlash uchun mo‘ljallangan. Biologik qurollar asosini biologik vositalar tashkil etib, unga kasallik tarqatuvchi viruslar, bakteriyalar, zamburuglar va rikketsinlar kiradi. Biologik aslahalar aviatsiya bombasi, kasetalar, konteynerlar, changlantiruvchi jihozlar, raketalarning jangovor qismi, chayqatuvchi jixozlar va boshqalar kiradi. Biologik vositalar qo‘llanishi oqibatida favqulodda epidemologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar yuzaga keladi. Bular quyidagi ko‘rinishlarda kuzatiladi: 1. alohida xavfli yuqumli kasalliklar tarqalganda; 2. epidemiya; 3. guruh kasallanishi oqibatida; 4. kasallanishning va o‘limning o‘sishi natijasida; 5. odamlarni zaharlanishida; 6. epizootik vaziyat, ya’ni hayvonot dunyosida o‘tkir kasalliklarni tarqalishi; 7. epifitotik vaziyat, ya’ni o‘simliklarni kasallanishi. Biologik (bakteriologik) qurollarni, odamlarga va hayvonlarga ta’siri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ya’ni ular tirik organizmga juda kichik dozada tushsa ham yuqumli kasalliklar epidemiyasini boshlaydi. Ularning tarqalish tezligi juda yuqori, ta’sir vaqti ham uzoq, ular germetik bo‘lmagan saqlagichlarga oson kiriadi, ularning mikrobini, toksinini aniqlash juda qiyin. Biologik qurollar quyidagi turlarga bo‘linadi: a) bakteriyalar asosida tarqaladigan kasalliklarga: o‘lat, sibir yarasi (kuydirgi), vabo, tulyaremiya, sapa va boshqalar;

b) viruslar orqali kasallik tarqalishi: suvchechak, entsifalitning turli ko‘rinishlari va boshqalar; v) rikketsinlar orqali kasallik tarqalishi: cho‘chqa tifi; g) zamburug‘lar orqali kasallik tarqalishi: blastomikoza, koktsidiondomikozi, gistoplazmoza va boshqalar. Yuqumli kasalliklarning toifalari 4-jadvalda keltirilgan. Shulardan eng xavflisi va bizni o‘lkamizda ko‘proq tarqalishi mumkin bo‘lgan kasalliklardan o‘lat - odam va qishloq xo‘jaligi hayvonlarining eng xavfli yuqumli kasalligi hisoblanib, uning tarqatuvchisi odam organizmidan tashqarida yashash davri qisqa hisoblanadi. Lekin odam so‘lagi bilan chiqqan mikrob 10 kungacha yashashi mumkin. O‘lat - bilan kasallangan bemorning quvvati ketib, boshi og‘riydi, xarorati ko‘tariladi va ho‘l yo‘talish paydo bo‘ladi. Vabo - bu ham juda xavfli hisoblanib, uning tarqatuvchisi vabo vibroini mikrobidir. Vabo bilan kasallangan bemorni ichi ketib, qusadi, qaltiraydi va juda ozib-to‘zib ketadi. Agar kasallik davolanmasa tezda o‘ladi. Sibir yarasi - buni tarqatuvchisi Sibir yarasi mikrobi hisoblanadi. U teri, nafas yo‘li, oshqozon ichak yo‘li bilan kirib, o‘zini ta’sirini ko‘rsatadi. Agar u teriga tushsa avval dog‘ hosil bo‘ladi, so‘ngra u shishib ichiga qon to‘ladi va yorilib yara hosil qiladi. Sibir yarasi bo‘lgan tananing sezuvchanligi ancha pasayib ketadi. Botulizm - bu kasallikni botulizm toksini tarqatadi. Bu toksin juda zaharli hisoblanadi. Masalan, uning 0,00000012 gr kristal holdagi toksini odamni zaharlashi mumkin. Botulizm kasalligi oshqozon-ichak yo‘li bilan tarqatilib, asosan asosiy asab tizimining, yurak asablarini izdan chiqaradi. Botulizm bilan kasallangan bemor holsizlanadi, boshi og‘rib, ko‘rish qobiliyati pasayadi. Til muskullari pallajlanadi. Kasalning xarorati normal odam xaroratidan ancha past bo‘ladi va bu kasallik o‘z vaqtida davolanmasa o‘lim bilan tugaydi.

4-jadval Kasallik turi Kasallikning tarqalishi Yashirin kasallik vaqti, kun Ish faoliyatini yo‘qotish muddati, kun O‘lat Kasallangan bemorlardan havo orqali, qurt-qumursqalardan yuqishi orqali 3 7-14 Sibir yarasi Kasallangan hayvon yungi, terisi ushlanganda, zararlan-gan go‘shtdan 2-3 7-14 Sapa Yuqoridagiga o‘xshash 3 20-30 Tulyaremiy a Zararlangan suvdan foyda- langanda, kasallangan kemi-ruvchilar bilan munosabatdan 3-6 40-60 Vabo Zararlangan suv, ovqatdan 3 5-30 Sariq bezgagi Chivin chaqqanda, kasallangan odam, hayvondan 4-6 10-14 Suv chechak Zararlangan narsa-buyumdan, kasallangan odam bilan muloqatda 12 12-24 Botulizm Zaharlangan oziq-ovqatlarni iste’mol qilganda 0,5-1,5 40-60 Respublikamizning ko‘pgina hududlarida ba’zi bir kasalliklarni tarqalish ehtimolligi yuqoridir.

5-jadval Epidemiya jihatidan noqulay viloyatlar Viloyatlar Zararlanish turlari Buxoro Qrim gemoragik bezgagi Qashqadaryo Kuydirgi, qrim gemoragik bezgagi Andijon Kuydirgi Namangan Kuydirgi Sirdaryo Kuydirgi Surxondaryo Kuydirgi Toshkent Kuydirgi Farg‘ona Kuydirgi Xorazm Kuydirgi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Kuydirgi, kana entsefaliti Bakteriologik qurollar ishlatilganda suyuq yoki kukun holda erga, o‘simliklarga va suvga tarqatiladi. Bularni esa qurt-qumursqalar tezlikda atrofga tarqatib, biologik qurolning zararlash miqyosi kengayishiga sabab bo‘ladi. Biologik qurollardan saqlanish va uni tarqatmaslik choralaridan biri bu zararlangan mintaqani karantin yoki observatsiya qilish hisoblanadi. Karantin degandan epidemiyaga qarshi rejimli chora-tadbirlarni o‘tkazish (ya’ni, yuqumli kasalliklarni tarqatmaslik) tushuniladi. Karantinda odamlar, hayvonlar va yuklar zararlangan mintaqadan tashqariga chiqarilmaydi, toki kasallik shikastlangan xududdan tashqariga yuqmaydigan holatga kelguncha. Agar kasallik tarqatuvchi xavfli bo‘lmasa, zararlangan xudud miqyosi kichik bo‘lsa observatsiya omili qo‘llaniladi. Observatsiya omilida ham izolyatsiya hamda profilaktik-tuzatish ishlari olib borilib, bunda epidemiolog vrachning ruxsati bilan xududdan odamlarni chiqishi va u erdan mol-mulkni chiqarish amalga oshiriladi. Karantinda ham observatsiyada ham dezinfektsiya va dezinsektsiya omillari bajariladi.

Qishloq xo‘jalik hayvonlarini zararlash uchun katta shoxli hayvonlar o‘lati, sibir yarasi (kuydurgisi), sapa, oqsil va boshqa kasalliklarni tarqatuvchilar qo‘llanilib, nafaqat hayvonot dunyosiga balki insoniyat hayotiga ham katta xavf soladi. Masalan: 2001 yilning dastlabki oylarida Buyuk Britaniyada qoramollarning oqsil kasalligi bilan kasallanishi keng miqiyosida tarqalib, bu xavf boshqa Evropa davlatlariga (Belgiya, Frantsiya, Germaniya, Gollandiya, Rossiya va boshqa davlatlarga), hatto Markaziy Osiyo davlatlariga (Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston Turkmaniston, Xitoy, Quriya davlatlariga) va Avstraliya qit’asigacha tarqalganligi ma’lum bo‘ldi. Bu kasallikni tarqatuvchisi filtrlanuvchi virus hisoblanadi va ular kasallangan mollar so‘lagi, peshobi, axlati bilan tashqi muhitga chiqarib atrofdagi barcha narsalarni: hayvonlarni, buyumlarni, joylarni, fuqarolarni va ularning kiyim-kechaklarini bu kasallik viruslari bilan zararlaydi. Tashqariga chiqarilgan viruslar darhol nobud bo‘lmay, balki uzoq vaqt tirik qoladi, uzoq masofalarga tarqaladi va o‘sha erlardagi hayvonlarning kasallanishiga olib keladi. Kasallik tarqalishining asosiy manbai: oqsil bilan kasallangan hayvonlar hamda zararlangan joylardan o‘tgan hayvonlar va transport vositalari hisoblanadi. Oqsil kasalligining boshlanish davrida hayvonlarning ishtahasi yo‘qola boshlaydi, ularning harorati ko‘tariladi - 40-42 0 S darajagacha chiqib ketadi, sigirlar beradigan sutini keskin kamaytiradi, mollarning og‘zidan ipsimon so‘lak oqadi, so‘ngra ularning og‘zida, tilida va lablarida shishlar (aftalar) paydo bo‘ladi, ular bir-ikki kundan keyin yorila boshlaydi va yarachalarga aylanadi. Shu vaqtda hayvonlardan juda ko‘p ko‘piksimon so‘lak oqa boshlaydi. Oqsil kasalligiga qarshi muvaffaqiyatli kurashish uchun bu kasallik bo‘yicha karantinga rioya qilish hamda kasallikka qarshi kurashish bo‘yicha veterenariya-sanitariya qoidalarini bajarish kerak. Kasallangan mollarning: go‘shti, suti, terisi, yungini va boshqa xom- ashyolaridan foydalanish man etiladi. Shuning uchun ham oqsil bilan kasallangan mollar, yoqish yoki ko‘mish orqali yo‘q qilib yuboriladi. Zararlangan em- xashaklar, atrof muhit va joylarni dezinfektsiya omillarini qo‘llash orqali epizootik vaziyatni tugatish imkoniyati yaratiladi.

Qishloq xo‘jalik o‘smliklarini zararlashda esa kartoshka chirishi, zamburug‘li kasallik tarqatuvchilari, hamda qurt qumursqalar (Kollarado qo‘ng‘izi, Chigirtka va boshqalar) va boshqa vositalar orqali amalga oshirilib, epifitotik vaziyat vujudga keladi. Agar bu vaziyat tezda tugatilmasa, katta iqtisodiy muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Demak, yuqorida aytilganlardan xulosa qiladigan bo‘lsak, qirg‘in qurollarning hamma turlari nafaqat tirik mavjudotlarni jiddiy shikaslantiradi, balki tabiat, o‘simlik dunyosi, jamiyki moddiy resurslarni zararlaydi. Shuning uchun biz doimo unday qurollarni ishlatishdan ogoh bo‘lib, uning ta’sirlariga qarshi barcha chora- tadbirlarni ko‘rib qo‘ygan bo‘lishimiz kerak. 5. Oddiy xujumkor qurollar «Oddiy xujum qilish vositalari» termini, yuqori jangovor xossalarga ega bo‘lgan yadroviy qurollar ishlab chiqarilgandan keyin paydo bo‘ldi. Hozirgi kunga kelib oddiy qurollarning ba’zi namunalari o‘zining samaradorligi bo‘yicha ommaviy qirg‘in qurollaridan qolishmaydi. Oddiy xujum qurollari alohida yoki ommaviy qirg‘in qurollari bilan birgalikda dushmanning aholisini, texnikasini shikastlash uchun hamda ob’ektlarni buzish va yo‘q qilib yuborish maqsadida ishlatilishi mumkin. Oddiy xujum vositalariga parchalanuvchi, fugas, kumulyativ, beton buzuvchi, yondiruvchi aslahalar, hajmiy portlash aslahalari va yuqori aniqlikdagi qurollar kiradi. Parchalanuvchi aslahalar asosan odamlarga talofat etkazish uchun mo‘ljallangan. Parchalangan aslahalarning ichida eng samaralisi sharikli bombalar hisoblanadi. Sharikli bombalar samolyotlardan kassetalarda tashlanadi. Har bir kassetalarda 96 tadan 640 gacha bomba bo‘ladi. Bunday kasseta er ustida ochilib, bombalar har tarafga otilib chiqib 250 ming m 2 maydonda portlaydi. Har bir bombaning parchalarini o‘ldirish kuchi 15 metr radiusda saqlanadi. Kassetali aslaxalar boshqacha ko‘rinishdagi bombalar bilan to‘ldirilishi mumkin.

Fugas aslaxalar asosan sanoat, turar joy va ma’muriy binolarni, temir yo‘llarni, avtomobil yo‘llarini buzish, texnika va odamlarga talofat etkazish uchun mo‘ljallangan. Fugas aslahalarining asosiy talofat omili zarb to‘lqini bo‘lib, uning kuchi aslahadagi portlovchi moddaning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Parchalanuvchi va fugas aslahalarining talofat faktorlaridan saqlanish joylari, turli xil chuqurliklar xisoblanadi. Kumulyativ aslahalar himoyalangan nishonlarni yo‘qotish uchun mo‘ljalangan. Bunday aslahalar qalinligi bir necha santimetrli ximoya qatlamini teshib, yong‘inlarni paydo qilishi mumkin. Chunki bunday aslahalar ishlatilganda 6-7 ming. gradus xarorati va juda katta bosim paydo bo‘ladi. Kumulyativ aslahadan himoyalanish uchun himoya qatlamini oldi qismida, 15-20 santimetr uzoqlikda turli xil materiallardan ekran o‘rnatiladi. Unda aslahaning kuchi ekranga sarf bo‘lib, himoya qatlami shikastlanmaydi. Beton buzuvchi aslahalar yuqori mustahkamlikka ega bo‘lgan temirli, betonli inshoatlarni hamda aerodromlarni, uchish-qo‘nish yo‘llarini buzish uchun mo‘ljallangan. Bunday aslahani asosiga ikkita kumulyativ va fugas zaryad va hamda ikkita detonator joylashtirilgan bo‘ladi. Beton buzuvchi aslaha to‘siqqa duch kelganda birinchi detonator kumulyativ zaryadni portlatadi. Bir necha daqiqadan keyin ikkincha detonator fugas zaryadni portlatadi va ob’ektni to‘liq buzilishiga olib keladi. Yondiruvchi aslahalar odamlarni shikastlash uchun, binolarni va ishlab chiqarish ob’ektlarini va aholi yashaydigan maskanlarni, omborlarni, transport vositalarni yondirish, yo‘q qilish uchun mo‘ljallangan. Yondiruvchi aslahalar to‘rt xil bo‘ladi: 1. Tarkibida neft maxsulotlari, polistirol hamda naften va palmitin kislotalarining tuzlari bo‘lgan yondiruvchi aslahalar napalm deb atalib, ular gelsimon ko‘rinishda bo‘ladi va xo‘llangan sirtlarga yopishib qoladi. Napalm

bo‘laklari 5-10 daqiqada yonib, xarorati 1200 0 S gacha ko‘tariladi va zaharli gaz ajralib chiqadi. Yonayotgan napalm berkinish joylarini teshiklaridan kirib, odamlarni va texnikalarni shikastlashi mumkin. 2. Tarkibida neft mahsulotlari va magniy yoki alyuminiy kukuni bo‘lgan yondiruvchi aslahalarni pirogel deyiladi. Bular yonganda 1600 0 S dan ortiq issiqlik ajralib chiqib odamlarga va texnikalarga katta ziyon etkazadi. 3. Metallarning kukuni (masalan, alyuminiy) va oksidlari (masalan, temir (11) oksidi) aralashmasidan tashkil topgan yondiruvchi qurollarni termit deyiladi. Ular yonganda 3000 0 S issiqlik ajralib chiqib, odamlarni va texnikani shikastlaydi. 4. Oq fosfor havoda o‘z-o‘zidan yonib ketib, 900 0 S atrofida issiqlik ajralib chiqadi. Bunda hosil bo‘lgan fosfor oksidi odamlarni juda og‘ir jarohatlaydi. Yondiruvchi qurollardan saqlanishning ishonchli omili - bu boshpanalar hisoblanadi. Hajmiy portlash aslahasi (XPA) etilen oksid, diboran, sirka kislota peroksidi, propil nitrat aralashmasidan iborat. U ishlatilganda, havoda aralashmaning 15 metr radiusda va 2-3 metr qalinlikdagi yoqilg‘i-havo aralashmasining sferik buluti hosil bo‘ladi. Bu bulut detonator yordamida portlatiladi. Bunda bir necha o‘n mikrosoniya vaqt mobaynida 2500-3000 0 S issiqlik ajralib chiqadi. XPA ning asosiy talofat omili zarb to‘lqini hisoblanadi. Uning portlash joyidan 100 metr uzoqlikda ortiqcha bosimi 100 KPA ga etishi mumkin. Quvvati jihatidan yadroviy qurolga yaqinlashib qoladi. Yuqori aniqlikdagi qurollar asosan yaxshi himoya qilingan ob’ektlarni yo‘q qilishga mo‘ljallangan. Idora qilinadigan aviatsiya bombalari shu maqsadlarda qo‘llanilishi mumkin. Bunday bombalar samolyotdan tashlanib, radio va televidenie tizimlari orqali nishonga etkaziladi.

ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T., O‘zbekiston, 1992. 2. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, T., O‘zbekiston, 1997. 3. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda, T., O‘zbekiston, 1999. 4. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Aholini va xududlarni tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”, 20.08.1999. 5. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida”, 6. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”, 31.08.2000. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”, 4.03.1996. 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to‘g‘risida”, 23.12.1997, № 558. 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “O‘zbekiston Respublikasi aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash tartibi to‘g‘risida”, 7.10.1998. № 427. 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Texnogen – tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida”, 27.10.1998, № 455. 11. M.Tojiev, I.Ne’matov, M.Ilxomov “Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi” darsligi, T., 2002. 12. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni: “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”, 6.05.1993. 13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: “Ishlab chiqa- rishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligini boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to‘g‘risidagi” nizom 6.06.1997, № 286.

O'xshashlar

Yangi zamonaviy asbob-uskunalarning xususiyatlari

Favqulodda vaziyatlar, ularning turlari va xususiyatlari

Fuqarolarni himoya qilishning uslublari va xususiyatlari

Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasi

Yong`inni o`chirishda qo`llaniladigan moddalar ULARNING SINFLANISHI VA XUSUSIYATLARI