Favqulodda vaziyatlar, ularning turlari va xususiyatlari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Favqulodda vaziyatlar, ularning turlari va xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

06.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.6591796875 KB

Ko'chirib olish

Favqulodda vaziyatlar, ularning turlari va xususiyatlari Reja: 1. Favqulodda vaziyatlar tushunchasi hamda ularning o`ziga hos hususiyatlari, favqulodda vaziyatlarning turlari va ularga qisqacha ta`rif 2. Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari, FM tashkilotining tarkibiy tuzilishi 3. Turli vazirlik va idoralarning fuqaro muhofazasi bo’yicha vakolatlari

1. Favqulodda vaziyatlar tushunchasi hamda ularning o`ziga hos hususiyatlari, favqulodda vaziyatlarning turlari va ularga qisqacha ta`rif Favqulodda vaziyat (FV) — ma`lum hududda yuz bergan falokat, halokat va boshka turdagi ofatlar natijasida kishilarning o’limiga, salomatligiga, tevarak atrofdagi tabiiy muhitga sezilarli modtsiy zarar yetkazuvchi, odamlarning turmush sharoitini buzilishiga olib keladigan holatdir. Favqulodda vaziyatning tavsifi Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta ko`rsatkich bo`yicha aniqlaniladi: 1. Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ning ta’rifi); 2. FVning mohiyati; 3. FVning sabablari; 4. FVning shikastlovchi omillari; 5. FVning qaltislikni oshiruvchi omillari; 6. FVning oldindin bilish mumkinligi (monitoring, bashorat,YU ogohlantirish, yumshatish); 7. FVni bartaraf qilish; 8. Moddiy zararni aniqlash; FV oqibatining asosiy turlari: o`lim, odamlarning kasallanishi, inshoatlarning buzilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial zaharlanishlar. FVning zararli va xavfli omillari ta’siri ostida joylashgan aholi, hayvonlar, inshoatlar, moddiy resurslarning barchasi – «SHikastlanish o`chog’i» deyiladi. Oddiy (bir turdagi) shikastlanish o`chog’i deb, faqat bir shikastlovchi omil ta’sirida hosil bo`ladigan o`chog’ tushiniladi. Masalan, portlash, yong’in natijasida buzilish, kimyoviy zaharlanish kuzatiladi. Murakkab (ko`p turli) shikastlanish o`chog’i deganda bir necha shikastlovchi omillar ta’sirida yuzaga kelishi tushuniladi. Masalan, kimyo korxonasidagi portlash, binolarning buzilishi, yong’in, kimyoviy zaharlanish kabi oqibatlarga, ysilkinishi, kuchli bo`ron, suv toshqini, yog’inlar,

elektr tarmoqlarini ishdan chiqishi, zaharli gazlarning chiqib ketishi natijasida zaharlanish va boshqa talofatlarga olib kelishi mumkin. Favqulodda vaziyatlar tavsifiga kura (sababi va kelib chikish manbaiga kura): 1. Tabiiy tusdagi FV; 2. Texnogen tusdagi FV; 3. Ekologik tusdagi FVlarga bo’linadi. Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga 3 hil turdagi xavfli hodisalar kiradi: 1) geologik xavfli hodisalar: zilzilalar, ykuchishlari, tog upirilishlari va boshka xavfli geologik hodisalar; 2) gidrometeorologik xavfli hodisalar: suv toshki nlari, sellar, kor kuchkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshka xavfli gidrometerologik hodisalar; 3) Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar: alohida xavfli infektsiyalar (ulat, vabo, sargayma, isitma), yukumli kasalliklar, rikketsiyalarepidemik toshmali terlama, Bril kasalligi, zoonoz infektsiyalar — Sibir yarasi, kuturish, virusli infektsiyalar — SPID; Epidemiya — odamlarning guruh bulib yukumli kasallanishi, ularning zaharlanishi (zaharli modda bilan hamda oziqovqatdan ommaviy zaharlanish); epizootiya — hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bulishi; epifitotiya esa usimliklarning ommaviy nobud bulishidir. Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar. ekologik tusdagi FVlar asosan 3 hil buladi: 1. Quruklik (tuprok, yosti)ning holati uzgarishi bilan boglik vaziyatlar: halokatli kuchkilar — foydali kazilmalarni kazish chogida yostiga ishlov berilishi va insonning boshka faoliyati natijasida yyuzasining upirilishi, siljishi; Tuproq va ysanoati tufayli kelib chikadigan toksikantlar bilan ifloslanishi, ogir metallar, neft mahsulotlari, shuningdek, kishlok hujaligi ishlab chiqarishida odamlarning sogligi uchun xavf soluvchi kontsentratsiyalarda qo’llaniladigan pestitsidlar va boshka zaharli himikatlar mavjudligi.

2. Atmosfera (havo muhiti) tarkibi va hossalari uzgarishi bilan boglik bo’lgan vaziyatlar: Havo muhitining quyidagi ingridientlar bilan ekstremal yuqori ifloslanishi: — oltingugurtli oksid, azotli oksid, uglerodli oksid, dioksid, kurum, chang va odamlar sogligiga xavf soluvchi kontsentratsiyalarda antropogen tusdagi boshka zararli moddalar; — keng kulamda kislotali hududlar hosil bulishi va kup miktsorda kislota chikindilari yogilishi; — radiatsiyaning yuqori darajasi. 3. Gidrosfera holatining uzgarishi bilan boglik vaziyatlar: Yuzasi va osti suvlarining sanoat va kishlokhujaligi ishlab chiqarishi okavalari; Neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo’lgan, tarkibida ogir metallar, har hil zaharli himikatlar mavjud chikindilar va boshka zararli moddalar bilan eksteremal yuqori darajada ifloslanishi; Binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uyjoylarning emirilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan sizot suvlar miktsorining ortishi; Suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi okibatida ichimlik suvining keskin etishmasligi. Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarga 7 xil turdagi vaziyatlar kiradi: 1) Transportlardagi avariyalar va halokatlar — ekipaj a`zolari va yulovchilarning o’limiga, havo kemalarining tulik parchalanishiga yoki kattik shikastlanishiga hamda kidiruv va avariyakiliruv ishlarini talab kiladigan avia halokatlar; YOnginga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibining buzilishiga sabab bo’lgan va temir yul hodimlarining halokat hududidagi temir yul platformalarida, vokzal binolarida va shahar imoratlarila bo’lgan odamlar o’limiga, shuningdek, tashilangan kuchli ta`sir kursatuvchi zaharli modtsa (KTZM)lar bilan halokat

joyiga tutash hududning zaharlanishiga olib kelgan temir yul transportdagi halokat va falokatlar; Portlashlarga, yonginlarga, transport vositalarining parchalanishiga, tashilayotgan KTZMlarning zararli hossalari namoyon bulishiga va odamlar o’limi (jarohatlanishi, zaharlanishi)ga sabab buladigan avtomobil transportining halokati va avariyalari, shu jumladan, yultransport hodisalari; Odamlarning o’limiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga, metropoliten poezdlari parchalanishiga olib keladigan metropoliten bekatlaridagi va tunellaridagi halokatlar, avariyalar, yonginlar; Gaz, neft mahsulotlarining otilib chikishiga, ochik neft va gaz favvoralarining yonib ketishiga sabab buladigan magistral kuvurlardagi avariyalar. 2) Kimyoviy xavfli ob`ektlardagi avariyalar: Tevarak atrof tabiiy muhitga ta`sir kiluvchi zaharli moddalarning (avariya holatida) odamlar, hayvonlar va usimliklarning kuplab shikastlanishiga olib kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan taktsirda, yul kuyiladigan chegaraviy kontsentratsiyalardan ancha ortiq mikdorda sanitariya — himoya hududidan chetga chikishiga sabab buladigan kimyoviy xavfli ob`ektlardagi avariyalar, yongin va portlashlar. 3) Yong’in portlash xavfi mavjud bo’lgan ob`ektlardagi avariyalar: Texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshka yongin uchun xavfli moddalar va materiallar ishlatiladigan yoki saklanadigan ob`ektlardagi odamlarning mehaniq va termik shikastlanishlariga, zaharlanishlariga va o’limiga, asosiy ishlab chiqarish zahiralarining nobud bulishiga, favqulodda vaziyatlar hududlarida ishlab chiqarish maromining va odamlar hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan yonginlar va portlashlar. Odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va o’limiga olib keladigan hamda kidiruv kutkarish ishlarini o’tkazishni, nafas olish organlarini muhofaza kilishning maxsus anjomlarini va vositalarini kullashni talab kiluvchi kumir shahtalaridagi hamda kon ruda sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan boglik avariyalar, yonginlar va jinslarning kuporilishi.

4) Energetika va kommunal tizimlardagi avariyalar: Sanoat va kishlokhujaligi mahsulotlari iste`molchilarining avariya tufayli energiya ta`minotisiz kolishiga hamda aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan GES, GRES, IESlardagi, tuman issiklik markazlaridagi elektr tarmoklartsdagi bugkozon qurilmalaridagi, kopressor, gaz taksimlash shahobchalaridagi va boshka energiya ta`minoti ob`ektlaridagi avariyalar, yonginlar, aholi hayotfaoliyatining buzilishiga va salomatligiga xavf tugilishiga olib keladigan gaz kuvurlartsdagi, suv chiqarish inshootlaridagi, suv kuvurlaridagi, kanalizatsiya va boshka kommunal ob`ektlardagi avariyalar; Atmosfera, tuprok, osti va usti suvlarining odamlar salomatligiga xavf tugdiruvchi darajada kontsentratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga sabab buladigan gaz tozalash qurilmalaridagi, biologik va boshka tozalash inshootlaridagi avariyalar. 5) Bino va inshootlarning birdan kulab tushishi bilan boglik avariyalar: Odamlar o’limi bilan boglik bo’lgan va zudlik bilan avariyakutkaruv o’tkazilishini hamda zarar kurganlarga shoshshshnch tibbiy yordam kursatilishini talab kiladigan maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshka ijtimoiy yunalishdagi ob`ektlar, shuningdek, uyjoy sektori binolari konstruktsiyalarining tusatdan buzilishi, yonginlar, gaz portlashi va boshka hodisalar. 6) Radioaktiv va boshka xavfli hamda ekologik jihatdan zararli moddalardan foydalanshi yoki ularni saklash bilan boglik avariyalar: Sanitariya himoya hududi tashkariga chikarib tashlanishi natijasida paydo buladigan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yul kuyiladigan kup mikdorda nurlanishini keltirib chikaradigan Texnologik jarayonda radioaktiv moddalardan foydalanadigan ob`ektlardagi avariyalar; radioaktiv materiallarni tashish vakgidagi avariyalar; radioizotop buyumlarning yukotilishi; biologik vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash, saklash va tashishni amalga oshiruvchi ilmiytadkikot va boshka muassasalarda biologik vositalarning atrof-muhitga chikib ketishi yoki yukotilishi bilan boglik vaziyatlar.

7) Gidrotexnik inshootlardagi halokatlar va avariyalar: Suv omborlarida, daryo va kanallardagi buzilishlar, baland toglardagi yullardan suv urib ketishi natijasida vujudga keladigan hamda suv bosgan hududlarda odamlar o’limiga, sanoat va kishlok hujaligi ob`ektlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan va shoshilinch kuchirish tadbirlarini talab kiladigan halokatli suv bosishlari. Hozirgi vakgda Birlashgan Millatlar Tashkiloti — BMT bo’yicha favqulodda vaziyatlarning tavsifiga yana kushimcha kilib: a) ijtimoiy-siyosiy tavsifdagi FV; b) harbiy tavsifdagi FV ni kiritish mumkin. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining karoriga kura bizning mintakada 7 hil FV turlari tasdiklangan: 1. Zilzilalar, surilishi; 2. Sel, suv toshkinlari va boshkalar; 3. Kimyoviy xavfli ob`ektlarda avariya va falokatlar (utkir zaharli moddalarning ajralib chikishi); 4. Portlash va yongin xavfi mavjud ob`ektlardagi avariya va falokatlar; 5. Temir yo`l va boshka transport vositalaridatashish paytidagi avariya va falokatlar; 6. Xavfli epidemiyalarning tarkalishi; 7. Radioaktiv manbalardagi avariyalar. Favqulodda vaziyatlar xavfning tarkalish tezligiga kura, quyidagi guruhlarga bulinadi: a) tasodifiy FV — silkinishi, portlash, transport vositalardagi avariyalar va boshkalar; b) shiddatli FV — yonginlar, zaharli gazlar otilib chikuvchi portlashlar va boshkalar; v) mu`tadil (urtacha) FV — suv toshkinlari, vulkonlarning otilib chikishi, radioaktiv moddalar okib chikuvchi avariyalar va boshkalar;

g) ravon FV — sekin asta tarkaluvchi xavflar: kurgokchilik, epidemiyalarning tarkalishi, tuprokning ifloslanishi, suvni kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va boshkalar. Favqulodda vaziyatlar yana tarkalish mikyosiga (shikastlanganlar soniga hamda moddiy yo`qotishlar miqdoriga qarab) kura 4 guruhga bulinadi: 1 Lokal (ob`ekt mikyosidagi) FV; 2 MahalliyFV; 3 Respublika (milliy) FV; 4 Transchegaraviy (global). Lokal favqulodda vaziyat — biror ob`ektga taallukli bo`lib, uning mikyosi usha ob`ekt hududi bilan chegaralanadi.Bunday vaziyat natijasida 10 dan ortiq bulmagan odam jabrlangan yoki 100 dan ortiq bulmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan yohud moddiy zarar favqulodda vaziyat pavdo bo’lgan kunda eng kam oylik ish haki mikdorining 1 ming baravaridan ortiq bulmagan mikdorni tashkil etgan hisoblanadi.Bunday FV oqibatlari shu ob`ekt kuchi va resurslari bilan tugatiladi. Mahalliy tavsifdagi favqulodda vaziyat — aholi yashaydigan hudud (aholi punkti, shahar, tuman, viloyat) bilan chegaralanadi. Bunday vaziyat natijasida 10 dan ortiq, biroq 500 dan kam bulmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan yohud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo’lgan kunda eng kam oylik ish haki mikdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq O,5 million baravaridan kup bulmagan mikdorni tashkil etgan hisoblanadi. Respublika (milliy) tavsifdagi favqulodda vaziyat deyilganda — favqulodda vaziyat natijasida 500 dan ortiq odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan yohud moddiy zarar FV paydo bo’lgan kunda eng kam oylik ish haki mikdorining 0,5 million baravaridan ortigini tashkil etadigan, hamda FV mintakasi viloyat chegarasidan tashkariga chiqadigan, respublika mikyosida tarkalishi mumkin bo’lgan FV tushuniladi. Transchegaraviy (global) tavsifdagi favqulodda vaziyat deyilganda esa, oqibatlari mamlakat tashkarisiga chiqadigan yohud FV chet elda yuz bergan va O`zbekiston hududiga dahldor holat tushuniladi.

Bunday faloqat oqibatlari har bir mamlakatning ichki kuchlari va mablagi bilan hamda halkaro hamjamiyat tashkilotlari mablaglari hisobiga tugatiladi. Masalan, Orol muammosi nafakat O`zbekiston davlati uchun, balki unga chegaradosh bo’lgan Turkmaniston, kozogiston va boshka davlatlar uchun ham faloqat keltiruvchi vaziyatdir. SHuning uchun ohirgi vakgda Orol muammosini hap qilishga O`zbekiston davlatinig kuch va mablagidan tashkari butun jahon hamjamiyati tashkilotlari (Ekosan, YUnep va boshk.) mablaglari, kuchlaridan foydalanilmoqda. 2. Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari, FM tashkilotining tarkibiy tuzilishi Fuqarolar muhofazasi - umumdavlat mudofa siyosatlaridan biri bo`lib, u har qanday favqulodda holatlarda fuqarolarni, halq ho`jaligi tarmoqlarini muhofaza qilishda, ularning muttasil ishlashini ta’minlashda hamda qutqarish va tiklash ishlarini bajarishda katta ahamiyat kasb etadi. FVVning asosiy vazifalari va faoliyat yo`nalishi asosan: favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, fuqoralar hayoti va salomatligini muhofaza qilish, favqulodda vaziyatlar yuz berganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararini kamaytirish sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday hollardagi harakatlarni boshqarishning davlat tizimi (FVDT)ni tashkil etish va uning faoliyatini ta’minlash, fuqaro muhofazasiga rahbarlik qilish, vazirliklar, idoralar, mahaliy davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirib borish, maqsadli ishlab chiqarish va hakozalarga qaratilgan. Fuqaro muhofazasi davlat tizimlari – harbiy davrda ham yuzaga keladigan xavflardan aholini, hududlarni, moddiy boyliklarni muhofaza qilishda muhim vazifalarni bajaradi. Fuqaro muhofazasining vazifasi quydagilardan iborat:

1. Aholi va ob’ektlarni harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalash harakatlari va usullariga tayorlash. 2. Boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish, rivojlantirish va doimiy shay holatda saqlab turish. 3. Halq ho`jaligi ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash yuzasidan tadbirlar kompleksini o`tkazish. 4. Aholini, moddiy va madaniy boyliklarini xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish. 5. Fuqoro muhofazasi harbiy tizimlari shayligini ta’minlash. 6. Aholini umumiy va shaxsiy saqlovchi vositalari bilan ta’minlash tadbirlari o`tkazish. 7. Aholini harbiy davrdagi hayot faoliyatini ta’minlash. 8. Radiatsiyaviy, kimyoviy biologik vaziyat ustidan kuzatish va laboratoriya nazorati olib borish. 9. qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni o`tkazish. 10. harbiy davrlarda ham zarar ko`rgan hududlarda jamoat tartibini yo`lga qo`yish va saqlab turish. 11. Aholini va hududlarni muhofaza qilish yuzasidan boshqa tadbirlarni amalga oshirish. Mana shu vazifalarni muvaffaqiyatli olib bormay turib, zararlangan hududlarda, ob’ektlarda mo`’tadil hayot faoliyatini yaratib bo`lmaydi. Bu ishlarni davlat organlari orqali, fuqaro muhofazasi boshchiligida butun halq yordamida amalga oshiriladi. 1. Aholini favqulodda vaziyat sharoitida himoyalash, shu hodisaning nohush oqibatiga yo`l qo`ymaslik yoki uni maksimal darjada pasaytirish bo`yicha kompleks tadbirlardir. Aholini himoyalashning yuqori samarasi ishlatilayotgan barcha vosita va usullar to`la ishlatilganda va xavfsizlikni ta’minlash printsiplari to`laligicha anglab etilgan taqdirdagina bo`lishi mumkin.

Xavfsizlikni ta’minlash printsiplarini ularni qo`llash bo`yicha uch guruhga bo`linadi: 1.Oldindan tayorgarlik ko`rmoq himoya vositalarini to`plash, ularni tayyor holda saqlash hamda aholini xavfli zonadan evakuatsiya qilish bo`yicha tadbirlarni tayyorlash va amalga oshirish. 2. Differentsiyalashgan yo`nalish shundan iboratki, bunda himoya tadbirlari hajmi va xarakteri xavfli va zaharli omillar manbaining turiga va mahalliy sharoitlarga bog’liq. 3. Tadbirlar kompleksi FV oqibatlaridan himoyalanish usullari va vositalaridan samarali foydalanish, zamonaviy tehnosotsial muhitda hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash bo`yicha tadbirlar bilan birga olib borishni taqoza qiladi. FV larda aholini himoya qilishning asosiy usullari, aholini evakuatsiya qilish, himoya inshoatlariga berkitish, shaxsiy himoya hamda tibbiy proflaktik vositalarni qo`llashdan iboratdar. Siyosiy-harbiy nizolarni ayniqsa zamonaviy qurol-yarog’lar bilan hal qilishda qirg’indan saqlab qolish uchun eng samarali usullardan biri aholini himoya inshoatlariga berkitishdir.Ayniqsa, radioaktiv va kimyoviy moddalardan saqlanish samarasi yuqoridir. Himoya inshootlari-bular fizik, kimyoviy va biologik xavfli va zararli omillardan himoyalash maqsadida maxsus qurilgan muhandislik inshootlaridir. Shaxsiy himoya vositalari-odam organizmining ichki a’zolariga, terisiga va kiyimiga radioaktiv, zaharlovchi va bakterial vositalarning ta’siridan saqlaydi. Favqulodda vaziyatlarda hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash odam faoliyatining barcha jarayonlarida sog’ligini va hayotini saqlashga qaratilgan tashkiliy, muhandis-texnik tadbirlar va vositalar kompleksidir. Hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan asosiy yo`nalishlar quydagilardan iborat: - FV larni va ularning oqibatini oldindan aytish;

- FV paydo bo`lishi ehtimolini yo`qotish yoki kamaytirish tadbirlarini rejalashtirish, hamda ular oqibatlari ko`lamini kamaytirish; - FV larda halq ho`jaligi ob’ektlari ishining muntazamligini, uzluksizligini ta’minlash; - FV lardagi aholini o`qitish; - FV oqibatlarini tugatish. Ushbu yo`nalishlarning qisqacha mazmunlari quydagilardir. FV ni ularning oqibatlarini oldindan aytish va baholash. Bu tabiiy ofatlar, avariyalar va falokatlar tufayli yuzaga kelgan vaziyatini tahminiy aniqlash va baholash usulidir. Hozirgi vaqtda seysmik rayonlar, tuproq siljishi mumkin bo`lgan, sel oqimlari yo`nalishlari, plotinalar buzilganda, suv toshqini bo`lganda, odamlarga va hududga zarar keltirishi mumkin bo`lgan zonalar chegaralari aniqlangan. HFX bo`yicha prognoz qilish masalalariga FV larning sodir bo`lish vaqtini tahminiy aniqlash ham kiradi. Bu prognoz bo`yicha aholining xavfsizligini ta’minlash bo`yicha operativ choralar ko`riladi.hozirgi vaqtda ko`pgina olim va mutahasislarning fikri FV larning boshlanishi va rivojlanishi oldindan aytib berishga qaratilgan. 2. Ko`rilayotgan muammoni ushbu sharoitda hal qilishda FV larga odamning xavfsizligini ta’minlash bo`yicha xavfning oldini olish va paydo bo`lish ehtimolini kamaytirish, hamda uning oqibatlari masshtabini kamaytirish masalalarini qamrab oladigan sistemali yondoshish kerak. Ushbu metodologik asosda o`zimizning va chet el amaliy tajribasini hisobga olgan holda samaradrligi tabora ortib boruvchi tadbirlar kompleksi oldindan tayorlash, boshqacha qilib aytganda zamonaviy tehnosotsial muhitda odamning hFH ni ta’minlashning ko`p tabaqali sistemasini joriy qilish kerak. FV lar oqibatida ko`riladigan zararlarning oldini olish tadbirlarini quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin: Doimiy o`tkaziladigan tadbirlar. Ular uzoq muddatli prognoz asosida tuziladi: Standart talablarini hisobga olgan holda qurilish-montaj ishlarini olib borish, aholini xavf-hatar haqida xabardor qilishning ishonchli sistemasini yaratish.

Aholini SHHV bilan ta’minlash va himoya inshoatlarining etarli fondini tuzish, nurlanish, kimyoviy va bakteriologik kuzatuv ishlarini tashkil etish, aholini FV chog’ida o`zini qanday tutish va faoliyati haqida umumiy o`quvlvrini tashkil etish, epidemiyaga qarshi va sanitariya-gigiyena tadbirlarini o`tkazish. FV vaqti aytib berilgach, ko`rilishi kerak bo`lgan himoya tadbirlari: prognoz uchun zarur bo`lgan razvedka va kuzatish sistemasini jonlantirib yuborish. Aholiga FV haqida xabar beruvchi sistemani tayor holga keltirish, iqtisodiy va jamoat hayotini maxsus qoida asosida qayta qurish, hattoki favqulodda holatgacha, yuqori xavfli manbalarni FV holatida neytrallash ular ishini to`htatib qo`yish, qo`shimcha mustahkamlash yoki demontaj qilish, avariya qutqaruv xizmatini tayor holga keltirib qo`yish, aholini qisman evakuatsiya qilish. 3. FV da hFH ni ta’minlashda rejalashtirish asosiy omillardan biridir. U maqsadga erishish borasida vaqt, mablag’ va ijrochilarni aniqlashtiradi. U sharoitni ilmiy asosda prognoz qilish, har tamonlama tahlil qilish, moddiy va ma’naviy resurslarni baholash va aholini FV holatida himoya qilishning zamonaviy, nazariy va amaliy tadbirlarga asoslanadi. Rejalashtirishning natijasi sifatida ma’lum hujjat-reja tuziladi.U quyidagi elementlarni o`z ichiga olishi kerak: aniq ko`rsatkichlar (ish turlari, tadbirlar), bu ishlarni bajarish muddati, rejani bajarish uchun zarur resurslar (turlari, soni, manbalri) har bir punktni bajaruvchi mutassadi shahslarga topshiriqlar, reja bajarilishining borishini nazorat qilish usullari va h.o. Rejaning matn qismi ikki bo`limdan tashkil topgan bo`lishi mumkin: birinchi qismdan sharoitni baholash natijasida qilingan ho’losalar bo`lsa, ikkinchi bo`limni FV vujudga kelganda va xavf tug’dirganda aholining xavfsizligini ta’minlash bo`yicha tadbirlar tashkil etadi. Ularning asosiylari quyidagilardir: xabar berish tartibi, razvedka va nazoratni tashkil qilish, qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni o`tkazish uchun kuch va vositalarni tayorlash, FV oqibatlarini ogohlantirish va yumshatish tadbirlari, odamlarni va moddiy boyliklarni zudlik bilan himoyalash choralari, tibbiy ta’minot, dozimetrik va kimyoviy nazorat, korxonani avariyasiz to`htatish tadbirlarini qo`llash tartibi,

odamlarni himoya qilishni tashkil etish, aholiga SHhV tarqatish, evakuatsiya qilish tadbirlarini tashkil etish, boshqaruvni tashkil etish, har hil sharoitlarda qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarin olib borish tartibi va navbati, yuqori tashkilotlarga,FV komissiyasiga ahborat berish tartibi. Rejaga turli ma’lumotnoma va tushuntiruvchi materiallar (chizma, matn) ilova qilib qo`yilishi mumkin. Reja aniq, mazmunan to`liq, qisqa, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq va ob’ektning haqiqiy imkoniyatlarini hisobga olgan bo`lishi kerak. Rejaning hayotiyligi kelib chiqishi bo`yicha tabiiy va texnogen FVlarda hFH ta’minlash bo`yicha ishlarni tashkil qilishda muntazam mashq va uquvlar jarayonida sinab boriladi. Shunday qilib, fuqoralar muhofazasi har qanday favqulodda vaziyatlarda fuqoralarni, moddiy resurslarni muhofaza qilish, fuqoralarni qanday hatti-harakat etishi, ularga qanday chora tadbirlar bilan yordam berilishi, shikastlangan zonalarda qutqaruv va tiklov ishlarini olib borish,ishlab chiqarish tarmoqlarini muttasil ishlashini ta’minlash vazifalarini bajaradi. Zero, yuzida umimiy qirg’in qurollari, hujumkor qurollarning zamonaviy turlari mavjud ekan, shu bilan birga tabiiy va texnogen hususiyatli favqulodda vaziyatlarni bo`lishligi muqarrar bo`lganligidan har bir davlatda va uning barcha hududlarida fuqarolar muhofazasi davlat tizimi tashkil etiladi va uning vazifalari aniq belgilanadi. Fuqaro mudofasi faqatgina urush sharoitida fuqorolarni mudofasini ta`minlab qolmasdan odamzod hayotida urishdan kam bo`lmagan talofatlarga olib keluvchi tabiiy ofatlardan saqlanish chora-tadbirlari bilan ham shug’illanganki bu ikkinchi masala hozirgi zamon sharoitida muhim ahamiyat kashf etmoqda. Fuqaro muhofazasi maxsus tadbirlarining bajarilishini ta`minlash hamda ushbu maksadlarda kuch va vositalarni tayyorlash uchun respublika, viloyat, tuman, shahar, shuningdek, ob`ekt mikyosidagi fuqaro muhrfazasi xizmatlari tashkil etiladi. Fuqaro muhofazasi xizmatlarining turlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiklanadi. Fuqaro muhofazasi kuchlari fuqaro muhofazasi kushinlari, tizimlaridan tarkib topadi. Fuqaro muhofazasi kuchlari va vositalarining tarkibi, ularning

tarkibiy tuzilishi, shuningdek, muhofaza turlari faoliyatining boshka jihatlari O`zbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi boshligi tomonidan belgilab kuyiladi. Fuqaro muhofazasi vazifalarini hal etishda FVV kuchlaridan tashkari O`zbekiston Respublikasi qurolli kuchlarining kutkaruv tizimlari, kismlari ham jalb etilishi mumkin. Favqulodda vaziyatlar vazirligi fuqaro muhofazasining kushinlari O`zbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi kuchlarining asosini tashkil etadi. Fuqaro muhofazasi kushinlarining harbiy davrdagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: a) zararlanish uchoqlarida va zaharlanish hududlarida muhandislik, radiatsiyaviy, kimyoviy va boshka kidiruv turlarini olib borish; b) qutkaruv va boshka kechiqtirib bulmaydigan ishlarni amalga oshirish; v) aholini va halk hujaligi ob`ektlarini evakuatsiya qilishda ishtiroq etish; g) aholi hayot faoliyatini ta`minlash, ob`ektlarni tiklash ishlarini amalga oshirishda ishtiroq etish hamda fuqaro muhofazasining boshka vazifalarini bajarishdan iborat. Fuqarolar muhofazasi tizimlari kutkaruv va boshka kechiqtirib bulmaydigan tiklov ishlarini amalga oshirish uchun hududiy ishlab chiqarish tamoyillariga kura tashkil etiladi. Fuqaro muhofazasi tizimlari buysunishiga kura — hududiy (viloyatlar, tumanlar va shaharlar mikyosida) hamda ob`ekt (halk hujaligi ob`ektlaridagi) tizimlariga bulinadi. Ob`ekt fuqaro muhofazasining boshligi etib usha korxonaning yoki tashkilotning boshligi tayinlanadi. Fuqaro muhofazasi yana belgilangan vazifasiga kura — umummaksadli hamda xizmatli tizimlarga bulinadi. Umummaksadli tizimlar zararlangan uchoqlarda kutkaruv ishlarini olib boradilar. Xizmatli tizimlar esa maxsus tadbirlarni bajaruvchi xizmatlar — kidiruv ishlarini olib borish, tibbiy yordam kursatish, yonginlarning tarkalishiga yul kuymaslik va ularni uchirish, jamoat tartibini saklash, insonlar salomatligini tiklash, razvedka o’tkazish, avariya

va texnikalarni tiklash, himoya inshootlarida xizmat kursatish va boshka maxsus vazifalarni bajaruvchi tizimlarga bulinadi Fuqaro muhofazasi tizimlariga O`zbekiston Respublikasi fuqarolari: 18 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkaklar, 18 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan ayollar kabul kilinadi, safarbarlik ko’rsatmasiga ega bo’lgan harbiy xizmatga mansublar, 1,2,3 guruh nogironlari, homilador ayollar, 8 yoshga tulmagan bolalari bor ayollar, ayni paytda 3 yoshga to’lmagan bolalari bor o’rta yoki oliy tibbiy ma`lumotli ayollar bundan mustasno. Har bir korxonaning FM boshligi FMni tashkil etilishini, uning holatini, kuchlarini, texnikasini doimiy tayyor holatda bulishligini nazorat etadi, hamda kutkaruv va kayta tiklash ishlariga boshchilik kyladi. Korxona FMning boshligi shu korxona joylashgan rayon FMga va shu korxonaning yuqori tashkiloti FMsiga buysunadi. Har bir korxonaning FM boshligiga urinbosar tayinlanadi. Katta korxonalarda bir necha urinbosarlar tayinlanadi, jumladan: a) Ishchi xizmatchilarni joylashtirish (yoki evakuatsiya bo’yicha); b) Muhandis-texnik ishlari bo’yicha; v) Moddiy texnika ta`minoti bo’yicha. FMning ishchi xizmatchilarni joylashtirish bo’yicha urinbosari joylashtirish rejalarini tashkil etadi, ularning oilalarini evakuatsiya etish, jamoat tartibini saklash ishlariga boshchilik qilish hamda ishchi xizmatchilarni bir joydan ikkinchi joyga tashish ishlarini tashkillashtirish vazifalarini bajaradi. FMning muhandis-texnik bo’limi urinbosari korxonaning bosh muhandisi hisoblanadi.Buning vazifasi ishlab chiqarishni alohida rejim asosida ishlash rejasini tuzish, tinchlik davrida ishlab chiqarishni muttasil ishlashini ta`minlash, ekstremal holatlarda avariyatexnika va yonginga karshi xizmatlarni, kugkarish ishlarini olib boradi. Bundan tashkari, tabiiy ofatlar, avariya, haloqat bo’lganda kutkarish va avariyani tusish hamda kayta tiklash ishlariga boshchilik kiladi. FMning moddiy texnika ta`minoti bo’yicha urinbosari kilib korxonaning ta`minot bo’yicha boshlik

urinbosari tayinlanadi. Bu mansabdor shahs maxsus jihozlarni, texnika, transport va muhofazaga taallukli jihozlar bilan ta`minlaydi va saklaydi. Yana u boshpanalarni kurish va uz kul ostidagi ishchixizmatchilarni evakuatsiya qilishni ta`minlaydi hamda inshootlarni ta`mirlash ishlarini bajaradi. Korxonada FMning shtabi tuziladi. Bu shtabda har hil buyruklar, bajariladigan choratadbirlar va FMning yuqori tashkilot talabnomalari, ish rejalari ishlab chiqiladi, uning bajarilish hisobotlari tuziladi.Korxona shtab boshligi etib, shu korxonaning FM boshligining birinchi urinbosari tayinlanadi. FMning shtabi zimmasida ishchixizmatchilarni va korxona hodimlari oilalarini kirgin qurollar ta`siridan, dushmanning bevakg hujumidan uz vaqtida ogoh qilish vazifasi turadi. FM shtabi asosida quyidagi xizmatli tizimlar tashkil etiladi: • Aloqa va tashvikot; • Meditsina; • Radiatsiya va kimyoviy qurollar ta`siriga karshi; • Jamoat tartibini saklash; • elektr ta`minoti; • Avariya-texnikani ta`mirlash; • Panada va kochoqlar maskanida xizmat kursatish; • Transportda xizmat kursatish; • Moddiy ta`minot va boshka vazifalar. Bularga maxsus topshiriqlarni bajarish vazifalari topshiriladi. Yuqoridagi har bir xizmatga FM boshligi tomonidan rahbar etib, bo’lim, tseh, smena boshliklari tayinlanadi. Yuqorida ta`kidlangan fuqarolar muhofazasining xizmatli tizimlaridan tashkari texnika va transport vositalariga maxsus kayta ishlov berishda FMning bir kator xizmatli kismlari keng ishlarni tashkil etadi. Jumladan, FM laboratoriyalari radioaktiv va zaharli moddalarni aniqlash uchun radiometrik va kimyoviy tahlil ishlarini olib boradi.Ular asosan korxona yoki tashkilotlarning laboratoriyalari tarkibida tashkil etilib, unga mutaxasislar jalb kilinadi va kerakli asbob-uskunalar bilan jihozlanadi.

Radioaktiv moddalar va biologik vositalar bilan zaharlangan odamlarni tulik sanitarkayta ishlovdan o’tkazish uchun yuvinish maskanlari tashkil etiladi. Bu maskanlar asosan hammom va dushxonalar asosida tashkil etilib, ular oldindan tayyorlab kuyiladi.Bu maskanlarda kiyim-kechaklar, poyafzal va shaxsiy saklovchi vositalarni dezaktivatsiya kiluvchi maydonchalar tayyorlanib jihozlanadi. Bir yuvinish maskani bir soatda 80 odamni sanitar kayta ishlovdan o’tkazadi. Kiyim-kechak, poyafzal shaxsiy saklovchi vositalarni degazatsiya, dezaktivatsiya va dezinfektsiya qilish uchun kiyim-kechaklarni zararsizlantiruvchi maskanlar tashkil etiladi. Bular asosan hammom va kiyimkechaklarni yuvuvchi maskanlar tarkibida tashkil etiladi. Bunday maskanlar 1 soat ichida 50100 kg kiyimkechaklarni kayta ishlash kuvvatiga ega. Transport vositalarni degazatsiya, dezinfektsiya va dezaktivatsiya qilish uchun esa zararsizlantirish shahobchalari tashkil etiladi. Bu zararsizlantirish shahobchalari asosan transportlarni yuvuvchi kismlari tarkibida tashkil etilib, ular 1 soat mobaynida 45 ta yuk avtomashinalarini zararsizlantirish imkoniyatiga ega. 3. Turli vazirlik va idoralarning fuqaro muhofazasi bo’yicha vakolatlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi vakolatlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar davlat rezervlari yaratilishini ta`minlaydi hamda ulardan foydalanish tartibini belgilaydi; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etashga oid kuchlar va vositalarni moliya hamda resurs jihatidan ta`minlashni, ularni maxsus texnika va boshka moddiy-texnika vositalari bilan jihozlashni amalga oshiradi; favqulodda vaziyatlar tasnifini tasdiklaydi hamda ularni bartaraf etishda ijro hrkimiyati organlari ishtiroki darajasini belgilaydi; vazirliklar, idoralar, ijro hokimiyati mahalliy organlarining aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan

muhofaza kilish sohasidagi faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi; qonun hujjatlariga muvofik boshka vakolatlarini amalga oshiradi. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish bo’yicha maxsus vakolatli davlat boshkaruv organi Favkulolda vaziyatlardan muhrfaza kilish, buiicha maxsus vakolatli davlat boshkaruv organi O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligidir. O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi: favqulodda vaziyatlarning oldini olish, bunday vaziyatlarda aholi hayoti va sogligini, moddiy va madaniy boyliklarni muhofaza kilish, shuningdek fav- kulodda vaziyatlar okibatlarini bartaraf etish va zararni kamaytirish yuzasidan choralar ishlab chikadi hamda amalga oshiradi; aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida maxsus dasturlar ishlab chikilishi va ilmiy tadkikotlar amalga oshirilishini tashkil etadi; o’z vakolati doirasida vazirlik va idoralar, korxona, muassasa va tashkilotlar, mansabdor shahslar va fuqarolar uchun bajarilishi majburiy bo’lgan karorlar kabul kiladi; boshkaruv organlarining, aholini va hududlarni muhofaza kilish kuchlari va vositalarining favqulodda vaziyatlar sharoitida harakat kdlishga tayyor bulishini tashkil etadi; favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kuchlari va vositalari boshkaruvini amalga oshiradi, boshkaruv punktlari, xabar berish va aloka tizimlarini tuzadi; favqulodda vaziyatlar sharoitida avariya-kutkaruv ishlari va kechiktirib bulmaydigan boshka ishlar o’tkazilishini tashkil etadi; aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish tadbirlari bajarilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi; ishlab chiqarish va ijtimoiy ob`ektlar bo’yicha loyihalar va karorlar yuzasidan davlat ekspertizasi o’tkazilishida ishtirok etadi; qonun hujjatlariga muvofik boshka vakolatlarni amalga oshiradi. Vazirliklar va idoralar favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida: o’z tasarrufidagi korxona, muassasa va tashkilotlarning favqulodda vaziyatlar

sharoitida harakat kilishga shay bulib turishini ta`minlashlari; tarmokning va uz tasarrufidagi ob`ektlarning favqulodda vaziyatlar sharoitida barkaror ishlash imkoniyatini oshirish tadbirlarini ishlab chikishlari va amalga oshirishlari; favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish buiicha harakatlar rejasini, nizomlar, koidalar va yuriknomalarni kelishib olish uchun O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligiga takdim etishlari; o’z tasarrufidagi ob`ektlar hodimlarini harbiylashtirilmagan tuzilmalar tarkibida favqulodda vaziyatlarda muhofazalanish usullariga va harakat kilishga urgatishlari; favqulodda vaziyatlar tugrisida xabar berish mahalliy tizimlarini yaratishlari va ularni doimo shay holatda saklab turishlari; aholining va hududlarning muhofazalanish holati tugrisida belgilangan tartibda ahborot berishlari, shuningdek tarmok hodimlarini favqulodda vaziyat tahdidi borligi tugrisida xabardor kilishlari; moddiy va moliyaviy resurslar rezervlarini yaratishlari; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish rejalariga muvofik; uz tasarrufidagi ishlab chiqarish va ijtimoiy ob`ektlarda hamda ularga tutash hududlarda avariya, kutkaruv ishlari va kechiktirib bulmaydigan boshka ishlar tashkil etilishi, moliyalanishi va o’tkazilishini ta`minlashlari; o’ta muhim ob`ektlar va ularning hodimlarini favqulodda vaziyatlar sharoitida uz faoliyatlarini davom ettirishlari ta`minlanadigan punktlarga evakuatsiya kilish tadbirlarini amalga oshirishlari; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish maxsus kuchlari va vositalari tashkil etilishini, tayyorgarlikdan o’tkazilishini va shay bulib turishini ta`minlashlari; o’z tasarrufidagi ob`ektlar loyihalanishi, qurilishi va rekonstruktsiya kdlinishi chogida ahrlini va hududlarni muhrfaza kilish masalalariga oid talablar bajarilishini nazorat kdlib borishlari; qonun hujjatlariga muvofik. boshka vakolatlarni amalga oshirishlari shart. Vazirliklar va idoralar Uzbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ruyhati belgilab kuyiladigan, potentsiat xavf manbai bo’lgan

ob`ektlarda aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhrfaza kdlish bo’yicha mutaxasislar shtat lavozimlarini joriy etadilar. Boshka ob`ektlarda esa mas`ul shahslar tayinlanadi. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining favqulodda vaziyatlardan muhofaza kdlish sohasidagi vakolatlari Mahalliy davlat hokimiyati organlari favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida: favqulodda vaziyatlar chogida aholini va hududlarni muhofaza kilish bo’yicha harakatlar rejasini ishlab chikadilar; aholining va hududlarning muhofazalanishiga oid ahborotlar belgilangan tartibda tuplanishi va almashinilishini, shuningdek favqulodda vaziyatlar tahdidi borligi yoki ruy berganligi tugrisidagi ahrli uz vaqtida vokif va xabardor etilishini amalga oshiradilar; moddiy va moliyaviy resurslar rezervlarini yaratadilar, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish tadbirlarini, moliyalashni amalga oshiradilar; idoraviy mansubligidan kat’i nazar, korxona, muassasa va tashkilotlarning favqulodda vaziyatlarda barkaror ishlash imkoniyatini oshirishga yordamlashadilar; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish bo’yicha korxona, muassasa va tashkilotlar kuchlari va vositalarining shay holda turishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar; avariya, halokat, tabiiy ofatlar sodir bo’lgan zonalarda kutkaruv ishlari va kechiktirib bulmaydigan boshka ishlarni amalga oshirish uchun avariya- kutkaruv kuchlari (shu jumladan tezkor harakat bulinmalari) va maxsus tuzilmalarning doimo shay bulib turishini tashkil etadilar; avariya-kutkaruv ishlari va kechiktirib bulmaydigan boshka ishlarni tashkil etadilar hamda amalga oshiradilar, shuningdek bunday ishlar o’tkazilishi chogida jamoat tartibi saklanishiga kumaklashadilar; Qonun hujjatlariga muvofik boshka vakolatlarni amalga oshiradilar.

Korxonalar, muassasalar va tashkil otlarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi majburiyatlari Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida: hodimlar hamda ishlab chiqarish va ijtimoiy ob`ektlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish bo’yicha zarur choralarni rejalashtirishlari, moliyalashlari va amalga oshirishlari; xavf manbai yuqori bo’lgan ob`ektlar xavfsizligi tugrisida belgilangan tartibda deklaratsiya takdim etishlari; hodimlarni favqulodda vaziyatlar sharoitida harbiylashtirilmagan tuzilmalar tarkibida muhrfazalanish usullariga va harakat kilishga urgatishlari; xabar berish mahalliy tizimlarini yaratishlari va doimo shay holatda saklab turishlari hamda favqulodda vaziyatlar tahdidi borligi yoki ruy berganligi tugrisida hodimlarni uz vaqtida xabardor kil ishlari; favqulodda vaziyatlar sharoitida ob`ektlar ishi hamda hodimlar haet faoliyati barkaror kechishini ta`minlashlari; muhandislik-himoya inshootlari, zaruratga karab, oldindan barpo etilishini ta`minlashlari hamda ularni doimo shay holatda saklab turishlari; favqulodda vaziyatlar ruy berish ehtimolini nazarda tutib, belgilangan tartibda moddiy va moliyaviy resurslar rezervlarini yaratishlari; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish kuchlari va vositalari yaratilishini, tayyorgarlikdan o’tkazilishini hamda shay bulib turishini ta`minlashlari; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish rejalariga muvofik. uz tasarrufidagi ob`ektlarda avariya-kutkaruv ishlari o’tkazilishini ta`minlashlari; belgilangan tartibda ihtisoslashgan xizmatlar va tuzilmalarni yaratishlari, ularni shaxsiy tarkib, texnika va anjom bilan tuldirishlari; belgilangan tartibda evakuatsiyaga oid tadbirlarni o’tkazishlari va odamlarni

joylashtirish uchun oldindan bazalar tayyorlab kuyishlari; belgilangan tartibda favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida ahborotlar takdim etishlari shart. Fuqarolar uzini uzi boshqarish organlarining favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishdagi ishtiroki Fuqarolarning uzini uzi boshkarish organlari: aholi punktlari, suv ta`minoti manbalari, ijtimoiy va madaniy ob’ektlarning sanitariya va ekologik holati ustidan nazorat amalga oshirilishiga yordam beradilar; fuqarolarni favqulodda vaziyatlar okibatlarini bartaraf etishga jalb kiladilar; qonun hujjatlariga muvofik boshka choralarni amalga oshiradilar. Jamoat birlashmalarining favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishdagi ishtiroki Jamoat birlashmalari favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ishtirok etishlari mumkin. Jamoat birlashmalari favqulodda vaziyatlar manbalari va ularni bartaraf etish choralari tugrisida davlat hokimiyat va boshkaruv organlaridan, korxonalar, muassasalar va tashkilotlardan belgilangan tartibda ahborot olish huquqiga ega. Favqulodda vaziyatlar monitoringi va ularni oldindan bashorat kilish Favqulodda vaziyatlar monitoringi va ularni oldindan bashorat kilish tabiiy ofatlarni, texnogen avariyalar va halokatlarni tekshirish va nazorat kilish maxsus xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi. Favqulodda vaziyatlar monitoringini o’tkazish va ularni oldindan bashorat kilish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Fuqarolarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi huquqlari Fuqarolar quyidagi huquqlarga ega: favqulodda vaziyat ruy berganda hayotlari, sogliklari va shaxsiy mol- mulklari muhofazalanishi; umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan, mahalliy hokimiyat

organlarining, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning favqulodda vaziyatlarda. aholini muhofaza kilish uchun muljallangan boshka mol-mulkidan foydalanish; mamlakat hududining muayyan joylarida bo’lganda ular duch kelishi mumkin bo’lgan xavf-hatar darajasi tugrisida hamda zarur xavfsizlik choralari hakida xabardor bulish; aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish masalalari yuzasidan davlat hokimiyati va boshkaruv organlariga murojaat etish; favqulodda vaziyatlar rui bergan zonalarda ishlaganligi uchun bepul tibbiy xizmat, kompensatsiyalar va boshka imtiyozlar olish; favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish mobaynida majburiyatlarini bajarish chogida sogligiga yetkazilgan zarar uchun kompensatsiyalar hamda imtiyozlar olish; aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan : muhofaza k.ilish majburiyatlarini bajarish chogida orttirgan kasallygi munosabati bilan mehnat kobiliyatini yukotganda, nogironligi mehnatda mayib bulish okibatida kelib chikkan hodimlarga belgilangan tartibda pensiya olish; bokuvchisini aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish majburiyatlarini bajarish chogida orttirgan mayiblik yoki kasallikdan halok bo’lganligi yoki vafot etganligi munosabati bilan yukrtganda, mehnatda mayib bulish tufayli halok bo’lgan shahsning sila a`zolari uchun belgilangan tartibda pensiya olish. Davlat ijtimoiy sugurtasi tartibi va shartlari, kompensatsiyalar va imtiyozlar turlari va mikdorlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Fuqarolarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi majburiyatlari Fuqarolar: xavfsizlik choralariga rioya etishlari, ishlab chiqarish va tehnologiya intizomi, ekologik xavfsizlik talablari favqulodda vaziyatlar ruy berishiga olmb kelishi mumkin bo’lgan tarzda tuzilishiga yul kuymasliklari; muhofazalanishning asosiy usullarini, jabrlanganlarga birlamchi tibbiy yordam kursatish yo`llarini urganishlari hamda uz bilim va amaliy kunikmalarini takomillashtirishlari;

favqulodda vaziyatlar ruy berishiga olib kelishi mumkin bo’lgan avariyalar, ofatlar va halokatlar tahdididan darak beruvchi alomatlar borligi tugrisida tegishli organlarga xabar berishlari; favqulodda vaziyatlar tahdid solgan va boshlangan sharoitlarda ogohlantirish belgilarini, yurish-turish koidalari va harakat kilish tartibini, umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan foydalanish usullarini bilishlari; zarurat bo’lganda avariya-kutkaruv ishlari va kechiktirib bulmaydigan boshka ishlarni o’tkazishda yordamlashishlari shart. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bulmagan shahslarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi huquq va majburiyatlari O`zbekiston Respublikasi hududida chet el davlatlarining fuqarolari va fuqaroligi bulmagan shahslar favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasida O`zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega buladilar va majburiyatlarni bajaradilar. Aholini va mutaxasislarni favqulodda vaziyatlarda harakat kilishga tayyorlash Umumta`lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari hamda oliy o’quv yurtlarida, ishlab chiqarish va turar joylarda aholini favqulodda vaziyatlarda harakat kilishga urgatish umumiy va majburiydir. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bunday vaziyatlarda harakat kilish davlat tizimi rahbarlari va mutaxasislarini tayyorlash va kayta tayyorlash urta maxsus, kasb-hunar ta`limi muassasalari va oliy o’quv yurtlarida, malaka oshirish muassasalarida, kurslarda, maxsus o’quv-uslubiyat markazlarida va ish joyida amalga oshiriladi. Aholini va mutaxasislarni favqulodda vaziyatlarda harakat kilishga tayyorlash tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi bilimlarni targib

etish Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza kilish sohasidagi bilimlarni targ’ib etish davlat organlari, shuningdek odamlarni muhofaza kilish va kutkarish borasidagi tegishli jamoat birlashmatari tomonidan ta`minlanadi. Bilimlarni targ’ib etish uchun ommaviy axborot vositalaridan foydalanish mumkin. 8. «Vatanparvar» mudofaaga ko’maklashuvchi tashkiloti. Bularning tarkibida Respublikamiz bo’yicha «Najodkor», (RQQM) — Respublika qidiruv- qutqaruv markazi hamda (SkHT) — Suvdan kutkarish xizmati tizimlari tuzilgan bo`lib, Respublikamiz mikyosida buladigan har qanday FVda fuqarolarni kutkarish vazifalarini bajaradilar. FVDTning mablag’i quyidagilardan tarkib topgan: Davlat byudjetlari, Mahalliy byudjet, Vazirlik va uning buginlari, Muassasa va tashkilotlarning shaxsiy mablaglari, «kizil koj» va «kizil yarim oy» jamiyatining birlamchi zahiralari hisobidan va boshkalardan. Nazorat savollari 1. Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarning kelib chiqishiga asosan nima sabab bo’ladi? 2. Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar qanday turlarga ajratiladi? 3. Fuqaro mahofazasining qanday vazifalari bor? 4. FVDT ni qanday tashkil etilgan? 5. FVDTda qaysi tashkilotning qanday vazifalari bor?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: "O’zbekiston", 2008. 2. “Mehnat Kodeksi”. O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari to’plami. – T.: 2005 y., 37-38 - son. 3. “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. –T.: 2002 y., 1-son. 4. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to’g’risidagi Nizom. Vazirlar Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.: 1997. 5. “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat ijtimoiy sug’urtasi to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2008 y., 37-38-son. 6. “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, – T.: 2009 y., 16-son.

O'xshashlar

Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar va ularning oqibatlari

Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar

Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar, ularning tasnifi va tavsifi. O’zbеkistonda aholini ekologik favqulodda vaziyatlari

Tinchlik va urush davridagi favqulodda vaziyatlar

Favqulodda vaziyatlar bo’yicha komissiyalar. Favqulodda vaziyatlarda ishlarni tashkil qilish