Insonni mehnat qobiliyati va uning samaradorligini oshirish xususiyatlari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Insonni mehnat qobiliyati va uning samaradorligini oshirish xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

Insonni mehnat qobiliyati va uning samaradorligini oshirish xususiyatlari Reja: 1.Mehnat qobiliyati va uning dinamikas i. 2.Inson mehnat faoliyati samaradorligini oshirishning xususiyatlari. 3.Xotin-qizlar va o’smirlar mehnat faoliyatining xususiyatlari.

1. Mehnat qobiliyati va uning dinamikasi Mehnat qobiliyati - bu insonning jismoniy yoki aqliy ishida unga yuklatilgan hajmdagi ishni bajarish qobiliyatidir. Mehnat gigienist lari va fiziologlari tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlarni ko’rsatishicha insonning mehnat unumdorligi bajariladigan ishga bog’liq bo’lmagan holda (aqliy yoki jismoniy), ko’p omillarga bog’liq bo’ladi. Bu omillarga organizm funksional sistemasining asab, bezlar sistemasi, tana haroratini bir xilligi, nafas olish, qon aylanishi va sk e let mushaklari kiradi. Yuqorida qayd etilganlardan birortasini ng funksiyasini buzilishi inson mehnat qobiliyatini sezilarli pasayishiga olib keladi. Insondagi za r arli odatlarni mehnat qobiliyatiga salbiy ta’siri ham tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Sigaret chekish, alkogol ichimliklarga ruju qo’ yish o’pka, jigar kasalliklariga sabab bo’lib, sog’lik bilan bog’liq murakkab holatlarni keltirib chiqaradi. Bularning oqibatida jismoniy va aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi ishchilarni mehnat qobiliyati pasayishi kuzatiladi. Bu holatni tibbiy statistika ma’lumotlari ham tasdiqlaydi. Evropadagi bir qator mamlakatlardagi ko’pgina korxonalarda zararli odatlarga ega bo’lgan ishlovchilarni mehnat qobiliyati xususan mehnat unumdorligi pasayishi sababli ularning mehnat h aklarining pasayishi ham tasodifiy h ol emas. Barcha mehnat gigienistlari va fiziologlarining tasdiqlashicha sog’lom turmush tarzini kechiruvchi insonning yuqori darajadagi mehnat unumdorligi nafaqat butun mehnat faoliyati davomida balki, undan keyin ham saqlanib qoladi. Bunday tashqari tadqiqotlar jarayonida quyidagi ma’lum qonuniyatlar ham aniqlangan. 1. Insonning ko’pchilik organizmlarining fiziologik funksiyasi kunduzi faol bo’ladi. Shu sababli kunduzi mehnat qobiliyati kechasiga qaraganda yuqori darajada bo’ladi. 2 . Ma’lumki, davolash muassasalari, (kasalxonalar, jarohatlanganlarni qabul qilish punktlari va boshqalar), elektr stansiyalari, bir qator sanoat korxonalari, temir yo’l transportlari (xususan uzoqqa qatnaydigan poezdlar) kunu-tun

to’xtovsiz rejimda ishlaydi. Kechasi katta jismoniy energiya sarf qilib ishlaydigan odamlarning mehnat unumdorligi nisbatan katta bo’lmaydi. Kechasi soat 2:00 bilan 4:00 o’rtasidagi ishlarda mehnat qobiliyati (kunduzgi eng past unumdorlikka) kamayadi, bunday tashqari ishning unumdorligi va sifati pasayadi. Kunduzgi ishga qaraganda erta tongda 2 barobar ko’p xatoga yo’l qo’yiladi. Bu holatni albatta dispetchyerlik xizmati xodimlari hisobga oladi va boshqa odamlarni xavfsizligi ularni faoliyatiga bog’liq bo’ladi. 3. Insonni dam olish va ishlash rejimi vaqt bo’yicha organizm bioritmiga mos kelsa istagan faoliyatida eng yuqori darajadagi mehnat unumdorligiga yerishish mumkin. 4. Jismoniy mehnat bilan kechqurun, ertalab va kunduz kuni shug’ullanish mumkin. 5. Normal bedorlik soatlarida eng yuqori mehnat qobiliyat davrini ehtiyoj yoki hohishga mos holda ongli ravishda aralashtirishi mumkin. Bu ilmiy tadqiqotlar va hayotiy tajribalarda ham tasdiqlangan. Bu avvalo aqliy mehnat bilan shug’ullanadigan ishchilarga taalluqli, shu bilan birga aqliy mehnatda unumdorlik dam olishdan (uyqu, dam olish uchun tanaffus) keyin yuqori bo’lishi shubhasiz va bu odatda ishlarni rejalashtirishda hisobga olinadi. Aqliy mehnat ishchilarni ishlari oldidan to’g’ri rejalashtirilganda ular eng yuqori mehnat unumdorligiga yerishadi. Mehnat unumdorligini saqlashning boshqa muhim sharti rasional ovqatlanish hisoblanadi. Ovqatlanish keragidan ortiqcha yoki kam bo’lmasligikerak. Kam ovqatlanishda organizm kuchni tiklash uchun etarli kalloriyani ololmaydi, bu mehnat qobiliyatini pasaytiradi. Mehnat va dam olish jarayonlarining to’g’ri tashkil etilishi jarohatlanishni oldini olishning muhim sharoitlaridan biridir. Insonning ish qobiliyati, uning har xil zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarini sezish reaksiyasi va to’xtovsiz mehnat jarayonining davomiyligiga bog’liq bo’ladi. Agar odam ish kuni davomida belgilangan davrdan ortiqcha to’xtovsiz ishlasa, u jismoniy charchash bilan birga asabiy ham charchaydi. Bularga ishIsh unumdorligi

sharoitidagi shovqin, titrash, gazlanganlik, changlanganlik va boshqa shunga o’xshash zararli va xavfli omillar ning qo’shilishi, ishchilarni jarohatlanishini yoki avariya holatlarining hosil bo’lishi ehtimolini oshiradi. Sh sababli ma’muriyat mamlakatning mehnat haqidagi qonunchiligi belgilagan mehnat va dam olish rejimiga qat’iy rioya qilishi kerak. Xodimni surunkasiga ikki smena davomida ishga jalb qilish mumkin emas. O’zbekiston Respublikasining M ehnat kodeksida ishchi va xizmatchilarning mehnatiga alohida e’tibor qaratilgan. Qonunchilik mehnat haftasining davomiyligini 40 soat qilib belgilagan. Olti kunlik ish haftasida har kungi ishning davomiyligi 7 soatdan, besh kunlik ish haftasida esa 8 soatdan ortib ketmasligi lozim. 15-16 yoshdagi bolalarning mehnat haftasi esa 24 soatga va 16-18 yoshdagi o’smirlar mehnat haftasining davomiyligi 36 soat qilib belgilangan. Agar ish zararli mehnat sharoitida amalga oshirilsa u holda ishchi hafta davomiyligi 36 soatgacha qisqaradi. Mehnat sharoiti o’ta zararli va o’ta og’ir ishlarda band bo’lgan xodimlar uchun ish vaqtining muddati chegarasi O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi. Bayram oldi ish kunlari arafasida kundalik ish (smena) muddati barcha xodimlar uchun kamida 1 soatga qisqar tiril adi. Agar xodim uchun belgilangan kundalik ish (smena) muddatining kamida yarmi tungi vaqtga to’g’ri kelsa, tungi ish vaqti muddati bir soatga, ish haftasi muddati ham shunga muvofiq ravishda qisqartiriladi. Soat 22.00 dan to 6.00 gacha bo’lgan vaqt tungi vaqt hisoblanadi (122 - modda). Har kuni normal ish vaqtining davomiyligiga rioya qilinish imkoniyati bo’lmagan ishlarda qonunchilik ma’muriyatga kasaba qo’mita bilan kelishilgan holatda umumlashtirilgan ish vaqtini joriy etishga ruxsat beradi. Shu bilan birga bunda bir smenadagi ish vaqtining davomiyligi 12 soatdan va ish vaqtining haftadagi o’rtacha davomiyligi 40 soatdan oshmasligikerak. Yuqori darajadagi his-h ayajon, aqliy zo’riqish, asab tangligi bilan bog’liq, ya’ni alohida tusga ega bo’lgan ishlardagi ayrim toifadagi xodimlar uchun (tibbiyot xodimlari, pedagoglar va boshqalar) ish vaqtining muddati haftasiga o’ttiz olti soatdan oshmaydigan qilib belgilanadi.

Ish vaqtidan tashqari olib boriladigan ishlar kasaba uyushmasi qo’mitasining ruxsati bilan bajariladi. Mehnat qonunchiligi bo’yicha bir yillik ortiqcha ish vaqti har bir xodim uchun 120 soatdan va ketma-ket ikki kunlik ish kunida ortiqcha ish vaqti 4 soatdan oshmasligikerak. Ish vaqtidan tashqari bajariladigan ishlar uchun haq to’lash Mehnat kodeksining 157-moddasiga asosan to’lanadi. Qonunchilik 18 yoshgacha bo’lgan o’smirlar, yosh bola boqayotgan va homilador ayollarga ortiqcha ish vaqtida ishlashga ruxsat byermaydi. Homilador ayolning o’n to’rt yoshga to’lmagan bolasi (o’n olti yoshga to’lmagan nogiron bolasi) bor ayolning shu jumladan homiyligida shunday bolasi bor ayolning yoki oilaning betob a’zosini parvarish qilish bilan band bo’lgan shaxsning iltimosiga ko’ra ish beruvchi tibbiy xulosaga muvofiq ularga to’liqsiz ish kuni yoki to’liqsiz ish haftasi belgilashga burchlidir. Normadan ortiqcha ishlar mamlakat mudofaasi, baxtsizlikning oldini olish, avariyani yoki ularning oqibatlarini tugatish uchun yoki jamoat va davlat boyliklarining ishdan chiqishiga olib keladigan suv, gaz, issiqlik, yorug’lik, kanalizasiya va shunga o’xshashlarda va yuklarni tushirish yoki ortish tez amalga oshirilishikerak bo’lgan holatlarda bajariladi. I va II guruh nogironlariga mehnatga haq to’lash kamaytirilmagan holda ish vaqtining haftasiga o’ttiz olti soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati belgilanadi. Ushbu guruh nogironlariga 30 kalendar kundan kam bo’lmagan muddat bilan yillik uzaytirilgan asosiy ta’til beriladi. Nogironlarni tungi vaqtdagi ishlarga, shuningdek ish vaqtidan tashqari ishlarga va dam olish kunlaridagi ishlarga jalbga qilish faqat ularning rozligi bilan yo’l qo’yiladi. Bu holda ham bajariladigan ishlar tibbiy tavsiyalarda taqiqlanmagan bo’lishikerak. Bayram va dam olish kunlaridagi ishlar. Dam olish kunlarida ishlash taqiqlanadi. Ish beruvchining farmoyishi bo’yicha ayrim xodimlarni alohida hollardagina, jamoa shartnomasi tuzilib kasaba uyushmasi qo’mitasi bilan kelishib belgilangan asoslar bo’yicha dam olish kunlari ishga chiqishga taklif etiladi (130- modda).

Xodimlarni dam oladigan kunlari ishga jalb etish (220, 228, 245- moddalarda) belgilangan cheklanishlarga rioya etgan holda amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish – texnika sharoitlari va boshqa sharoitlarga ko’ra ishni to’xtatib turish mumkin bo’lmagan joylarda, aholiga xizmat ko’rsatish zarurati bo’lgan ishlarda, shuningdek kechiktirib bo’lmaydigan ta’mirlash va yuk ortish-tushirish ishlarida bayram kunlari ishlashga ruxsat etiladi (132-modda). Dam olish va bayram kunlari bajariladigan ishlar uchun kompensasiya va haq to’lash Mehnat kodeksining 157-moddasiga muvofiq amalga oshiriladi. Dam olish vaqti - xodim mehnat vazifalarini bajarishdan xoli bo’lgan va bunday u o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanishi mumkin bo’lgan vaqtdir. Xodimga ish kuni davomida dam olish va ovqatlanish uchun tanaffus berilishikerak, bu tanaffus ish vaqtiga kirmaydi. Ishning tugashi bilan keyingi kuni ish boshlanishi o’rtasidagi kundalik dam olish vaqtining muddati 12 soatdan kam bo’lishi mumkin emas. Barcha xodimlarga dam olish kunlari beriladi. 5 kunlik ish haftasida xodimlarga haftada ikki dam olish kuni, 6 kunlik ish haftasida esa bir dam olish kuni beriladi. YAkshanba umumiy dam olish kunidir. Xodimlarga 15 ish kunidan kam bo’lmagan muddatga yillik asosiy ta’til beriladi. Quyidagi hollarda xodimlar yoshi va sog’ligi hisobga olingan holda yillik u zaytirilgan asosiy ta’til beriladi: - 18 yoshga to’lmagan shaxslarga - 30 kalendar kun; -ishlayotgan I va II guruh nogironlariga - 30 kalendar kun. Ayrim toifadagi xodimlarga ularning mehnat vazifalarining o’ziga xos jihatlari va xususiyatlarini hamda boshqa holatlarni e’tiborga olib, qonun hujjatlariga muvofiq, u zaytirilgan ta’tillar belgilanadi. 2. Insonni mehnat faoliyati samaradorligini oshirishning xususiyatlari Mehnat faoliyati samaradorligini oshirish muammosi har doim ilmiy- tadqiqotchilarning e’tibor markazida bo’lib kelgan va natijada quyidagilar aniqlangan:

1) Mehnat faoliyati samaradorligiga ta’sir etuvchi yuqori mehnat qobiliyatining muhim sharti ishga asta-sekinlik bilan kirishish hisoblanadi. Tadqiqotlarda insonni aqliy mehnatga qaraganda, jismoniy mehnatga tez kirishishi aniqlangan. 2) Mehnat faoliyati unumdorligini maqsadli oshirish uchun ishlovchi mehnat qobiliyati dinamikasi va uning har xil fazalarini bilishikerak. Birinchidan tayyorlanish vaqti fazasini hisobga olish lozim. Bu faza davomida quyidagilar sodir bo’ladi: a) ishga tayyorlanish, inson organizmini mehnat rejimiga kunikishi; b) harakat aniqligi va tezligi muvofiqligini yaxshilash; v) optimal ish holatiga kirishish; g) ishchi ritmga mos holda (jismoniy yoki aqliy mehnatda) nafas olish va qon aylanish normal rejimini o’rnatish. Ikkinchidan navbatdagi ish davrida eng yuqori mehnat unumdorligini ta’minlovchi ish holatining muvozanat fazasi boshlanadi. Dam olish va ish jarayoni to’g’ri takrorlanib turishi shikastlanishlar oldini olishning birdan bir asosiy shartidir. Kishining ish qobiliyati uning sezgirligiga, ishlab chiqarishdagi har xil xavfli va zararli omillarga ta’sirchanligiga, ish jarayonining uzluksizligiga bog’liqdir. Agar kishi kun davomida uzluksiz me’yorda ko’rsatilgan vaqtdan ortiqcha ishlasa, unda jismoniy charchash bilan bir qatorda ruhiy charchash ham paydo bo’lishi mumkin. Buning ustiga agar ishchiga uzoq vaqt mobaynida juda ko’p qarorlar qabul qilish yoki juda ko’p asboblarning ko’rsatkichlariga qarash to’g’ri kelsa, unda ruhiy charchash jismoniy charchashdan oldin kelishi mumkin. Ish joyida shovqin, titrash, gaz, chang va nurlanishning bo’lishi ruhiy charchashni tezlashtiradi va kishining noto’g’ri harakat qilishiga, shikastlanishiga yoki avariya holatining vujudga kelishiga olib kelishi mumkin. SHuning uchun ma’muriyat ish va dam olish tartibiga qat’iyan rioya qilishikerak. Odatda ish boshlangandan 3-4 soat o’tib mehnat qobiliyati pasayadi, shu sababli ish smenasining o’rtasida ovqatlanish uchun tanaffus belgilanadi.

M exnat unumdorligi, %Tanaffusdan so’ng mehnat unumdorligi yana o’zining eng yuqori fazasiga ko’tariladi, lekin uning davomiyligi ish smenasining boshlanishidagi kabi uzoq bo’lmaydi (6.1.-rasm). Mos ravishda ishchi holatning muvozanati qisqa vaqt davom etib organizmni ma’lum resurslarini safarbar etishni talab etadigan qisman toliqish fazasi kuzatiladi. Mehnat unumdorligini shirish uchun mehnat ritmiga silliq kirishish katta ahamiyatga ega. Bunga yerishish uchun ortiqcha shoshilish va intilishga chek qo’yish lozim. Joydan tez harakatga kelish jismoniy mehnatda ham aqliy mehnatda ham zararlidir. Ko’psonli tadqiqotlar natijasi mehnat unumdorligini oshirishda quyidagi omillarni (holatlar) ham katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi: 1) yuqori samaradorlikka (mehnatni yaxshi natijalari ko’rinishida) yordam beruvchi mehnat faoliyatini (birinchi navbatda har kunlik) rejalashtirish; 2) mehnatdagi ma’lum tizim, yaxshi ishlangan va o’ylangan ketma-ketlik; Tushlik uchun tanaffus Ish soatlari -rasm. Ish smenasi davomida ishlash qobiliyati davrlari. I va IV –ish qobiliyatining oshishi; II va V –ish qobiliyatining muvozanati; III va VI-ish qobiliyatining pasayishi.

3) ilmiy mutaxassislarni - mehnat gigienistlari va fiziologlarining mehnat faoliyatlari bo’yicha tavsiyalaridan foydalanish. Agar ishlar ma’lum ketma- ketlikda bajarilsa har qanday ishlar ham mahsuldor va kam charchashli bo’lishi olimlar tomonidan maxsus tadqiqotlar orqali aniqlangan; ishchi ritm, yuqori mehnat qobiliyatini va muvozanatini o’zlashtirish juda muhimdir; mehnat faoliyati unumdorligini oshirishda bajariladigan ish bo’yicha tajriba, mashk qilinganlik katta ahamiyatga ega bo’lib, bunda ishchi aqliy va jismoniy mehnatni kam sarflab ishni avtomatik tarzda bajarishi mumkin. Mehnat qobiliyatini va birinchi navbatda sog’likni saqlashning muhim omillaridan biri organizm tomonidan o’zlashtirilgan ma’lum mehnat faoliyati tezligi va ritmiga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Bunda ayniqsa ishning optimal ritmda bajarilishi yuqori mehnat unumdorligining asosi hisoblanadi. Ishlash ritmi – (tadqiqotlar va ko’p yillik amaliyotlarning ko’rsatishicha) insonning shaxsiy xususiyatlari, xarakteri va uning maqsadga intiluvchanligi bilan aniqlanadi. Ishda ritmlilik har doim ko’p jihatdan organizmni fiziologik imkoniyatilariga bog’liq bo’ladi, shu sababli u yuqori bo’lmagan, maqsadga muvofiq va to’g’ri tanlangan bo’lishi lozim. Mehnat faoliyatini to’g’ri tashkil etilganligi ham mehnat unumdorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi, texnologik jarayonlarni bajarishda navbatni yo’qligi, mehnat kuni, haftasi va oyligi davomida yuklamni notekis taqsimlanishi mehnat qobiliyatini pasayishiga sabab bo’ladi. Bunday tashqari ishda tashkilotchilikni yo’qligi tez toliqishga, xatolikka yo’l qo’yishga (hatto jarohat olishga) olib keladi. Qayd etilgan sabablar oqibatida organizmni toliqib qolishiga, barcha fiziologik funksiyalarini buzilishiga olib keladi. Mehnat faoliyati unumdorligini oshirishga, mehnat sharoitini yaxshilashga yordam beruvchi, kasbiy kasalliklar va jarohatlanishlarni kamaytiruvchi texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish, jumladan mehnat hajmi katta, sog’lik uchun zararli mehnat jarayonlarini kompleks mexanizasiyalashtirish, avtomatlashtirish ahamiyatga ega. So’nggi yillarda ko’pchilik mehnat sferasida jismoniy mehnat ulushi kamayib bormoqda va o’z navbatida bu jarayon odamlarning fizik va ruhiy sog’ligiga salbiy ta’sir etish holatlari qayd etilmoqda. Bu holatdan tadqiqotchilar

odamlarni uzoq yillar va konkrent muddatda mehnat qobiliyatini saqlash quyidagi hollarda mumkin degan xulosa chiqarmokdalar: 1) fizik va aqliy mehnatni birgalikda olib borish; 2) mehnat va dam olishni to’g’ri almashtirish; 3) ishchilarni (ma’naviy va moddiy) rag’batlantirish yo’li orqali mehnatga faol qiziqishini taminlash; 4) tashkilot, firma, bo’lim, sanoat korxonalari sexlarii xodimlarini puxta tanlash orqali ishga qabul qilish bilan mehnat jamoasida qulay ruhiy mikroiqlimni yaratish. 3. Xotin-qizlar va o’smirlar mehnat faoliyatining xususiyatlari Hammaga ma’lumki, x otin-qizlar deyarli mehnat faoliyatining barcha ko’rinishlarida faol ishtirok etadi. Statik ma’lumolar qishloq xo’jaligida 1 mln dan ortiq xotin-qizlar mehnat qilishini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 46-moddasida ayollar va yerkaklarni teng huquqliligi belgilangan. Ularga ta’lim olishda, kasbiy tayyorlanishda, ishda, mehnat uchun rag’batlanishda va xizmat yuzasidan ko’tarilishida teng huquqiy imkoniyatlar beriladi. SHunga qaramasdan, ayollar ayrim hollarda ma’lum sharoitlarda sog’liqqa ziyonsiz bo’lgan yerkak bilan bir xil ishni bajara olmaydi. Ayol organizmi o’ziga xos fiziologik xususiyatga ega bo’lganligi tufayli og’ir jismoniy mehnatga, ayrim zararli (chang, titrash, organizmni qattiq qizib yoki sovib ketishi va boshqalar) moddalarning ta’siriga ta’sirchandir. Bu zararli omillar ta’siri ular organizmining homiladorlik kezlarida quyidagi o’zgarishlarga olib kelishi, salbiy asoratlarni qoldirishi (toksikoz, bola tushib qolishi, o’lik tug’ilish va boshqalar) bola tug’ish funksiyasining buzilishi (bola ko’rmaslik), avloddagi o’zgarishlarga (bolani erta tug’ilishi, nogironlik)ka sabab bo’lishi mumkin. Tibbiy xulosaga muvofiq, homilador ayollarning ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish me’yorlari kamaytiriladi yoki ular avvalgi ishlaridagi o’rtacha oylik ish haqi saqlangan holda yengilroq yoxud noqulay ishlab chiqarish omillarining

ta’siridan holi ishlarga o’tkaziladi. Albatta shu bilan birga xotin-qizlarning katta qismi aqliy mehnat bilan bog’liq mehnat faoliyatlarda banddir. Ayollarni onalik vazifalaridan foydalanishi maqsadida quyidagi moddalarda ularga bir qator imtiyozlar beriladi: -homilador va bola tuqqan ayollarga ularning hohishiga ko’ra, homiladorlik va tug’ish ta’tilidan oldin yoki undan keyin yoxud bolani parvarishlash ta’tilidan so’ng yillik ta’tillar beriladi. Ayollar tuqqunga qadar 70 kalendar kun va tuqqanidan keyin 56 kalendar kun (tug’ish qiyin kechgan yoki ikki va undan ortiq bola tug’ilgan hollarda etmish kalendar kun) muddati bilan homiladorlik va tug’ish ta’tillari berilib, davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqa to’lanadi. O’zbekiston Respublikasining 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan “Xotin-qizlarga qo’shimcha imtiyozlar to’g’risida”gi qonunining 228 1 -moddasida 3 yoshga to’lmagan bolalari bor byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta’minlanadigan muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollarga ish vaqtining haftasiga 35 soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati belgilanadi. Lekin, ularga boshqa toifadagi ishchilarga to’lanadigan miqdordan kam bo’lmagan ish haqi to’lanishi belgilab qo’yilgan. Xotin-qizlar mehnati, ularga mehnat ta’tillarining berilishi va boshqa har xil imtiyozlar qonunlar bilan alohida tartibga keltirilgan. Jumladan, qonun zararli va og’ir mehnat sharoitlarida ayollar mehnatidan foydalanishni taqiqlaydi. Shuningdek qonun kechki va asosiy ish vaqtidan ortiqcha ishlarda ham ayollarni ishlatishga ruxsat byermaydi. Homilador ayollarni va 14 yoshga to’lmagan bolasi bor ayollarni ularning roziligisiz xizmat safarlariga yuborish mumkin emas. Qonunchilik homilador va yosh bolali ayollar uchun yana bir qator imtiyoz va kafolatlarni belgilaganki, ularga ko’ra bola tug’ilgandan boshlab ikki yoshga to’lguncha bolani parvarishlash uchun ularga ikki yillik ta’til berilib, bu davrda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda nafaqa to’lanadi. Homiladorligi yoki bolasi borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni rad etish va ularning ish haqini kamaytirish taqiqlanadi.

Mehnat sharoiti noqulay ishlarda, shuningdek yer osti ishlarida ayollar mehnatidan foydalanish taqiqlanadi, yer ostidagi ba’zi ishlar (jismoniy bo’lmagan yoki sanitariya va maishiy xizmat ko’rsatish ishlari) bunday mustasnodir. Ayollarning ular uchun mumkin bo’lgan normadan ortiq yukni ko’tarishlari va tashishlari man etiladi. Ayollar uchun yuk ko’tarish va tashishni ancha kam me’yorlari o’rnatilgan, boshqa ish bilan aralash holda yuklarni ko’tarish va siljitishda ko’pi bilan 9 kg yuk ko’tarishga ruxsat beriladi. Butun ish smenasi davomida ko’tariladigan va siljitiladigan yukning umumiy massasi 2500 kg dan oshmasligi lozim. O’smirlar mehnatini muhofazalash. Respublikamizda yoshlarni ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilish, ularni ishga joylashtirish masalalariga katta e’tibor qaratilmoqda. O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslar mehnatga oid huquqiy munosabatlarda katta yoshdagi xodimlar bilan teng xuquqlidir. O’smirlarni ishga qabul qilishdagi kafolatlar O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 239- moddasida quyidagicha qayd etilgan. Belgilangan kvota hisobidan joylarga ishga joylashtirish tartibida mahalliy mehnat organi va boshqa organlar tomonidan yuborilgan, 18 yoshga to’lmagan shaxslarni ish bilan ta’minlovchi ishga qabul qilishi shart. Kvota hisobidan ishga qabul qilishni rad etish taqiqlanadi va bunday rad etish ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. O’n sakkiz yoshga to’lmagan barcha shaxslar dastlabki tibbiy ko’rikdan o’tgandan keyingina ishga qabul qilinadilar va keyinchalik ular o’n sakkiz yoshga etganlaridan keyin har yili majburiy tarzda tibbiy ko’rikdan o’tkazib turilishikerak. O’smirlarni doimiy ishga 16 yoshdan qabul qilishga ruxsat etiladi, ayrim hollarda 15 yoshga to’lgan shaxslar ota- onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi shaxsning yozma roziligi bilan ishga qabul qilinishi mumkin. YOshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umumta’lim maktablari, o’rta maxsus kasb-hunar o’quv yurti o’quvchilarini 14 yoshga to’lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan o’smirlarning sog’ligiga va kamol topishiga ziyon etkazmaydigan va

ta’lim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni o’qishdan bo’sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qabul qilishga yo’l qo’yiladi (77-modda). O’smirlarni ishga qabul qilish Mehnat kodeksining 241-moddasida ko’rsatilgan talablarga rioya etilgan holda bajariladi. 18 yoshga to’lmagan shaxslarni og’ir, zararli va xavfli mehnat sharoitlarida ishlatish mumkin emas (241-modda). 16 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan o’smirlar uchun bir ish haftasidagi ish soati 36 soat, 15 – 16 yoshda esa 24 soatgacha qisqartiriladi. O’quv yili mobaynida ishlaydigan o’quvchilar uchun, 14 dan 16 yoshgacha bo’lganlarga 2 soat, 16 dan 18 yoshgacha bo’lganlarga 3 soat ish soati belgilangan (242-modda). 18 yoshga to’lmagan o’smirlarni ish vaqtidan tashqari va dam olish kunlari ishlarga jalb etish mumkin emas (245-modda). 16-18 yoshdagi o’smirlar uchun tashiydigan va siljitadigan yukning og’irligi o’g’il bolalar uchun 13 kg, qizlar uchun 7 kg dan ortiq bo’lmasligikerak. O’smirlar uchun uzluksiz tashiydigan va siljitadigan yukning og’irligi 4,1 kg dan ko’p bo’lmasligi lozim, 14-15 yoshdagi o’smirlar uchun esa me’yor 2 martagacha kamaytiriladi (San Q va MN 0052-96). 18 yoshga etmagan o’smirlarni yuk ko’tarish bilan bog’liq ish vaqti ish smenasining uchdan bir qismini tashkil etsa ish vaqtidagi asosiy tanaffusdan tashqari ularga har 20 minutdan so’ng 10 minut dam berishkerak bo’ladi. Mehnat sharoiti noqulay ishlarda yer osti ishlarida va boshqa ishlarda o’n sakkiz yoshga to’lmagan yoshlar mehnatidan foydalanish taqiqlanadi. O’n sakkiz yoshga to’lmagan xodimlarga kamida 30 kalendar kundan iborat yillik ta’til beriladi va ular bu ta’tildan yoz vaqtida yoki yilning o’zlari uchun qulay bo’lgan boshqa vaqtida foydalanishlari mumkin. Ularni tungi va ish vaqtidan tashqari ishlarga va dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilish taqiqlanadi. O’n sakkiz yoshga to’lmagan xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish bilan ta’minlovchining tashabbusi bilan bekor qilishga, mehnat shartnomasini bekor qilishning umumiy tartibiga rioya qilishdan tashqari, mahalliy mehnat organining roziligi bilan yo’l qo’yiladi (246-modda).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi . Toshkent, ,,O’zbekiston", 1992 y. 2. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent « SHarq",1998 y. 3 .O’zbekiston Respublikasini Mehnat kodeksi Toshkent, 1996 y. 4.O’zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi Qonuni Toshkent, 1993 y. 5.V.S.Alekseev, E.O.Murodova, I.S.Dav ы dova. Bezopasnost jiznedeyatelnosti «Prospekt» Moskva-2006 g. 6.O. Q udratov, T. G’ aniev. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Toshkent. «Mehnat»-2004. 7. H .E. G’ oipov. Mehnat muhofazasi. Toshkent. «Mehnat»-2000. 8. O’ .R.Boynazarov. Hayot faoliyat xavfsizligi. Ma’ruza matnlari to’plami. Qarshi- 2000. 9. G’ .E.YOrmatov. Hayot faoliyat xavfsizligi (Ma’ruza matnlari to’plami), Toshkent-2003 10. Bezopasnost jiznedeyatelnosti. Pod ob щ ey redaksiey doktora texn. nauk, professora S.V.Belova. Moskva, «V ы sshaya shkola» 2003.

O'xshashlar

Hayotiy faoliyat xavfsizligi kursining mazmuni, maqsadi va vazifalari

Jarayon boshqaruvni amalga oshirish

Hayot faoliyati xavfsizligi fani o’bektlari, maqsad va vazifalari

Ishlab chiqarish sanitariyasi va mehnat gigiyenasi

Mehnat muhofazasini rejalashtirish