Mehnat va sog’liqni muhofaza qilishga kirish - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Mehnat va sog’liqni muhofaza qilishga kirish

Yuklangan vaqt:

21.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159.5 KB

Ko'chirib olish

Mehnat va sog’liqni muhofaza qilishga kirish Reja: 1. Mehnat va sog’liqni muhofaza qilish 2. Mehnatva sog’liqni saqlashning muhimligi 3. Yevropa Renessansi va sanoat inqilobi 4. Xavfsizlik kasbidagi shartlar va tushunchalar 5. Mehnat va sog’liqni muhofaza qilish harakatini bajaruvchi insonlarning vazifalari 1

Mehnat va sog’liqni muhofaza qilish Mehnatni va sog’liqni saqlash degani insonni va ish joyidagi manba va vositalarning saqlash va himoyalanishdan iboratdir. Ushbu sohadagi amaliyotlar keraksiz o’limlar va Bob kabi shikastlanishlarning oldini olishga harakat qiladilar. Bu o’ziga birinchi yordam ko’rsatish faoliyatidan ko’prog’ini, ham hajmi ham amaliyoti bo’yicha ancha olg’a surib borayotgan hisoblanadi. Mehnatni va sog’liqni saqlash o’zida insonlarni shikastlanish va ish joylardagi xavf tufayli kasalliklardan saqlagan holda yordam ko’rsatishni mujassamlaydi. Bob haqidagi xavotirni ko’rsatib, u xavfni tan olishga o’rgatilgan va uning ishini to’gri bajarish xavfsizlik bo’yicha professionallarning vazifasi hisoblanadi. Mehnat va sog’liqni saqlash yana shunday sohaki, unda professionallar fojiali talofatlardan ogohlantirishga urinadilar.Xavfsizlik bo’yicha professionallar dastlabki ko’riklarni o’tkazib, imorat va binolarning barbod bo’lishiga sabab bo’luvchi portlashlar va yong’inlarning oldini oladilar. Tashkilotlarda mehnatni va sog’liqni saqlash sifat va samaradorlikni yaxshilash ishlari bilan shug’ullanuvchi boshqarish funksiyasi ham hisoblanadi. Xavfsizlik bo’yicha professionallar mahsulot u joydan bu joyga o’tishi mumkin bo’lgan yo’llarni ko’rib chiqadilar, hamda mahsulotning harakatini minimallashtirib, jarohatlar ta’siri rivojlanishini qisqartirish bilan shug’ullanadilar. Ular mulk va inshootlarning shikastlanishini, tashkilotlarning foyda bilan ish yuritish xususiyatini pasaytruvchi, chiqim va sarf – xarajatlarning oldini olishga harakat qiladilar. Amaliyotda mehnatni va sog’liqni saqlash o’zida ahloqiy va iqtisodiy savollarni qamrab olgan. Professional xavfsizlik va sog’liqni olg’a siljish uchun, tashkilotlar uchun yuridik majbur qilishlar ham mavjud. Qo’shma Shtatlar hukumati va barcha mamlakatlarning hukumati shikastlanish, kasallik, yoki o’lim bilan tugashi mumkin bo’lgan xavflardan xizmatchilarni himoya qilishni talab qiladilar. 1970 yilda nashr etilgan, odatda OSHA akti deb ma’lum bo’lgan, 2

mehnatni va sog’liqni saqlash qonuniga muvofiq, Qo’shma Shtatlarda har bir ish beruvchi ish joyida xavsizlik va sog’liqni ta’minlab berishga majbur. Ayrim tadbirkorlar uchun inson hayotini saqlashdan ko’ra boshqa maqsadlar muhimroq. Tashkilot xavfsizlik va salomatlikni istisno etib diqqat – e’tiborini unumdorlik va daromadga qaratishi mumkin. Menedjerlar shikastlarni va kasalliklarni ishning oddiy bir qismi deb ko’rishlari mumkin. Haqiqatda ish joyidagi ko’ngilsiz voqealar bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni qoplashi lozim bo’lgan, ishlab chiqarish hajmi, xavfsizlik va sog’lom ishlab chiqarish sharoitlarini ta’minlab beruvchi harajatlarga qaraganda ahamiyatli bo’lishi, oshishi mumkin. Xavfsizlik professionalining roli ish joyining shart - sharoitlarini nazarot qilishni va boshqarishga ahloqiy, yuridik va iqtisodiy kamchiliklarning keskin oldini olish muhim ekanligini maslahat berishni talab qiladi. Samarali xavfsizlik professionali xavfli va sog’lom ishlab chiqarish shart – sharoitlarini taminlash to’g’ri ish ekanligiga ishontiradi. Mehnatva sog’liqni saqlashning muhimligi Iqtisodiy, ahloqiy, va qonun bo’yicha mehnatni va sog’liqni saqlash muhim muammoga aylandi. Tashkilotlar yanada raqobatbardosh iqtisodiy olamda daromadli bo’lib qolishga harakat qilmoqdalar. Ushbu tashkilotlar uchun xavfsizlik, sog’liqni saqlash, atrof muhitni mudofaa qilish muammolarini hal qilish yaxshi biznes – amaliyotdan ko’proqni anglatishi mumkin. Tashkilotlar uchun xavfsizlik, sog’liqni saqlash, atrof muhitni mudofaa qilishning kuchli dasturlari omon qolishni anglatishi mumkin. So’nggi yillarda ushbu mamlakatning o’zida ish joyida haryilda 5000 ko’p halokatlar yuz bergan. Mehnat statiskasi byurosining ma’lumotlari bo’yicha tahminan bir yilda har bir yuzta ishchi kishiga beshta shikastlanish va kasal bo’lish yoki tahminan bir yilda to’rt million umumiy son mavjud. Ushbu yo’qotishlar bilan 3

bog’liq bo’lgan xarajatlar milliard dollarni tashkil etadi. Ushbu ko’ngilsiz voqealarga tortilgan kishilarning tebranuvchi soni real xavotirlik hisoblanadi. Mana shu sonlar ortida – onalar, otalar, opa-singillar, aka-ukalar, turmush o’rtoqlar, farzandlar. Ular – Bob kabi insonlar, ularning hayoti hech qachon avvaldagi bo’lmaydi. Ish joyidagi xavfsizlik va salomatlikga mas’ul bo’lgan mehnatni va sog’liqni saqlash Boshqarmasi (OSHA), federal agentlik Amerikaliklar duch kelayotgan xavfsizlik va salomatlik muammolariga e’toborni qaratishga harakat qilomqda. OSHA naqafat jarima solishga qodir, balki ishchilarining xavfsizligi va salomatligiga ataylab ahamiyat bermayotgan biznes egalari va menedjerlariga qarshi qonuniy harakatlar olib borilishiga erishishlari mumkin. Va yana ish beruvchilar o’zlarini, qurbonlar va ish joyidagi baxtsiz hodisadan so’ng tirik qolganlar tomonidan jo’natilgan, fuqarolik da’vosi obyekti deb topishlari mukin. Xavfsizlik va salomatlik hisoboti yaxshi bo’lmagan ish beruvchilar tibbiy kafolatning o’sayotgan xarajatlari, hamda nomuvofiq ishchilarning mukofoti va kompensatsiyasiga aloqador bo’lishlari mumkin. Afsuski, ayrim ish beruvchilar shikastlanish va ularning mehnat manbalarining ketkazilishiga sarflangan to’liq xarajatlarni ado etishga majburlar. Xabardorlanmagan va o’zlarining qonuniy huquqlarini bilmagan ishchilar biznesning, xavsiz ish olib bormayotganlarning xarajatlarini o’z zimmalariga olishga majburlar. Majburiy qo’llashning qoida va mexanizmlari Qo’shma Shtatlarda ham bor, biroq agentliklar butun qilinmagan, xodimlar esa ogohlantirilmaganlar. Qo’shma Shtatlarda baxtsiz hodislaraning muddatli qisqarishi, barcha jalb qilingan tomonlar, ish beruvchilar, xodimlar, federal va davlat hukumatlarini hisobga olganda, tashabbuskorlikning o’sishini talab qilishi mumkin. Bugungi kunning muammolarini tushub bilish, o’tmishni qayta ko’rib chiqish yo’li bilan kuchaytiriladi. 4

Mehnatni va sog’liqni saqlashning ilk tarixiy tadqiqoti Qadimiy Yunon va Rim shifokorlari Mehnatni va sog’liqni saqlash haqida bezovtalik yaqinda paydo bo’lgan muammo emas. Bugungi ko’p salomatlik va xavfsizlik muammolari avval 2000 ming yil oldin kuzatilgan. Barvaqt hisob, taxminan eramizdan avvalgi 2100 yilga tegishli bo’lgan, Xammurapi Kodeksi bilan bog’liq. Bu eng avval badanning shikastlanishilari va yo’qotishlarga tegishli edi, va bu shikastlanganlarga kompensatsiya qilish harakatida, jazo chorasi hamda to’lovlar belgilangan grafikini tasdiqladi. Eramizdan avvalgi 300 va 400 yillar o’rtasida amaliyot o’tagan yunon va rim shifokorlari, shu davrda foydalanilgan metallar tas’iriga uchragan insonlar salomatligiga nisbatan xavotirlik bildirganlar. Ular tibbiyot asoschisi Gippokrat, rim shifokori va olimi, Plinium Kattasi, ular 6 bobda muhokama qilingan. Ikkinchi asr davomida yashagan, rim shifokori, Galen professional kasalliklar va mis qazib olish bo’yicha konchilar uchun mo’ljallangan kislotali aerozollar haqida yozgan. Yana u tog’ sanoati, oshlash va kimyoviy kasblardan xavotir olgan, jismoniy kontaktlar olib borgan shu kasblarga mehnat qilayotganlarning qator kasalliklarini belgilagan. Yevropa Renessansi va sanoat inqilobi Tiklanish davri boshlanishiga qadar jarahotlanish, kasallanish va moddiy zararni oldini olish haqida ma’lumot kam. O’rta asr kitobchilarining, qo’rg’oshindan zaharlanishda, tillarining suyoqning metal eritmasi chuqur joyi o’rtasida igna bilan umumiy amaliyotda amalga oshirilgan aziyat chekganlar haqida 15 asrga qadar bir necha bor qayd qilingan. Afsuski, ushbu davr davomida mehnatni va sog’liqni saqlashga nisbatan oz narsa qayd qilingan. Yevropa Tiklanish davrida olimlar va kimyogarlar ishchining professional faoliyati va 5

salomatlik hamda xavfsizligi o’rtasidagi aloqani seza boshlashgan. Masalan, Ulrix Ellenborg , “zaharli va zararli bug’lar va metal bug’larini” tan oldi, ularni aniqladi va ular haqida ma’lum qildi. 1973 yilda qo’rg’oshin va simobni hisobga olganda, ayrim metallarning bug’lari xavfli bo’lgani hamda ushbu manbalardan sanoatlashgan zaharlanishning alomatlarini tavsiflab bergan.Va unga asbest kasalligi va konchilar o’rtasidagi o’pka kasalliklar haqida ma’lum bo’ldi. Bernardo Ramatsini , italiyalik shifokor, 1700 yilda professional kasalliklar haqidagi birinchi traktat hisoblangan, “De morbis artificum diatriba” yoki “Ishchilarning kasalliklari” ni nashr qildi. Ayrimlarning fikri bo’yicha, tibbiyot asoschisi va ikkinchilarning Sanoat gigiyenasi asoschisi, shifoklarga bemorlaridan “Siz nima bilan shug’ullanasiz” deb so’rashni maslahat bergan. U talabarni professional kasallliklarning tabiyatini do’konlarda, zavodlarda, kon va inson mehnat qilgan hamma joyda o’rganishga chaqirgan. 1966 yilda olov Londonni qamrab olgan va bir necha kun avj olgan. Shu damda London, uchqun sal tegishidan yonayotgan o’rta asr binolari yelimi bilan qoplangan, g’ishtli – yog’ochli shahar bo’lgan. Puding - Leyndagi mexmonxonadan o’t, neft, yo’qilg’i va yonuvchi mahsulotlar bilan to’la bo’lgan, qirg’oq qoshidagi omborxonalarga, Temz – Stritga o’tgan. Shu kabi katta yong’in vaqtidagi oddiy yordam murojaati, yong’in yo’lidagi har bir binoni yo’q qilishi kerak edi, biroq shahar hokimi tiklanishning ulkan qiymatidan xavotirlangan. O’sha davrdagi qurilish normalari va qoidalari yo’qligi bois, uylar ko’pincha ko’chalar chekasida qurilgan. Ikkinchi va keyingi qavatlar ko’pincha konsol qavatlar bo’lgan, tepa qavatlari ko’chaning u tomonidagi uylarga deyarli tegib turgan. Qurilish normalari va qoidalari, yong’in xavfsizligining birinchi misollari shu tabiiy ofat natifasida yuz bergan. 1760 va 1840 yillar o’rtasidagi davrda tarix kuchli ta’surot qoldirgan texnologiya doirasidagi yutuqlarning guvohi bo’lgan. Doktor Persival Pott (1775 yil atrofida) saratonning birinchi shaklini aniqladi. Lanset bargizubdagi moyak xaltasida bo’ladigan saratonni kuzatgan va uning bitum va qorakuyaga ta’siriga bo’lgan munosabatni aniqlagan. Ushbu topilma 6

ko’plab qoidalar yaratilishiga sabab bo’lgan, u 1788 va 1875 yillar o’rtasida qabul qilingan, Lanset Bargizub Akti deb atalagan. Taxminan shu vaqtda, bir nechta sanoatchilar o’z ishchilarining farovon hayoti haqida qayg’ura boshladilar. Tegirmon egasi, Ser Robert Pil , ko’pincha zavodda mavjud bo’lgan, chidab bo’lmaydigan ish shart – sharoitlari haqida Angliya Parlamentini xabardor qildi. Yetimlarning xizmati sanitariya – gigiyena sharoiti bo’lmagan mashaqqatli vazifalarni bajarishda foydalanilgan. Uning ushbu achinarli sharoitlarni o’rganishi, badavlat kishining o’rtacha yoshi 44 yosh bo’lganda, ishchilar sinfining o’rtacha umrining uzoqligi, 22 yilni tashkil etishini ko’rsatdi. Texnologiya rivojlanishi va sanoat inqilobi sari mehnatni va sog’liqni saqlashning xavfi oshishi tahdidi keldi. Mexanik tekstil uskunalarining, metal quyish pechkasi, par mashinasiinnovatsiyasi va boshqa ko’plab ixtirolar yangi va yanada xavfli ish muhitini yaratdi. Zavod va boshqa ish joylari harakatlanuvchi kamarlar, shkivlar va tishli g’ildiraklar labirintiga aylandi. Inson tuyg’ulari bug’lar, zaharli bug’lar, shovqin va issiqning hujumiga duchor bo’ldi. Salomatlik va xavfsizlik muammosi ishchi kuchiga katta sondagi ayollar va bolalar kirib kelishi og’irlashtirdi. Uzun ish kunlari, antisanitariya sharoiti, va talabchan jismoniy mehnat shu yangi ish kuchi uchun jarohat va kasalliklarning ehtimolini oshirdi. Sanoat inqilobining tongida, Angliyada Charlz Tekra mehnat va sog’liqni saqlashga qiziqib, san’at, tijorat, hayotiy odatlar, fuqarolik holat, va boshqa salomatlik hamda umr uzunligiga ta’sir ko’rsatadigan kasblarni o’rgana boshladi. Ingliz olamidatibbiyotning professional prinsiplarini ishlatib, sanoat tibbiyoti amaliyotini aniqlagan, u birinchi shifokor bo’ldi. Uning asarlari jamiyatni yangi ishchi sinfining mushkul holati haqida xabardor qildi. 1842 yilda Edvin Chedvik , britaniyalik advokat va sanitariy shifokori, uning “Buyuk Britaniya aholisining mehnatchilarining sanitar sharoitlari” ma’ruzasida zavod ishchilarining mushkul sharoitlarini tasvirlab berdi. U shaharlarda umr davomiyligi, qishloqlarga qaraganda kam ekanligini, hamda havo ifloslanishi haqidagi xulosasini yozib qo’shdi. 7

Qo’shma Shtatlarda sanoat inqilobi 19 asrning boshida boshlandi, modomiki Yangi Angliyada zavod va fabrikalar ishga tushdi. Louellda, Masachusets shatatida, olti va o’n yoshdagi yosh ayyol va qizlar, uzoq vaqt ishlaganlar, ko’pincha ertalabki soat beshdan kechki soat yettigacha. Ularning ishi qo’llari harakatdagi mashinalar boshqaruvimexanizmiga yaqin joylashishini talab qilgan. Ko’pchiligi yaralangan yoki harakatdagi tishli g’ildirakdan, va tekstil mashina shkivlaridan shikastlangan. Ularning barmoqlari kesilgan yoki shunchalik shikastlangan edi, oqibatda mashinani saqlovchi qonunlar qabul qilingan edi. Metallurgiya sanoati qazilmasida o’lganlar soni tekstil sanoatida o’lganlar soni kabi ko’p bo’lgan. 1877 yilda Masachusets xavfli uskunalar kafolatini talab qiladigan, ish beruvchining harakatini va javobgarligini bog’lagan qonunni qabul qildi. Qo’rg’oshin va simobning kabi zaharli metallar ta’siri yuzlab yillar davrida professional sog’liqning muammosi bo’lgan. Texnologik ixtirolar yangi va noyob xavflarni kiritdi. Texnologiyaning dizayn va ish o’rindagi dramatik o’zgarishlar, boshqa ixtirolar qatorida salomatlik holati va xavfsiz ish o’rinlarining yaxshilanishiga olib keldi. Bugun ishchilar ish joyida, ko’p yillar oldin, otabobolari kabi xavflarga mubtalo bo’lishlari mumkin. Zavodning qarovsiz qolgan, barmoq va qo’llarni shikastlaydigan tishli g’ildiraklar, bilak va qo’llar jarohatiga olib kelluvchi ofis elektron uskunalariga oz’gartirilgan. Ishchilar hali hamon kimyoviy va zararli havflarga to’qnash kelmoqdalar. Buni G’arbiy Virjiniyadagi, Tri –Mayl – Aylendida, Karbid Soyuzi Institutida yuz bergan sanoat halokatlar tasdiqlaydi. Hozirgi mehnatni va sog’liqni saqlash sharoitlarining murakkabligi ish jarayonidagi zamonaviy texnologiyalari murakkabligi bilan bog’liq. Ushbu sohada amaliyot qiladiganlar inson xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot manbalari uchun kerak bo’lgan, keng bilimlar spektri va malakasini rivojlantirishlari lozim. Ushbu bilimlar asosi o’zida shu sohada foydalaniladigan, asoslangan terminlar va tasavvurlar tushunchasini mujassam qiladi. Undan tashqari, mehnatni va sog’liqni 8

saqlash professionallari o’z vazifalarini samarali bajarish va xavfsizlik maydonidagi majburyatlar uchun lozim bo’lgan malakaga ega bo’lishlari kerak. Xavfsizlik kasbidagi shartlar va tushunchalar Xavfsizlik bo’yicha professionallar tashkilot manbalari va insonlar bilan shug’ullanadilar. Ularda ko’pincha sistematik ta’lim hamda xavfsizlik doirasida olingan tajriba natijasida olingan bilim va malaka bor. Mehnat muhofazasi bo’yicha ko’p mutaxassislar “Kafolatlangan xavfsizlik professionali” (SCP), “Kafolatlangan sanoat gigiyenisti’ (CIH) ni belgilash va boshqa mehnat va sog’liqni saqlash uchun majburiyatlarni muvaffaqiyatli yakunlangandan so’ng tasdiqlanadilar. Shu belgilarga yetishish uchun mehnatni muhofaza qilish mutaxassislari ushbu sohada ko’p yillik tajribaga ega bo’lishlari va har biri uchun belgilangan jiddiy ekspertiza jarayoniga tortilishlari zarur. Mehnatni muhofaza qilish mutaxassislari yo’qotishlarni, loyihalashtirish, ta’lim olish, psixologiya, fiziologiya, sanoat gigiyenasi, tibbiyor fizikasi vaboshqarishni qo’shib hisobga olganda ko’p intizomlardan olingan, sistematik prinsiplarni qo’llagan holda oldini olib o’z maqsadlariga yetishadilar. Mehnatni muhofaza qilish mutaxassislari jarohat, kasallik yoki moddiy zararga olib kelishi mumkin bo’lgan, xavfsizliklarni oldini olish yoki uni boshqarish bilan mashg’ul bo’ladilar. Ular ko’pincha maqsadga yetish uchun, yo’qotishlarni oldini olish yoki yo’qotishlarni boshqarish deb ataluvchi usuldan foydalanilar. Yo’qotishlarni oldini olish – baxtsiz hodisalar pulli ziyon yoki jarohatga olib kelishidan avval, baxtsiz hodisalarni oldini olish yoki tuzatish uchun, ishlab chiqilgan dasturni ta’riflab beradi. Boshqa tarafdan, yo’qotishlarni boshqarish, noxush hodisada asoslangan pulli ziyonni minimallashtirish uchun ishlab chiqilgan dasturni ta’riflab beradi. Yo’qotishlarni oldini olish yoki yo’qotishlarni boshqarish farqi misoli yong’in 9

xavfsizligi vauni oldini olish bilan bog’liq bo’lgan dasturning turli hatti – harakatlarida bilinadi. Yong’in xavfsizligi dasturida xodimlar o’zlarining maydonini qarab chiqishga va yog’li mato va karton kabi yong’in materiallarini olib tashlashga o’rgatilishlari mumkin. Shu nazorat ishlari yo’qotishlarni oldini olishning misoli bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan, yong’in xavfsizligi dasturi xodimning o’to’chirgichdan foydalanishni o’rgatishni qamrab olishi mumkin. Unda xodimlar o’t bilan kurashish mahoratiga ega bo’lardilar. Olov yonishi mumkn edi, biroq ta’limdan so’ng xodimlar uni o’chirishga va shu bilan birga yo’qotishni minimallshtirishlari mumkin. O’to’chirgichdan foydalanishni o’rgatish jarayoni yo’qotishni nazorat qilishning misoli bo’la oladi. Ish joyida xavfsizliklarni tan olish, baholash va boshqarishga harak qilayotgan xavfsizlik professionali uchun yo’qotishni oldini olish va nazorat qilish muhim. Xavfsizlik texnikasi xizmati yo’qotishni oldini olish va nazorat qilish bo’yicha tashkilot qo’ygan maqsadlarga erishish uchun kerak bo’lgan rejalashtirish, tashkillashtirish, harakatlarni olg’a siljish va boshqarish majburiyatlarini qamrab olgan. O’t ochirish misolini davom etib, mehnatni muhofaza qilish mutaxassisi shu xavfga murojaat etish uchun xavfsizlik texnikasi xizmati dasturini o’rnatishni istashi mumkin. Mehnatni muhofaza qilish mutaxassislari korxonalardagi mavjud bo’lgan muammolarni aniqlardilar. Shunda ular, maqsad va vazifalari bor yong’in tayyorgarligi dasturini tafsilotlarini o’rnatadilar (rejalashtrish). So’ng ular, grafik tayinlab, barcha harakatlarni kafolatlash uchun, dasturni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan murabbiy va materiallarni aniqlaydilar (tashkillashtirilganlar). Mehnatni muhofaza qilish mutaxassislari shunda barcha zarur bo’lgan resurslar mavjud, kerakligida, loyihaga jalb qilingan insonlar kuchlarini koordinatsiyalangan qila biladilar (olg’a siljish). Nihoyat professionallar loyihaning rivojlanishini nazorat qiladilar va baholaydilar (nazorat). Xavfsizlik funksiyasini boshqarishning yanada batafsil tadqiqoti keying 10 bobda taqdim etiladi. 10

Mehnatni va sog’liqni saqlash kasbida foydalaniladigan muhim terminlardan biri “xavfsizlik”. Balki, bu xavfsizlik kasbidan yiroq bo’lgan odamlar tomonidan eng noto’g’ri izohlangan termindir. Mutaxassis bo’lmagan uchun “xavfsizlik” termini jarohat olmaslikni anglatadi. Professionallar uchun “ xavfsizlik ” yo’qotish yuz berishi mumkinligiga bo’lgan tahlika ehtimoliga bo’lgan havolani taxmin qiladi. Bu maqul keladigan yoki tahlika ehtimoli kam bo’lgan, sharoitlar yoki harakatlar ishlash, inson, uskuna, vosita yoki tashkilotga zarar olib kelishi uchun potensialga ega bo’lgan” deb aniqlash mumkin. Mehnatni va sog’liqni saqlashda bir nechta, mehnat muhofazasi bo’yicha mutaxassislar oldini olishga yoki boshqarishga harakat qiladigan, yo’qotishlar turlari mavjud. Salomatlik va xavfsizlik odatiy yo’qotishlar, jarohatlar, kasalliklar va o’limlarni ichiga oladi. Ish joyining yo’qotishlari uskunaning buzilishini, xom ashyoning yoki tayyor mahsulotning lat yeyishi, xizmat ko’rsatishning/ishlab chiqarishning uzilishi, obro’ – e’tiborning yo’qotilishini o’z ichiga oladi. Tahlika – ehtimollik o’lchovi va sodir bo’layotganning yo’qotilishi muhimligi deb topilsihi mumkin. Xavf-xatar – ish joyining sharoitlari yoki ishchining jarohatga, kasallikga yoki o’zga tashkiliy yo’qotishga olib kelishi mumkin bo’lgan ishchining xatti – harakati. Professional tahlikani aniqlash hodisalarning paydo bo’lishini, ham yakuniy natijaning potensial jiddiyligini o’rganish shu tariflarda ko’rsatilgan. Ish joyidagi tahlikani baholash tashkilotdagi xavf – xatarning turlarini aniqlashdan boshlanadi. Tashkilot tahlikani mumkin bo’lgan yoki oqilona darajaga kamaytiradi yoki yo’q qiladi. Hech narsa tahlikasiz deb bo’lmaydi. Mehnatni muhofaza qilish bo’yicha mutaxassislar daxlsiz tahlikaga ega bo’lganlarning vazifalarini va harakatlarini aniqlaydilar. Keyin ular sistematik tarzda tahlikaning darajisini yo’q qilishga yoki kamaytirishga harakat qiladilar. Tahlika darajasini baholash muhokamasining tafsilotlari 5 bobda “Baxtsiz hodisaning sababli shartlanganligi va tergov. Teoriya va qo’llash”. 11

Ayrimlar baxtsiz hodisa insonning nozorati doirasidan tashqari bo’ladigan narsa deb o’ylayotgan bir damda, mehnatni muhofaza qilish bo’yicha mutaxassislar baxtsiz hodisaga sistematik va dadil qaraydilar. Baxtsiz hodisa – oddiy operatsiyalarni uzadigan, jarohat yoki shikastlanishga olib keladigan, rejalashtirilmagan hodisalar. Xodimning xavfsiz bo’lmagan xatti – harakatlari, ish joyidagi xavfli sharoitlar va boshqalar sabab bo’ladi. Tegishli chora – tadbirlar amalga oshirilganda, ko’p baxtsiz hodisalarni bartaraf qilish mumkin. Mehnat va sog’liqni muhofaza qilish harakatini bajaruvchi insonlarning vazifalari Mehnatni va sog’liqni muhofaza qilish faoliyatini bajaruvchi insonlarga berilgan lavozimlar ko’pgina nomlar bilan ataladi. Quyidagi ro’yhat lavozimlarning atigi bir nechtasi bilan tanishtiradi. Sanoat gigiyenisti : asosan injeneriya, fizika, kimyo yoki biologiyani o’rgatishda bu inson tadqiqotlar va tajribalar orqali ta’sir etishning turli darajalari ostida kimyoviy moddalar va fizikaviy jismlarning sog’liqqa ta’sir etish ilmini egallagan. Sanoat gigienisti ta’sir etish va ishlab chiqish darajasini topishni talab qiladigan analitik uslub hamda xavf-xatar nazoratida foydalanadigan boshqa uslublarni nazorat qilishga jalb etilgan. Xavf- xatar menejeri : tashkilotda xavf- xatar menejeri yong’in, baxtsiz hodisa hamda tabiiy va sun’iy yo’qotishlarni kamaytirishni o’z ichiga oladigan sug’urta dasturlari va boshqa harakatlar uchun mas’uldir. Xavfsizlik mutaxassisi xavfsizlik sohasida ixtisoslashtirilgan bilim va ko’nikmalar hamda bilim darajasidagi muvaffaqiyatlari asosida professional maqomga erishgan insondir.Ular yana Mutaxassislarning Kafolatlangan Xavfsizligi Komissiyasidan CSP maqomiga ham o’z mehnatlari bilan erishganlar. 12

Mehnatni muhofaza qilish muhandisi insonlar hamda mol-mulk uchun muqobil himoyaga erishishida bilimi, tajribasi litsenziyasi orqali o’zining bandlik vaqtining ko’pini yoki hammasini ilmiy prinsplar qo’llashga hamda ish joyini, atrof-muhitni modifikatsiyalash(o’zgartirish)ni nazorat qilishga bag’ishlagan insondir. Xavfsizlik bo’yicha menejer korxonada xavfsizlik bo’yicha tashkilotni yuritish hamda uning faoliyatini qo’llab quvvatlanishiga mas’ul shaxsdir.Qoidaga ko’ra, xavfsizlik bo’yicha menejer xavfsizlik dasturini hamda unga tobe bo’lgan shaxslar: yong’in xavfsizligi koordinatori, sanoat gigiyenisti, xavfsizlik bo’yicha mutaxassis hamda xavfsizlik xizmati xodimlarini boshqaradi. 13

XAVFSIZLIK VA SOG’LIQNI SAQLASH MUTAXASSISNING ROLI VA MAJBURIYATLARI Xavfsizlik bo’yicha mutaxassislarning vazifa va majburiyatlari ular band bo’lgan ish o’rinlariga hamda ular ishlaydigan joydagi xavf xatar faktorlarining turlariga bog’liq. Xavfsizlik bo’yicha mutaxassislarning roli va majburiyatlarini o’rganish(tadqiq etish) asosida (Kon,Timmons va Bessi,1991) quyidagi harakatlar tez-tez bajariladigan harakatlar sifatida belgilandi: Baxtsiz hodisani tekshirish (taftish qilish) : guvoh ko’rsatmasi va baxtsiz hodisa yuz bergan joydagi tekshirishlar asosida baxtsiz hodisa bilan bog’liq bo’lgan fakt va sabablarni aniqlash. Shoshilinch (favqulodda) yordam komandasi bilan ishlash : yong’in, baxtsiz hodisa va boshqa ofatlarda tez yordam beradigan yuqori malakali xodimlarni tashkil qilish, o’rgatish va muvofiqlashtirish. Atrof- muhitni muhofaza qilish: zararli moddalarning havoga suvga va tuproqqa o’rinsiz (yoqimsiz) chiqishiga olib keladigan xavf-xatarni tan olish baholash va boshqarish. Ergonomik tahlil va modifikatsiya (o’zgartirish): insonning fiziologik (psixologik) xususiyatlarini, qobiliyati (iste’dod) lari va cheklashlarni tushunish asosida ish o’rnini loyihalash yoki o’zgartirish. Yong’inga qarshi himoya : nazorat, asboblarning joylashishi va olov bostirish tizimi (sistemasi) dizayni bilan yong’in xavfini bartaraf qilish yoki qisqartirish. Xavfni tan olish : zararlanish (shikastlanish), kasallik va moddiy zarar keltiradigan sharoit va harakatlarni aniqlash. Xavfli materiallarni boshqarish : xavfli himikatlar va boshqa zararli mahsulotlar baxtsiz hodisa, yong’in va odamlarning shu moddalar bilan zararlanishining oldini oladigan qilib saqlanishi va foydalanilishiga ishonch hosil qilish. 14

Sog’liq uchun xavfli faktorlarni nazorat qilish : sog’liqqa zararli yoqimsiz ta’sirlarning, masalan, shovqin, kimyoviy ta’sir, radiatsiya va biologik xabarlarni tan olish, baholash hamda boshqarish. Nazorat (Audit ): Jihozlar, materiallar jarayonlar yoki harakatlar bilan bog’liq bo’lgan xavfsizlik va sog’liq xavfini baholash. Qaydlarni yozib yuborish : hukumat talablarini qondirish hamda masalalarini yechish va qaror qabul qilish uchun ma’lumotlar bilan ta’minlashda xavfsizlik va sog’liq haqidagi axborotlarni saqlash. O’rnatilgan talablarga muvofiqlik : xavfsizlik va sog’liqning barcha majburiy standartlari qondirilganligiga ishonch hosil qilish. O’rgatish : xavf xatarni aniqlash va o’z ishlarini xavfsiz hamda samarali bajarish uchun xodimlarni zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalar bilan ta’minlash. Bu ro’yhat xavfsizlik mutaxassisi tomonidan bajarilgan aniq harakatlarning namunalarini ta’minlagan vaqtda Mehnatni Muhofaza Qilish bo’yicha Amerika Muhandislik Jamiyati (ASSE) “Professional Xavfsizlik Lavozimining Qo’llanish sohasi va vazifalari” deb nomlangan hujjatni nashr etdi. ASSEning bu nashri xavfsizlik bo’yicha mutaxassisning roli va majburiyatlari haqida to’liq ma’lumot beradi. (1.1- rasmga qarang). 15

1 rasm. ASSE professional xavfsizlik lavozimining qo’llanish sohasi va vazifalari Professional xavfsizlik lavozimining qo’llanish sohalari va vazifalari Mehnat muhofaza qilish bo’yicha Amerika muhandislik jamiyati Professional vazifalarini bajarish uchun xavfsizlik bo’yicha mutaxassislarda ma’lumot, bilimlarning umumiy ko’lami doirasida tayyorgarlik va tajriba bo’lishi kerak. Xavfsizlik bo’yicha mutaxassislarda fizika, kimyo, biologiya, fiziologiya, statistika, matematika, informatika, muhandislik mexanikasi, ishlab chiqrish jarayonlari, biznes, aloqa va psixologiya sohalrining fundamental bilimi bo’lishi kerak. Xavfsizlikni professional tadqiq etish sanoat gigiyenasi va toksikologiyani, xavfsizlikni boshqarish texnik vositalarining dizaynini, yong’inga qarshi himoyani, ergnomikani, tizim va jarayonlarning xavfsizligini, xavfsizlik va sog’liqni saqlash dasturlarini boshqarishni, baxtsiz hodisani tekshirishni va tahlil qilishni, mahsulotning xavfsizligini, qurilish xavfsizligini, ta’lim va tayyorgarlik uslublarini, xavfsizlik ko’rsatkich o’lchamini, inson xulqini, ekologik xavfsizlik va sog’liqni saqlashni, xavfsizlik, sog’liq va tabiatni muhofaza qilish qonunchiligini, me’yoriy –huquqiy hujjat va standartlarni o’z ichiga oladi. Ko’pchilik xavfsizlik mutaxassislari boshqaruv va biznes, boshqaruvchilik, muhandislik, ta’lim, fizika va ijtimoiy fanlar hamda boshqa sohalardan umumiy va chuqurlashtirilgan bilimga egadirlar. Boshqalari esa maxsus xavfsizlik ta’limiga ega. Bu ularning xavfsizlik kasbi asoslaridan tashqari ekspert bilimlarini kengaytiradi. Modomiki, xavfsizlik butun insoniy intilishlarda asosiy element hisoblanar ekan, xavfsizlik bo’yicha mutaxassislar ko’pchilik jamoatchilik va xususiy sektorlarda o’zlarining maxsus bilim va ko’nikmalaridan foydalangan holda vazifalarini bajaradilar. O’ziga xos(tipik) qamrab olish 16

(oxvativaniye) – bu ishlab chiqarish, sug’urta, xatarlarni boshqarish, hukumat, ta’lim, maslahat, qurilish, sog’liqni saqlash, loyihalash va dizayn, chiqindilarni yo’qotish, neft, boshqarishni yengillashtirish, chakana savdo, transportirovka va kommunal to’lovlar. Bu vaziyatlarda xavfsizlik mutaxassislari ish beruvchining topshiriqlari, operatsiyalari va kayfiyatiga mos holda o’z vazifalarini moslashtirishi kerak. Bundan tashqari, xavfsizlik mutaxassislari bandlik holatlarida o’zlarining vazifalarini bajarish uchun bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishlari kerak hamda kelajakdagi bilim va ta’lim olishlari natijasida ular yangi texnologiyalar bilan, qonun va qarorlardagi, mehnat resurslaridagi o’zgarishlar bilan, ish joyi, jahon biznesi, siyosiy va ijtimoiy muhit bilan hamqadam bo’ladilar. Vazifalarining bir qismi sifatida xavfsizlik mutaxassislari resurs va fondlarni rejalashtirishlari va boshqarishlari shart. Ular professionallarning turli xodimlarini (shtat) kuzatish uchun ham mas’ul bo’lishlari mumkin. O’zgarishlardan ortda qolmaslik uchun bandlik vaziyatida mas’uliyat bilan harakat qilish uchun bilim va ko’nikmalarni egallagan, aql va tafakkuri rivojlangan xavfsizlik mutaxassislari o’z oldilariga qo’yilgan vazifalarni ishonch bilan, chuqur bilimga asoslanganlik asosida sidqidildan bajaradilar. Xavfsizlik bo’yicha mutaxassis lavozimining funksiyalari Insonlarni, mol-mulk va atrof-muhitni himoya qilishga taalluqli asosiy sohalar: Xavfli sharoitlarni oldindan ko’rish, aniqlash va baholash, usublar. 1. Quyidagilar uchun uslublarni rivojlantirish: a. tajriba , tarixiy ma ’ lumotlar va axborotning boshqa manbalari asosida xavf - xatarlarni tahmin qilish va identifikatsiyalash . b. mavjud yoki bo ’ lajak tizimlarda , asbob - uskunalarda , mahsulotlarda , dasturiy ta ’ minotda , inshootda , jarayonlarda , operatsiyalarda va taomillarda ularning kutilayotgan muddati paytida xavflarni aniqlash va tanib bilish . 17

c. haqiqiy yoki yuzaga chiqishi mumkin bo’lgan xavflardan kelib chiqishi mumkin bo’lgan yo’qotish hodisalar va baxtsiz hodisalar ehtimoli va jiddiyligini baholash. 2. Ushbu uslublarni qo’llash va tavakkalni tahlil qilish hamda natijalarni sharhlash. 3. Zarur bo’lsa mutaxassislar yordamida barcha tizimlar, jarayonlar va operatsiyalarni vayron bo’lish rejimlari uchun ko’rib chiqish; butun tizim, jarayon yoki operatsiyaning; va istalgan kichik tizimlar yoki komponentlarning qiyudagilar tufayli sabablari va oqibatlari: a. tizim, kichik tizim yoki ularning tarkibiy qismlaridagi buzilishlar b. odamlarning xatolari. c. qarorlar , mulohazali yoki ma ’ muriy harakatlarning to ’ liq emasligi yoki noto’g’ri qabul qilinishi. d. taklif etilgan yoki mavjud ko ’ rsatmalar , direktivalar , maqsadlar yoki tajribadagi asossizlik. 4. baxtsiz hodisa va hodisalrni yo’qotish hisobotlaridan va boshqa manbalardan jarohatlar, xastaliklar, moddiy zarar, atrof-muhitga yoki jamoatchilikka ta’sirlar borasidagi ma’lumotlarni ko’rib chiqish, tuzish va tahlil qilish, bular oxir-oqibatda quyidagilarga olib kelishi kerak: a. sabablar, yo’nalishlar va munosabatlarni aniqlash. b. tugallanganlik, aniqlik va qonuniylik kafolati yoki so’ralgan axborot. c. ma’lumotlarni to’plash uslublarining va tasniflash tizimlarining samaradorligini baholash. d. tergovni boshlash. 5. Sog’liq va atrof-muhit uchun xavfsizlik bo’yicha qonunlar, kodekslar, ustavlar va standartlarga muvofiqlik to’g’risida maslahatlar va tavsiyalar taqdim etish. 6. Xavfsizlik va sog’liqqa oid mavjud yoki yuzaga chiqishi mumkin muammolar tadqiqotini o’tkazish. 18

7. Xavfsizlik va sog’liqqa oid shartlar yoki uslublarni aniqlashga yordam beradigan ko’zdan kechirishlar va baholashlarga bo’lgan ehtiyojni aniqlash, shifokorlar, fiziklar, sanoat gigiyenachilari, yong’inga qarshi himoya muhandislari, muhandis-konstruktorlar va muhandis-texnologlar, ergonomistlar, tavakkallar bo’yicha menejerlar, atrof-munit bo’yicha mutaxassislar, psixologlar va boshqalar kabi mutaxassislarning xizmatlarni talab etadiganlarini ham qo’shgan holda. 8. Fiziologik va psixologik imkoniyatlar (ishlab chiqarish unumdorligi), ishlash qobiliyati va insonlar limiti oshirib yuborilmaganligini kafolatlash uchun atrof-muhitni, vazifalarni va boshqa elementlarni baholash. B. Xavfni nazorat qilish loyihalari, uslublari, taomillari va dasturlarini ishlab chiqish. 1. Ta’sirlar, baxtsiz hodisalar va yo’qotish hodisalarining oldini olish uchun quyidagilarni amalga oshirishga qaratilgan ishlanma yoki ma’muriy nazorat formulirovkasi va buyrug’i: a. ta’sirlar, baxtsiz hodisalar va yo’qotishlar xavfi va sabalarini bartaraf etish. b. xavflarni bartaraf etishning iloji bo’lmaganda yuzaga chiqishi mumkin bo’lgan ta’sirlar, baxtsiz hodisalar va yo’qotish hodisalaridan jarohatlanishlar, kasbiy kasalliklar, hastaliklar, yo’qotishlar yoki atrof-muhitning ziyon ko’rish ehtimoli va jiddiyligini kamaytirish. 2. Xavfsizlik ko’rsatkichlarini maqsadlarga, operatsiyalarga va tashkilotlarning ishlab chiqarish unumdorligiga va ilarni boshqarishga va tizimlarga, jarayonlarga va operatsiyalarga yoki ularning komponentlariga tatbiq etadigan uslublarni ishlab chiqish. 3. Tashkilotlarning foydalanish siyosatiga, operatsiyalar blokiga, haridlarga va kontraktlar tuzishga tatbiq etish uchun xavfsizlik, sog’iq va 19

atrofmuhit bo’yicha ko’rsatmalar, taomillar, kodekslar va standartlarni rivojlantirish. 4. Alohida shaxslar va tashkilotlarda quyidagilar bilan mashg’ul shaxslar bilan maslahatlashishlar: a. Rejalashtirish, dizayn, rivojlantirish, shuningdek xavfni boshqarish vositalarini o’z ichiga oladigan tizimlar yoki dasturlarni o’rnatish yoinki joriy etish bilan mashg’ul shaxslar. b. Texnika xavfsizligi talablariga nisbatan va Tovar (mol) xavfsizligini maksimallashtiradigan (oshiradigan) xavfsizlik prinsiplarini qo’llash orqali rejalashtirish, dizayn, rivojlantirish, tayyorlash, test qilish, joylash, mahsulotlarni taqsimlash bilan mashg’ul shaxslar. 5. Xodimlarning imkoniyatlari va cheklanishlari bilan ish ko’rgan holda xodimlar bo’yicha mutaxassislarga maslahat va yordam berish. 6. Xavfni boshqarish vazifalari bilan bog’liq bo’lgan texnikaviy ishlanmalar, qonunlar, qarorlar, standartlar, kodekslar, mahsulotlar, uslublar va tajribalar bilan hamqadam yurmoq. C. Xavf-xatarni boshqarish vositalari va xavf-xatarni boshqarish dasturlari savollari bo’yicha ularni bajarish, boshqarish va maslahat berish. 1. Baxtsiz hodisa, ta’sir o’tkazish, yo’qotishlar hodisasi va boshqa ma’lumotlarni tahlil qilish va sharhlashga asoslangan hamda xavf-xatarni boshqarish vositalari uchun haqiqiy va har tomonlama tavsiyalar haqida xabar beruvchi dokladlarni tayyorlash. 2. Xavf-xatarni boshqarish vositalari va xavf-xatarni boshqarish qonunlari, taomillarni va dasturlarni xodimlarga tavsiya qilish uchun yozma va grafik materiallarni, taqdimotlar va boshqa ommaviy kommunikatsiya (aloqa yo’li) vositalarni qo’llash. 20

3. Ta’limga oid va o’quv materiallari va kurslarni rejalashtirish va rivojlantirishda yo’nalish yoki yordam berish. Xavfni va nazoratni aniqlashni o’z ichiga olgan loyihalar, siyosat, ish tartibi va dasturlar bilan bog’liq kurslarni o’tkazish yoki yordam berish. 4. Ular SMI, uyushma, jamoatchilik bilan muloqotda bo’lganlarida xavfsizlik bilan bog’liq bo’lgan xavf-xatar, xavfni boshqarish vositalari, nisbiy xavf-xatar va savollar haqida boshqalarga maslahat berish. 5. Xavfsizlik bo’yicha mutaxassis lavozimining insoniylik majburiyatlari hisoblangan xavfni boshqarish vositalari va xavfni boshqarish dasturlarini boshqarish va amalga oshirish. D. Xavfni boshqarish vositalari va xavfni boshqarish dasturlarining natijasini o’lchash, hisobotni tekshirish va baholash . 1. Xavf-xatar darajasining tahlilini, qiymatini, rentabellik tahlilini, ishni tanlab olishni, yo’qotishlar koeffitsiyenti va shunga o’xshash uslubiyatni o’z ichiga olgan uslublarni tuzish va amalga oshirish. Xavfni boshqarish va xavfni nazorat qilishni boshqarish dasturining natijasini vaqti vaqti bilan va muntazam baholash uchun. 2. To’liq samaradorlik uchun xavfni boshqarish vositalari va dasturlari samaradorligi hamda sarflarni baholash va tizim, tashkilot, ishlab chiqarish va operatsiya xissasini o’lchash uchun uslublarni rivojlantirish. 3. Boshqarilishi va ularning joriy qilinishiga mas’ul bo’lgan insonlarga va tashkilotlarga xavfni boshqarish vositalari yoki xavfni boshqarish dasturlariga kiritilgan tavsiya qilingan saralash va o’zgartirishlarni o’z ichiga olgan baho sifatini aniqlash natijasini ta’minlash. 4. Barcha tizimlar, tashkilotlar, jarayonlar va operatsiyalar yoki ularning komponentlarining ko’rsatkichlarini baholaydigan boshqarish va nazorat dasturlarining hisob-kitobini yo’naltirish, rivojlantirish yoki yordam berish. 21

Xulosa Mehnatni va sog’liqni muhofaza qilish kasbining ildizi sanoatlashgan jamiyat boshlariga borib taqaladi. Inson salomatligi, xavfsizligi, mulkchiligiga nisbatan havotiri ushbu kasbning negizini tashkil qiladi. Kitobning keyingi boblarida mehnatni muhofaza qilishni boshqarishning yaxshi dasturlarini joriy qilish uchun muhim bo’lgan elementar bilim va ko’nikmalarga yanada batafsilroq to’xtalib o’tiladi. 22

Adabiyotlar 1. Abercrombie, S. A. 1981. Dictionary of Terms Used in the Safety Profession. 2. Park 3. Ridge, IL: American Societ y of Safety Engineers. 4. De Reamer, R. 1980. Modern Safety and Health Technology. New York: Wiley & 5. Sons, Inc. 6. Grimaldi, J.V. and Simonds, R.H. 1975. Safety Management. 3rd ed. Homewood, 7. IL: Richard D. Irwin, Inc. 8. National Safety Council. Injury Facts, 2001 edition; 1998 edition. Itasca, IL: 9. Author. 10. Samuel Pepys Diary Home Page. 2002. http://www.pepys.info/fire.html 23

O'xshashlar

Sanoat korxonalarini qurish va ishlatishda mehnatni muhofaza qilishga qaratilgan chora-tadbirlar

Xavfsizlik va sog’liqni saqlashni boshqaruv tizimlarini tashkillashtirish

Xavfsizlik sohasidagi qonunchilik

Sanoat gigiyenasiga kirish

Hayot faoliyat xavfsizligini taminlashni huquqiy me’yoriy va tashkiliy asoslari