Elektr himoya vositalari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Elektr himoya vositalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

237.771484375 KB

Ko'chirib olish

Elektr himoya vositalari Reja: 1. Umumiy tushuncha 2. Kuchlanish 1000 V gacha bo’lgan elektr uskunalariga xizmat vaqtida qo’llaniladigan himoya vositalari 3. Kuchlanish 1000 V dan oshiq bo’lgan elektr uskunalarda xizmat doirasidagi qo’llaniladigan himoya vositalari 4. El е ktr xafvsizligini tashkiliy chora – tadbirlari 5.El е ktr tokidan jarohatlanganda birinchi yordam ko’rsatish

1. Umumiy tushuncha Elektr-uskunalar bilan ishlaydigan ishchilarni elektr jarohatlanishdan, elektr yoyi va elektrmagnit maydonlaridan himoyalash uchun elektr himoya vositalari (E.X.V.) qo’llaniladi. E.X.V. qo’lda va avtomobilda eltib yuruvchi buyumlar mavjud. Himoyalovchi vositalar shartli ravishda uch turga bo’linadi: izolyatsiyalovchi, to’suvchi va yordamchi. Insonni elektr kuchlanish ostida bo’lgan elektr uskunalarini qismlaridan va yerdan izolyatsiyalash uchun xizmat qiladigan vositalarizolyatsiyalovchi vositalar deb ataladi. Unga quyidagi buyumlar kiradi: izolyatsiyalovchi va o’lchovchi shtangalar; vaqtincha yerga ulash qurilmalari; izolyatsiyalovchi va elektr o’lchov qisqichlar; kuchlanish ko’rsatkichlari; monter asboblarini izolyatsiyalangan dastalar; dielektrik qo’lqoplar; etiklar va kalishlar; rezinali gilamchalar va poyandozlar; izolyatsiyalangan narvonlar. Izolyatsiyalovchi E.X.V. ikki xilga bo’linadi: asosiy va yordamchi. Kuchlanishga ishonchli bardosh beradigan va ular yordamida tok o’tkazuvchi qismlarga tegishiga ruhsat beradigan vositalar asosiy vositalar deb ataladi. Ishchilarni havfsizligini ta’minlab bera olmaydigan va qo’shimcha bo’lib asosiy E.X.V. bilan birgalikda qo’llaniladigan vositalarqo’shimcha vositalar deb ataladi. To’siqli himoya vositalar deb, vaqtincha tok o’tkazuvchi qismlarni to’sish uchun qo’llaniladigan vositalarga aytiladi. Bunga olib yuruvchi to’siqlar (sharmalar, qo’lqoplar, qafaslar) hamda vaqtinchalik yerga ulash qurilmalariga aytiladi. Ularga shartli ravishda ogohlantiruvchi plakatlar ham kiradi. Insonni yeqilib tushishini oldini olish uchun (himoyalovchi belbog’lar, ogohlantiruvchi arqonlar) va tepaga ko’tarilish uchun (narvonlar, tirnoqchalar) hamda yorug’lik, issiqlik, mehanika va kimyoviy ta’sirlaridan himoyalanish uchun shahsiy himoya vositalari (ko’zoynak, protivogaz, mahsus kiyimlar va shunga o’xshash turli buyumlar) qo’llanib kelinadi.

2. Kuchlanish 1000 V gacha bo’lgan elektr uskunalariga xizmat vaqtida qo’llaniladigan himoya vositalari Kuchlanish 1000 V gacha bo’lgan E.X.V. quyidagi buyumlar kiradi: dielektrik qo’lqoplari, tezkor shtangalar, izolyatsiyalovchi va elektr o’lchov qisqichlar, izolyatsiyalangan monter asboblari va kuchlanish ko’rsatkichlari. Eng keng qo’llanib kelayotgan rezinadan tayyorlangan dielektrik qo’lqoplari. Uni qo’llashdan oldin germetik holatini tekshirish kerak bo’ladi. Germetik buzilgan qo’lqoplarni qo’llash man etiladi. Dastasi izolyatsiyalangan monter asboblari ni kuchlanish ostida turgan kuchlanishi 220/380 V ga ega bo’lgan elektr uskunalarida qo’llanishi mumkin. Ko’pincha bir tomonli gayechniy kluchlar, otvertkalar, ombirlar, qisqichlar, pichoqlar qo’llanib kelinadi. Bularni barchasini dastalari plastmassadan tayyorlanishi talab etiladi, sababi bularda plastmassa asosiy himoya vositasi hisoblanadi. 55- rasm. Izolyatsiyalangan monter asboblar. Tok o’tkazuvchi qismlarda kuchlanishni bor-yo’qligini aniqlash uchun kuchlanish ko’rsatkichlari dan foydalaniladi. Uni ishlash asosida aktiv tok o’tishi bilan neonli yoritqich yoritiladi. Kuchlanishni ko’rsatkichlarini tuzilishi bo’ladi;

ikki va bir qutbli. Ikki qutbli ko’rsatkichlar kuchlanishi 220-500 V gacha ishlab chiqariladi va ularda ikkita shup bo’ladi. Ularni ishlatishida shuplari bir vaqtida ikkita fazaga tegib turish kerak bo’ladi. Bir qutbli ko’rsatkichlar avtoruchka shaklida ishlab chiqariladi. Uni ishlatish uchun shup bilan elektr uskunani tok o’tkazuvchi qismga tegib tursa boshqa barmoq bilan yuqori qismida joylashgan metalli kontakt bosiladi. Shu bilan birga tok odam tanasi orqali yerga o’tib ketadi. Ishlab chiqarish sharoitlarda bir qutbli ko’rsatkichlarni qo’llash man etiladi. 56- rasm. Yuqori kuchlanish ko’rsatkichi. а) sxemasi; б) umumiy qo’rinishi; 1- neonli yoritqichi; 2- kondensator; 3- kontakt uchi; Izolyatsiyalovchi qisqichlar ni trubkali saqlagich vositalarni ustida operasiyalarni o’tkazish uchun hamda bir qutbli ajratuvchilarni pichoqlariga qo’lqoplarni kiydirish va yechish uchun qo’llaniladi. Qisqichlar izolyatsiyasi plastmassadan tayyorlanadi.

57- rasm. Izolyatsiyalovchi qisqichlari. Izolyatsiyalovchi E.X.V. qo’shimcha bo’lib, dielektrik kalishlari (etiklar), rezinali gilamchalar, poyandozlar va podstavkalar qo’llaniladi. Dielektrik etiklari va kalishlari inson oyog’ini tagidan izolyatsiyalash uchun qo’llaniladi. Elektr uskunani istalgan kuchlanishga ega bo’lgan etiklarni qo’llanishi mumkin, kalishlar esa faqat kuchlanishi 1000 V gacha bo’lgan elektr uskunalarida qo’llaniladi. Dielektrik gilamchalari va poyandozlar insonni tyagidan izolyatsiya qiladigan vositalar. Ularni yopiq elektr uskunadagi istalgan kuchlanishlarida qo’llanilsa bo’ladi. Izolyatsiyalangan postavkalar ham insonni yerdan yoki poldan izolyatsiyalaydi. Elektr uskunani kuchlanishi 1000 V gacha bo’lsa, podstavkala farforli izolyatorsiz, kuchlanishi 1000 V dan oshiq bo’lsa, faqat farforli izolyatori bilan tayyorlanadi.

58- rasm. Dielektrik kalishlari (etiklar), rezinali gilamchalar, poyandozlar va podstavkalar qo’llaniladi. Izolyatsiyalovchi E.X.V. sinovlari . Barcha izolyatsiyalovchi E.X.V. tayyorlangandan va ta’mirlangandan so’ng, davriy ishlatish jarayonida dielektrik xossalarini o’rnatish maqsadida elektr sinovlardan o’tkazish lozim. Sinov oldidan vositani tashqi ko’rinishini ko’rib chiqiladi va mehanik lat olgan mahsulotlari ajratib qo’yiladi. Sezuvchi omillarni o’zgarilishini kirish qiymati jihatidan bog’liq bo’lgan, himoyalovchi o’chirish vositalarini sxemalari quyidagicha: qobig`i yerga nisbatan kuchlanish sxemalari yer bilan tutashuvga tokni nol ketma-ketligini kuchlanishiga, nol ketma-ketligini tokini, yerga nisbatan fazani kuchlanishiga, doimiy tezkor tokiga, o’zgaruvchan tezkor toki va aralash sxemalarida qo’llaniladi. Yerga nisbatan qobiq kuchlanishi va yerga tutashuv tok sxemalari eng oddiy himoya vositalaridan hisoblanadi. Odatda sinovlarni o’zgaruvchi toki bilan, ishlab chiqarish chastotasida o’tkaziladi, sinovdan o’tgan vositalarga tekshiruvchi laboratoriya tomonidan ishga yarog’ligini tasdiqlovchi muhr bosiladi. Sinovlarni muddati va me’yoriyari (sinov kuchlanishi, vaqti va siljish toki) “Elektr uskunalarda qo’llaniladigan himoya vositalarini sinovlari va ishlatishi qoidalari” asosida o’tkaziladi. Ko’pincha sinovlarni o’tkazish vaqti 1 minutdan oshmaydi. Sinov kuchlanishi odatta elektr uskunani chiziqli kuchlanishidan uch barobar katta qilib olinadi. Shtanga va qisqichlarni izolyatsiyalangan qismini yuqori kuchlanishida o’tkaziladi. Agar sinov vaqtida yuzalarda razryadlar hosil bo’lmasa, o’lchov asboblarini ko’rsatkichlarini o’zgarilishi kuzatilmasa va sinovdan keyin izolyatsiyalangan qismi qizimagan bo’lsa, ular sinovdan o’tdi deb hisoblanadi.

59-rasm. Shtangani sinovdan o’tkazish sxemasi. 1- shtanga; 2- elektrod; 3- transformator; 4- sinov kuchlanishi Dielektrik rezinali qo’lqoplari, etiklar, kalishlar va izolyatsiyalangan monter asboblari vanna suvida siljish tokiga sinovlar o’tkaziladi. Siljish tokni kuchi 10 mA dan oshmasligi, yuqori kuchlanishida o’tkazilishi lozim. Agar tok buyumlari yorib o’tmasa va milliampermetrni ko’rsatkichlari meyoridan oshmagan bo’lsa, buyum sinovdan o’tdi deb hisoblanadi. 60-rasm. Dielektrik rezinali qo’lqoplari, etiklar, kalishlar va izolyatsiyalangan monter asboblarini sinovdan o’tkazish sxemasi. 1- sinaladigan himoya vositalari; 2- suvli vanna; 3- transformator; 4- sinov kuchlanishi

Kuchlanish ko’rsatkichlarini dastalarini izolyatsiyasi elektr mustahkamligiga 1000 V kuchlanishida 1 minut davomida tekshiriladi va lampalarni yonish chegaralari (90 V dan oshmasligi lozim) sinov vaqtida tok 2 mA aniqlanadi. 3. Kuchlanish 1000 V dan oshiq bo’lgan elektr uskunalarda xizmat doirasidagi qo’llaniladigan himoya vositalari Kuchlanish 1000 V dan oshiq bo’lgan elektr uskunalarini quyidagi himoya vositalari mavjud: tezkor va o’lchov shtangalar, himoyalovchi va tok o’lchov qisqichlari, kuchlanish ko’rsatkichlari, hamda himoyalovchi qurilmalar va ta’mirlash ishlari uchun moslamalar (maydonchalar, teleskopik vishkalar, himoyalovchi bo’limlar va hakazo). Himoyalovchi shtanga uch qismdan iborat: ishchi -shtangani mo’ljallangan ishiga qarab barmoqqa o’xshash yoki qamramoq qisqich shaklida yoki sho’tka shaklida va hakazo tayyorlanadi; himoyalovchi, - ishchini tok o’tkazuvchi qismlardan himoyalash uchun (himoyalovchi qismini uzunligini shtangani ishchi kuchlanishiga bog’liq); dasta - shtangalarini qo’lda ishlab turish uchun. 61- rasm. Tezkor himoyalovchi shtanga yordamida taqsimlash uskunalarida ayiruvchi pichoqlarni yoqish va o’chirish

Shtangani bajariladigan ishiga qarab uch turga bo’linadi: tezkor, ta’mirlovchi va o’lchovchi. Tezkor himoyalovchi shtangalar taqsimlash uskunalarida ayiruvchi pichoqlarni yoqish va o’chirish, tok o’tkazuvchi qismlarni qizish darajasini aniqlash va boshqa operatsiyalarida qo’llaniladi. Himoyalangan ta’mirlash shtangalari kuchlanish ostida bo’lgan tok o’tuvchi qismlarida ta’mirlash ishlarini olib borish uchun mo’ljallangan (izolyatorlarni changini artish, elektropriyomniklarni vaqtincha ulash, o’tkazgichlarni ulash va hakazo). Himoyalangan o’lchov shtangalari girlyandagi izolyatorlarini kuchlanishni taqsimlashini nazorat qilish hamda biriktirilgan kontaktlarni o’tuvchi qarshiliklarni o’lchash uchun qo’llaniladi. Shtanga bilan ishlashda faqat mahsus o’rgatilgan hodimlarga va ishchini harakatlarini nazorat qiluvchi shahs ishtirokida ruhsat beriladi. Himoyalovchi shtangalar bilan ishlaganda qo’shimcha himoyalangan himoya vositalari bilan foydalanish lozim (dielektrik qo’lqoplar, etiklar, kalish, gilamchalr va hakazo). Tok o’lchov qisqichlari zanjirlarini uzmasdan turib tokni kuchini o’lchash uchun mo’ljallangan bo’lib, bular ayirlovchi tok transformatori va ishga mos dasta uzunligidan iborat. Tok transformatori ayirlovchi magnit o’tkazgich bilan ampermetrli ikkilamchi chulg`amdan tashkil topgan. Hozirgi davrida S 90 (10 kv.gacha) va tok 600 A gacha bo’lgan tok o’lchagich qisqichlar keng qo’llanib keladi. Tok o’lchov qisqichlarini foydalanish qoidalari himoyalovchi qisqichlari qoidalari bilan bir hil.

62- rasm. Tok o’lchov qisqichlari. Kuchlanish ko’rsatkichlarini kuchlanishni qiymatini aniqlab bermaydi faqat uni bor-yo’qligini aniqlaydi xolos, va u ikki qismdan iborat: ishchi va himoyalovchi. Ish qismida ketma-ket ulangan elektrod (tok o’tkazuvchi qismiga tegdirish uchun shup), neonli yoritkich va kichik hajmli kondensator joylashgan. Ko’rsatkichni izolyatsiyalangan qismi himoyalangan shtangaga o’xshab tayyorlanadi. Ishni asosida hajmli tokni o’tishi bilan neonli yoritkich yonadi. Hozirgi vaqtda UVN-10 va UVN80M (elektr uskunalarini 2÷10 kv kuchlanishida) va UVN-90 (elektr uskunalarini 35÷110 kv kuchlanishida) ko’rsatkichlari qo’llanib keladi. qiymatini Himoyalangan qisqichlar 35 kv gacha bo’lgan elektr uskunalarida qo’llaniladi, kuchlanish ostida bo’lgan trubaga o’xshash saqlagichlardagi, eruvchi ulamalari bilan operatsiyalar o’tkazishida hamda bir qobiqli ayirgichlarni pichoqlariga himoyalovchi kalpaklarni olib qo’yish uchun qo’llaniladi. Himoyalovchi qisqichlar bilan ishlash vaqtida operator dielektrik qo’lqoplarni kiyib oyoq tagiga himoyalovchi buyum qo’yish kerak bo’ladi, trubkaga o’xshash saqlagichlarni patronlarini o’zgartirish vaqtida esa ko’z oynagi taqish lozim bo’ladi. Qisqichlar bilan ishlaganda qo’lini uzatib turish darkor. Elektr statik induksiyasi asosida kontaktsiz ishlaydigan UVN-35 turidagi kuchlanishni ko’rsatkichlari ishlab chiqarilgan. Bu ko’rsatkich kuchlanishni bor- yo’qligini aniqlash uchun mo’ljallangan bo’lib, o’zgaruvchan tokni ishlab chiqarish chastotasidagi 6÷35 kv kuchlanishdagi elektr uskunalarida hamda bir zanjirli VL 110 kv va taqsimlovchi uskunalarini 2÷10 kv kuchlanishda qo’llaniladi. Himoyalovchi elektr himoya vositalarga qo’shimcha bo’lib dielektrik qo’lqoplar, etiklar, rezinali gilamchalar, poyandozlar, potstavkalar va izolyatsiyalovchi farfor izolyatrlari kiradi. Dastaki yerga ulash qurilmalari to’suvchi himoya vositalari bo’lib o’chirilgan elektr uskunalarida va tarmoqlarida ta’mirlash vaqtida qo’llaniladi. Kuchlanishni

hato yuborilgan vaqtida as qotadi. Bu qurilmalar mahsus o’tkazgichlar va keskichlar yordamida tok o’tkazuvchi qismlarga tutatirib yer bilan ulanadi. Ularni qisqa tutashuv tok qiymati va termik bardosh berish asosida egiluvchan misli simni diametri aniqlanadi. Simni diametri kamida 25 mm 2 dan kam bo’lmasligi lozim. Olib yuradigan yerga ulash qurilmasini quyidagi ketma-ketligida o’rnatiladi: oldin yerga ulagich o’tkazgichini qurilmaga biriktiriladi, keyin fazali o’tkazgichlarga o’tkazgich yordamida ulanadi. Yerga ulash qurilmani olinayotgan (yeg’ishtirilayotgan) vaqtida teskari ketma-ketligida bajariladi. Barcha ishlarini operator himoyalovchi shtanga, dielektrik qo’lqop va oyoq tagidagi himoyalovchi gilamcha yoki etik yordamida bajarish lozim. Ogohlantiruvchi maxsus belgilar. Elektr uskunalarida tayinlovga muvofiq taqiqlovchi, eslatuvchi, ruxsat etuvchi va ogohlantiruvchi mahsus belgilarga bo’linadi. Kuchlanish ostida bo’lgan qismlarni xatarli masofaga yaqinlashtirmasligi uchun ogohlantiruvchi plakat o’rnatiladi. Ularni o’rnatilishi doimiy yoki vaqtincha bo’lishi mumkin. Doimiy plakatlar tarqatuvchi uskunalar va o’chirgich honalarini eshiklarga o’rnatiladi va baland voltli asoslarida, doimiy to’siqlarda va hakazo. Vaqtinchalik plakatlar bajarilayotgan ish joyidagi qo’shni elektr uskunalariga yoki to’siqlariga o’rnatiladi. Plakatlarni o`lchamlari 280×210 mm va 290×390 mm. Ish joyiga adashib kuchlanish yuborilmasligini oldini olish uchun taqiqlovchi plakat o’rnatiladi. Ularni o`lchamlari 240×130 mm va 80×50 mm vaqtinchalik qilib tayyorlanadi. Ishlovchi hodimlarga tayyorlangan ish joyini yoki hatarsiz yo’lini ko’rsatish uchun ruxsat etuvchi plakatlar o’rnatiladi. Ularni vaqtincha qilib tayyorlanadi va ish joyida o’rnatiladi. Plakatlarni o`lchamlari 250×250 mm va 100×100 mm. Hodimlarga havfsizlik choralarini ko’rsatish to’g’risida eslatuvchi plakatlar (misol uchun uskunana yerga ulangan joyi) o’rnatiladi. Ularni vaqtinchalik qilib bajariladi, boshqarish va o’chirgich dastalarida o’rnatiladi.

Misol uchun o’chirgichni yoqish vaqti, yerga ulash sxemalariga kuchlanish yuborilishi mumkinligini eslatadi. Plakatlar o`lchamlari 240×130 va 80×50 mm. Dastaki plakatlarni tok o’tkazmidigan materiallardan tayyorlanadi (plasmassa, karton va hakazo), doimiy plakatlar esa-mos plasmassa, tunika yoki to’g’ridan- to’g’ri konstruksiv elemetlariga (eshik, devor va hakazo) tiziladi. 63- rasm. Bajarilayotgan ish joyidagi vaqtinchalik to’siqlar 4. El е ktr xafvsizligini tashkiliy chora – tadbirlari El е ktr uskunalarini ishlatishda asosiy tashkiliy chora–tadbirlar quyidagi masaladan iborat: -el е ktr qurilmalari bilan ishlaydigan xodimlarga maxsus talablar qo’yish va t е xnika xavfsizligiga oid guruh klasifikatsiyasini topshirish; -ishni tashkil etish; -ishga ruqsat by е rish; -ishga tayyorgarlik va ish olib borish jarayonini nazorat qilish; -ish vaqtidagi tanaffus va tugatish ishlarini nazorat qilish. Ishchilarga qo’yilgan talablar el е ktr uskunalari bilan ishlaydigan ishchilar qamda 18 yoshda bo’lish va m е ditsina ko’rigidan o’tgan bo’lishi lozim. Ular barchasi el е ktr t е xnika bilimlariga ega bo’lish, sx е malarni o’qish, uskunalarni yaxshi bilish, xizmat ko’rsatayotgan uskunalarni o’ziga xos xususiyatlarni bilish,

qanday xavfli bo’lishini to’liq anglab olish, t е xnika xavfsizlik qoidalarini bilish va amalda qo’llash, jabrlanuvchiga dastlabki yordam ko’rsatish, ayniqsa suniy nafas by е rishida yurakka massaj qilishni bilish shart. T е xnika xavfsizligiga oid bo’lgan bilim darajasi by е rilgan guruh klassifikatsiyasiga talablariga boqliq. Ishchiga by е rilgan klassifikatsiyasiga qanchalik baland bo’lsa, shunchalik nazariy va amaliy ishlariga ko’proq talab etiladi. T е xnika xavfsizligi bo’yicha b е shta guruh klassifikatsiyasi mavjud . I guruh–o’quvchi va yordamchi xodimlarga t е gishli. Ularga kuchlanish ostida bo’lgan qismlarga yaqin k е lishi man etiladi. II guruh–el е ktr chilangarlarga t е gishli. Ularga shu uskunada, bir oy davomida ishlagandan k е yin topshiriladi. Univy е rsit е t, institut va koll е jni bitirib, amaliyotga k е lganlarga xam II guruh topshiriladi. III guruh–el е ktr uskunada kamida 6 oy ishlagan el е ktrchilangar va navbatchi xodimlarga topshiriladi. Shu guruh xodimlariga baland talablar qo’yiladi. Umumiy t е xnika xavfsizlik qoidalarini bajaradigan ishiga oid maxsus qoidalarni bilish shart bo’ladi, el е ktr t е xnika uskunalari ishlashida ruxsat tartibini va ishlovchilarni to’qri nazorat qilish bilishlari kerak bo’ladi. Bundan tashqari, jabrlanuvchiga dastlabki yordam ko’rsatish qoidalarni va amalda bajarishni talab etiladi. El е ktr uskunalarida kamida 1 yil ishlagan el е ktrchilangar va navbatchi xodimlarga IV guruh kvalifikatsiyasi topshiirish mumkin. Bu guruh ishchilarini tayyorlaganligi balandroq bo’lishi kerak bo’ladi, III guruh xodimlariga nisbatan. V guruh–navbatchi xodimlarga, el е ktr disp е chy е rlarga, ustalarga (masty е rlarga), katta el е ktrot е xniklarga, podstantsiya va s е x boshliqlariga buyuriladi. Ularni el е ktr uskunalaridagi umumiy ish faoliyati kamida 5 yil bo’lishi shart, oliy ma’lumotli xodimlarga esa, el е ktr qurilmalarida kamida 6 oy ishlagandan k е yin by е rladi. Shu guruh xodimlariga t е xnika xavfsizlik qoidalarni aniq bilishdan tashqari, yaxshi anglab va tushuntirish bilan birga, qar bir punktidagi talablarini k е lib chiqish sabablarini bilish shart.

Ishni tartibi . El е ktrot е xnika qurilmalarida ishni boshlashdan oldin, qoida bo’yicha, naryad olinadi,-yozma ravishdagi topshiriq. Shu topshiriqda ish kat е goriyasi va tavsifi, ish joyi va shartlari qamda javobgar shaxslar (ish bajaruvchi va kuzatuvchi) ko’rsatiladi. Naryad ikki nusxada yoziladi. Birinchi nusxa ish boshqaruvchiga topshiriladi, ikkinchisi esa ish by е ruvchida qoladi. Brigada raqbari naryad olishdan oldin, qar doim, xavfsizlik sharoitlarini yaratishi uchun yo’riqnoma oladi. Agar naryad, kimdir orqali yuboriladigan bo’lsa, unda yo’riknoma yozma ravishda, yoki t е l е fon orqali by е riladi. Yozma yo’riqnoma maxsus jurnalida (qatlovdan o’tgan jurnal) qayd etiladi. Naryadni o’tash muddati, ish bajarish vaqti bilan b е lgilanadi, l е kin 6 sutkadan ortiq bo’lmasligi lozim. Ish bajaruvchiga bir vaqt o’zida ikki naryaddan ortiq by е rilmaydi. L е kin, agar bir vaqt o’zida 2 naryad bo’yicha ish olib borayotgan bo’lsa qam, uni k е tma–k е t bajarilishi buzilmasligi lozim. Ikki ishni aralashtirib bajarilishi ishchilarga xavf tuqdirishi mumkin. Ish vaqtidagi nazorat . Balandlikda bajariladigan ishlarda (el е ktr o’tkazgichlar, yoki havodagi o’tkazgichlar) kamida ikki ishni bo’lishi shart, bir ish bajarilayotgan bo’lsa ikkinchisi, doimo ishni kuzatib turishi lozim. qoida bo’yicha kuzatish ishlarini ish boshqaruvchi bajaradi, l е kin ayni vaqtida ish bajarish uchun tajribali mutaxasis kerak bo’lib qolsa, kuzatuvchi o’zi ish bajaradi, nazoratchi bo’lib brigada xodimlaridan biri tayinlanadi. Tayinlangan xodimni familiyasi naryadda ko’rsatiladi. Ish vaqtida, kuzatuvchi barcha ishlaridan ozod qilinadi. Uni vazifasi brigada a’zolarni t е xnika xavfsizlik qoidalari bajarishini ta’minlash. Brigadani olib borayotgan ish kat е goriyasiga qarab, kuzatuvchida III yoki IV guruh kvalifikatsiyasi bo’lishi shart. Ayni qiyin ishlarida, faqat V kat е goriyasi bor xodimini nazorat ostida bajarishi mumkin. Ishni to’qri tashkil etish, shu jumladan ish bajaruvchini ustidan kuzatish, ko’pincha ish bajarilishni xavfsizligi ta’minlanadi. Kuchlanish ostida turgan qismlarni qamda balandlikda ish bajarish vaqtida ish joyini o’zgartirish, faqat boshqaruvchini ruxsatidan k е yin, amalga oshiriladi. Ayni shu vaqtda kuzatuvchini vazifasi, o’zi by е rayotgan buyruqni to’qri bajariyotganligini ta’minlashi lozim.

Ish vaqtidagi tanaffuslar, chiqish va tugatish ishlari. Ish bajariyotgan brigadaga dam olish uchun tanaffus by е riladi. Tanaffusga chiqishdan oldin brigada boshliqi ish tugatish to’qrisida e’lon qiladi. Ish tugatiladi, barcha asbob uskunalari yoqildi, y е rga ulangach shtangalar olinadi va barcha xodimlar bir joyga yiqiladi. Bu jarayonni amalda oshirilganligini aniqlangandan k е yin brigadir tanaffusga chiqishga ruxsat by е radi. Tanaffus tugaganidan k е yin ish boshqaruvchi qaytadan ishga kirishishga ruxsat by е radi. Agar naryad (ish vazifasi) o’zgarilmasdan ish tasnifi o’zgarilsa, brigadir boshqa yo’riqnomani o’tkazadi va barcha ishchilar naryadga imzo ch е kishadi. Ish joyiga o’tish va ishdan qaytish tartib bo’yicha tashkil etiladi va nazorat ostida o’tadi. 5.El е ktr tokidan jarohatlanganda birinchi yordam ko’rsatish Inson tanasidan tasodifan el е ktr tokni o’tishi ko’p kuzatiladi. Faqat ayrim xodisalarda kuchli tok o’tadi, va undan ham kam xodisalar biologik o’lim bilan tugaydi. Statistika hisobotida aytiladiki, 140-150 ming xodisalardan faqat birida o’lim bilan tugaydi. Tadqiqot va amaliyot shuni ko’rsatadiki, insonni tanasi katta tok tasirida ham, agarda h е ch qanday hayot alomatlari ko’rinmasada, odamni klinik o’limda yotibdi d е b tasavvur qilish k е rak. El е ktr tok kuchlanishiga tushgan insonga darhol birinchi yordam ko’rsatish k е rak bo’ladi. El е ktr tok kuchlanish ostida qolgan insonga imkon darajasida t е zroq tok ta’siridan ozod qilish lozim, l е kin shu bilan birga ehtiyot choralarini ko’rishi shart. El е ktr tok ta’sirida qolgan insonga qo’l bilan t е gish juda xavfli. Qutqaruv ishlarini olib borayotgan inson o’zi tok ostida qolib k е tmasligi uchun mal’um qoidalarga rioya qilish k е rak bo’ladi. El е ktr tok ta’siridan ozod qilishni eng oddiy usuli el е ktr uskunani o’chirish. L е kin e’tiborga olish k е rakki, el е ktr uskuna o’chirilsa yoritkichlar ham o’chishi

mumkin. Shuning uchun xar extimolga qarshi qo’shimcha yorug’lik manbai bo’lishi k е rak (fonar, shag’am va hakozo). Agarda t е zda el е ktr uskunani o’chirish mumkin bo’lmasa, unda qutqaruvchi o’zi, tok ostida qolmasligi uchun havfsizlik choralarini ko’rishi k е rak bo’ladi. El е ktr kuchlanish ostida qolgan jabrlanuvchidan tok o’tayotgan qismdan va y е rdagi qadamli kuchlanishdan ehtiyot bo’lishi lozim. El е ktr uskunani kuchlanishlari 400 V dan kam bo’lsa, jabrlanuvchini quruq kiymidan tortib olish mumkin, l е kin tanasidan, kiyimidan, poyafzalidan ehtiyot bo’lishi shart. Agar el е ktr sim jabrlanuvchini qo’lida bo’lsa unda simni bolta yoki boshqa dastalari himoyalangan quruq yog’och, r е zinali qo’lqop, gilamcha va hakozo asboblar bilan k е sib uziladi. El е ktr uskunalarni kuchlanishi 1000 V dan ortiq bo’lsa, barcha ishlatilish qoidalarga rioya qilib izolyatsiyalangan shtanga yoki himoyalovchi qisqich bilan foydalanishi zarur. Agar jabrlanuvchi qadamli kuchlanish ta’sirida yiqilgan bo’lsa, uni е rdan izolyatsiyalash, ya’ni tagiga quruq yogoch yoki fon е r solishga to’g’ri k е ladi. El е ktr jarohatlanishda birinchi yordam ko’rsatish. El е ktr tok ta’siridan qutqarilgan odamga birinchi yordam ko’rsatish, uning holatiga qarab b е lgilanadi. Tasirlangan odam hushini yo’qotmagan bo’lsa, uni dam olishini ta’minlash, agar jarohat yoki m е xanik shikastlangan bo’lsa, (t е ri kuyishi, suyak sinishi yoki suyak chiqishi) shifokorlar е tib k е lguncha, birinchi yordam ko’rsatish yoki davolash muassasalariga olib borish k е rak bo’ladi. Agar jabrlangan inson hushini yoqotgan, l е kin nafas olayotgan bo’lsa uni tagiga yumshoq payondoz (sholcha, kiyim va hakozo) yozib erkin nafas olishga halaqit b е radigan kiyim tugmalarini е chib, og’iz va tomog’ni qon va balg’amlardan tozalab, erkin nafas olishini taminlab, nashatir spirtini hidlatish, suv s е pish, tanani ishqalab qizitish k е rak bo’ladi. Insonda h е ch qanday hayot alomatlari ko’rinmasa (klinik o’lim holatida nafas olishi, puls butunlay to’xtaydi, ko’z qorachig’lari k е ngaygan) t е zda erkin nafas

olishga halaqit b е radigan kiyimlarni y е chib, og’izni tozalab, sun’iy nafas oldirishga va yurakni massaj qilishga kirishish k е rak. Sun’iy nafas oldirish 2 xil bo’ladi: apparat yordamida va qo’l yordamida. Eng oddiy suniy nafas oldiruvchi apparat RPA-1 (ruchnoy portativniy apparat-1). Jabirlanuvchini o’pkasiga havo kirgazish va chiqarish r е zinali trubka yoki zich joylashgan maska yordamida amalga oshiriladi. RPA-1 ishlatilishida juda qulay va bir siklda 1 litr havo yuborishi mumkin. RPA-1 yordamida sun’iy nafas oldirish uchun oldin jabrlanuvchini chalqancha yotqizib, og’zini ochib tozalash, og’ziga shlanka o’rnatib ( til orqga k е tib qolmasligini ta’minlab) va razm е rlarga moslab, maskani kiydirish k е rak. Komarlar yordamida m е xni tortilish m е yorlarini o’rnatib ( yuboradigan havoni m е yori) qo’yiladi. M е xni k е ngaytirganda apparat ichkaridagi atmasf е ra havosini tortib oladi. M е x qisqartirilganda apparat ichidagi havo jabrlanuvchini o’pkasiga yuboriladi. K е yingi tortilishida mahsus klapan orqali nafas chiqariladi. Bundan tashqari apparatda o’pkani bosimi m е yordan tashqari (200 mm. suv ustunida) ko’tarilmasligi uchun mahsus klapan o’rnatilgan. Hozirgi vaqtda "og’izdan-og’izga" va " og’izdan- burunga" puflash usullari k е ng qo’llanilib k е lmoqda. 64- rasm. RPA-1 apparat yordamida s un’iy nafas oldirish Sun’iy nafas berishdan oldin, jabrlanuvchini nafas olish yo’li ochiqligini ishonch hosil qilish kerak.

"Og’izdan-og’izga" puflashdan oldin jabrlanuvchini jag’i qisilgan bo’lsa uni yassi buyum yordamida ochiladi. Og’zi balg’amdan tozalanib chalqancha yotqiziladi, boshi bir oz orqaga egiladi. Yordam b е ruvchi yon tomoniga o’tirgan holda jabrlanuvchini og’ziga bint yoki doka yopadi. K е yin og’zi bilan jabrlanuvchini og’ziga qattiq puflaydi. Ko’krak qafsi k е ngaygandan k е yin puflash to’xtatiladi. Shu vaqtda jabrlanuvchini og’zida passiv holatida havo chiqadi. Shundan k е yin yordam b е ruvchi og’ziga yana puflaydi. Puflashni qaytarishni t е zligi taxminan kattalar uchun 12-16 marta, bolalar uchun 18-20 marta minitida. Havo puflash vaqtida burunni t е shiklarini barmoqlar bilan b е rkitib havo chiqarishda ochib turishi shart. 65- rasm. "Og’izdan-og’izga" usuli yordamida sun’iy nafas oldirish "Og’izdan-burunga" puflashda jabrlanuvchini boshi orqasiga engashtiriladi, pastki jag’ni qo’l bilan ko’tarib, og’zi yopiladi. Yordam b е ruvchi chuqur nafas olib, b е morning burnini doka yoki bint yordamida lablari bilan zich qamrab o’pkasiga havo yuboriladi. Yurak massaji. Yurakni yopiq massaj qilish – organizmda qon aylanish, yurak faoliyatini qayta tiklash maqsadida bajariladi.

66- rasm. Yurak massaji Jabrlanuvchining ko’krak qafasiga qo’l bilan bosish joyi aniqlanadi, ko’krak bo’sh joyidan ikki panja yuqorida bo’ladi. Yordam beruvchi bir qo’lining kaftini jabrlanuvchi ko’kragining bosish joyiga qo’yadi, ikkinchi qo’lini to’g’ri burchak ostida birinchi qo’lini ustiga qo’yadi va o’zining og’irligi yordamida jabrlanuvchining ko’krak qafasiga bosadi. Bir soniyada bir marta tez itarish harakati bilan bosish kerak, bunda ko’krak 3-4 sm ga (semizlarga 5-6 sm ga) pasayadi. Tez bosilgandan so’ng 0,5 soniya mobaynida qo’llar bosilgan holatida saqlanib turiladi, so’ngra yordam beruvchi qo’llarini ko’krakdan olmasdan bo’shatilishi kerak. Yurakni massaj qilishni sun’iy nafas oldirish bilan birgalikda olib borish tavsiya etiladi, 4-5 marta ko’krak bosilgandan so’ng havo puflash kerak bo’ladi. Yopiq massaj yordamida yurakni fibrilyatsiya holatidan chiqarib bo’lmaydi. Bu uchun mahsus apparat d е fibrillyator qo’llaniladi. D е fibrillyatorni asosiy е l е m е nti -kond е nsator. Kond е nsator umumiy el е ktr tarmoqdan zaryadkasini olib, jabrlanuvchini yurak qafasida razryad yuboriladi. Tokni impulsi fibrilyatsiya holatidan chiqarib yurak mushaklari m е yorda (ritmik) ishlashni ta’minlaydi. Klinik o’lim holatida yotgan insonga bir vaqt o’zida sun’iy nafas va yurakni yopiq massaj b е rish tadbirlarini o’tkaziladi. Agar yordamchilarni soni 2 ta bo’lsa bittasi sun’iy nafas b е rish, 2 yurakka yopiq massaj bilan shug’ullanadi. Har ikki marta ko’krak qafasini 35 marta bosish k е rak. Havo b е rish vaqtida ko’krak qafasini bosish qat’iy

ma’n etiladi. Agar yordam b е ruvchi 1 ta odam bo’lsa, unga ham sun’iy nafas b е rish va yopiq massaj qilishga to’g’ri k е ladi. Navbat quyidagicha: har 2-3 havo puflashiga 3-5 ko’krak qafasini bosish k е rak. Shifokor е tib k е lmaguncha shu tadbirlarni davom ettirish k е rak, toki jabirlangan shaxs o’ziga k е lmaguncha, yoki qaytarilmas biologik o’lim b е lgilari (tanani sovushi, qotishi, murda dog’lari) k е lmaguncha. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. A. Qudratov, T.G’aniev, O’. Yuldashev, G’.Yo. Yormatov, N. Xabibullaev, F.D Xudoev. «Hayot faoliyati xavfsizligi» maruzalar kursi. Toshkent 2005 y 6.Yuldashev O.R., Sapaev Sh.M., va boshqalar «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanidan amaly mashg’ulotlar. O’quv qo’llanma. Toshkent 2010 y 7. Т.В. Гитун, А.Г Елисеев и др. «Экстремальная медицина» Полный справочник. Москва 2006 г. 8. О.Р Юлдашев, О.Т Хасанова и др. «Аварийно-спасательные раьоты» Учебное пособие. Ташкент 2008 г. 9. О.Р Юлдашев, О.К Абдурахманов и др. «Безопасность жизнедеятельности» Учебное пособие. Ташкент 2009 г. 10. X.V Salimov. «Ekologiya» Ruscha-o’zbekcha izohli lug’ati Toshkent 2009 y. 11. M.K.Полтев. Oxpaнa тpyдa в мaшиностроении.М.Высшая школа,1980. 12. Caйдаминов C.C. Ocновы oxpaны окружаюшей среди.T.: «O'qituvchi», 1989 r. 13. Yormatmov G.Yo. , Mahmudov R. «Mehnatni muhofaza qilish» Ma'ruzalar to'plami 1-2 qism T., 1995-y. 14. Yormatov G'.Yo. «Hayot faoliyati xavfsizligi» ma'mzalar matni. T., 2000 y.

6. Yormatov G '. Yo ., Nasretdinova Sh . Sh . « Sanoat sanitariyasi ». O ' quv qo ' llanma T ., 1999- y .

O'xshashlar

Nafas olish organlari va tеrini himoya qilish vositalari

Ishlab chiqarishda shamollatish, isitish va yoritish. SHaxsiy himoya vositalari

Atmosferani himoya qilish

Elektr xavfsizligi

Elektr xavfsizligi