Elektr xavfsizligi - Xayot faoliyati xavfsizligi - Referatlar

Elektr xavfsizligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

869.861328125 KB

Ko'chirib olish

Elektr xavfsizligi Reja: 1. Inson tanasiga elektr tokini ta’siri 2. Inson tanasini elektr tokiga ko’rsatayotgan qarshiligi 3. Insonni elektr tokidan shikastlanishining asosiy omillari 4.Elektr toki ta’siriga tushib qolishdan himoya usullari 5.Elektr qurilmalarini himoya vositalari

Elektr tokni insonga ta’sirini XVII asrni oxirgi choragida aniqlangan. Baland voltli elektrkimyo kuchlanishlarini manbaini xatarliligini birinchi bo’lib V.V.Petrov aniqlagan. Ishlab chiqarishdagi elektr jarohatlarini ancha keyin: 1863 yilda o’zgarmas va 1883 yilda o’zgaruvchan tokni ta’siri yozilgan. Sanoatda elektr energiyasidan keng qo’lamda foydalanish yo’lga qo’yilganligi sababli elektr toki tasirida ro’y berisi mumkin bo’lgan bahtsiz xodisalar va ulardan saqlanish muhim masalalar qatoriga kirib ormoqda. Elektr toki tasirining eng xavfli tomoni shundaki, bu xavfni oldinroq sezish imkoniyati yoq. Shuning uchun ham elektr toki xavfiga qarshi tashkiliy va texnik chora- tadbirlar belgilas, to’siq vositalari bilan taminlash, shaxsiy va jamoa muhofaza tizimlarini o’rnatish nihoyatda muhim. Umuman elektr toki tasiri faqat birgina biologik tasir bilan chegaralanib qolmasdan, balki elektr yoi tasiri, magnit maydoni tasiri va statik elektr tasirlariga bo’linadiki, bularni bilish har bi kishi uchun kerakli va zaruriy malumotlar jumlasiga kiradi. 1. Inson tanasiga elektr tokini ta’siri Umumiy baxtsiz xodisalar ichida, elektr tokidan jarohatlanish taxminan 5% tashkil qiladi. Lekin, elektr jarohatlanish ichida og’ir turli, ayniqsa o’lim bilan tugaydigan xodisalar 70-75% tashkil qiladi. Elektr xodisalarni asosiy soni, kuchlanishi 1000V gacha bo’lgan elektr uskunalarga to’g’ri keladi. Buni sababi kuchlanishi 1000V gacha bo’lgan elektr uskunalar keng tarqalgan bo’lib, ularni ishlatadigan xodimlarni elektr texnikaviy tayyorlanishi past darajada. Kuchlanish 1000 V dan ortiq bo’lgan elektr jarohatlarni soni ancha

kam, va ularga xizmat qiladigan xodimlar mahsus o’rgatilgan va tayyorlangan, sababli baxtsiz xodisalar ham deyarli kam sodir bo’ladi. Elektr tok ta’siri natijasida inson tanasini shikastlanishi elektr jarohat deb ataladi. Elektr tokning xatarligi shuki, inson o’z sezguvchi organlari bilan, kuchlanishni bor-yo’qligini aniqlamaydi. Odam faqat elektr kuchlanish ostida qolgandan keyin himoyalovchi reaksiyasi kechikib ishga tushadi. Insonni elektr tokidan jarohatlanishi sabablari quyidagicha: izolyasiya qilinmagan tok o’tkazuvchi qismlarga tasodifan tegib ketishi; izolyasiyasi lat yegan sababi metal qismlarga tokni o’tib ketishi; kuchlanish ostida qolgan metalmas buyumlardan, qadamli kuchlanishdan va elektr yoyi orqali. Inson tanasidan o’tayotgan tok: termik, elektrolitik, biologik ta’sirini va mehanik jarohatlanish olishi mumkin. Termik ta’siri - teri to’qimasining hujayrasini qizishidan kuydirishigacha olib kelishi mumkin. Elektrolitik ta’siri - organizmning suyuqliklari parchalanishi natijasida qonning va hujayralarning kimyoviy va fizik hususiyatlari o’zgarilishi kuzatiladi. Biologik ta’siri - tanani bioenergetik jarayonini buzilishi, ya’ni tirik hujayralarni to’lqinlanishi va mushaklarni keskin qisqarishiga olib keladigan holat. Elektr tok bilan shikastlanishni ikki turini ko’rsatish mumkin: elektr jarohat va elektr zarb. Elektr jarohatlanishi - insonni tanasini ayrim joylarini shikastlanishi, elektr kuyishi, elektr belgilari va terini metallanishini ko’rinishlariga ega.

Inson tanasidan tok o’tishi natijasida tanani qizishi - elektr kuyish deb ataladi. Tanani ichki va tashqi qismi kuyishi mumkin. Jarohat olish sharoitlariga ko’ra kontakt, yoyi va aralash kuyishlarga ajratiladi. 31- rasm. Inson tanasidan tok o’tishi natijasida tanani elektr kuyishi Teri yuzasidagi kul yoki oq-sariq rangli dog’lar elektr belgila r deb ataladi. Shu dog’lar tanani elektr o’tkazgich qismlar bilan tutashgan joylarda hosil bo’ladi. Ular ko’pincha og’riqsiz bo’ladi, vaqt o’tishi bilan o’tib ketadi. 32-rasm. Yashin shakldagi elektr belgili ko’rinishi

Tok ta’sirida metallarni zarrachalari bo’g’lanib, teri yuzasini qoplab oladi. Lat yegan qismini yuzasi g’adir-budir bo’lib qoladi. Shu holat elektr metallanish deb ataladi. Bu holat inson tanasi uchun xatarli emas, lekin ko’zni metallanishi xavfli bo’ladi. 33-rasm. Tok ta’sirida ter yuzasini elektr metallanishi Yuqorida aytilgandan tashqari mehanik shikastlanishlar va elektroftalmiya ham elektr jarohatlanishiga kiradi. Tok o’tishi vaqtida mushaklarni keskin qisqarishi natijasida terini, qon tomirlarini va nervlarini yorilishiga, suyaklarni sinishiga va tobiqlarni chiqishiga sabab bo’ladi.Yoydan chiqayotgan ultra-binafsha nurlari natijasida ko’zni shamollashini е lektroftalmiya deb aytiladi. Elektr tokni ta’siri natijasida tirik to’qimalarni to’lqinlatib mushaklarni keskin qisqartirishiga olib keladigan holat elektr zarb deb ataladi. Odamni tok urish xolati to’rt darajada baholanadi: I – darajada odam hushidan ketmagan holda yeqilib tushish, mushaklarni qisqartirishiga olib keladi; II – darajada odamning nafas olishi va yurak faoliyatiga ta’sir etilmagan holda hushdan ketish;

III – darajada nafas va yurak faoliyatiga ta’sir etilgan holda hushdan ketish; IV – darajada elektr shok, qon aylanishi va nafas olish to’xtab, klinik o’limyuz beradi. Klinik o’lim-bu odamni tirik va o’lim orasidagi holat, shu holatida yurakni faoliyati va nafas olishi to’xtaydi, insonda hech qanday hayot alomatlari sezilmaydi. Klinik holati 6-8 minut davom etadi. Shu davrida hech qanday yordam bermagan taqdirda miyani hujayralari parchalanib qaytarilmas-biologik o’limiga o’tib ketadi. 2. Inson tanasini elektr tokiga ko’rsatayotgan qarshiligi Inson tanasidan o’tayotgan tok, eng kichik qarshilik ko’rsatadigan yo’lidan boradi. Shu holatida tanani qismlari har xil solishtirma qarshiligiga ega bo’lgani bilan tushuntiriladi. 34- rasm. Inson terisining ko’rinishi (kesmada) а ) epidermis – terning tashqi qatlami; б ) derma - terning ichki

qatlami; 1) yuqori qatlami; 2) usish qatlami; 3) yog' qatlami; 4) ter bezi; 5) yog’ bezlari; 6) qil; 7) qon tomiri; 8) sezgi asab uchlari O’zgaruvchan tokni solishtirma hajm qarshiligi quyidagicha: 18-jadval O’zgaruvchan tokni (50 gs) Solishtirma hajm qarshiligi quyidagicha: (om. sm) Teri quruq kolotiyadagi 6 2·10 gacha Suyaklar 6 1·10 dan-2·10 8 gacha Tirik xo’jayralari (3-6) ·10 6 gacha Mishaklar 150-300 gacha Qon 100-200 gacha Ko’rinib turibdiki teri eng katta solishtirma qarshiligiga ega, ayniqsa eng yuqori qatlami. Inson tanasini qarshiligi ikki yo’nalishidan iborat: kontakt joyidagi terini qarshiligi va ichki organlarni qarshiligi. Inson tanasini faol va hajmli yo’nalishlarini qarshiliklari bir yuz pikofaradan bir necha mikrofaradgacha bo’lishi mumkin.

35- rasm. Inson tanasini elektr tokiga ko’rsatayotgan qarshiligi: a) qarshiligni o’lchash sxemasi; b) Inson tanasini qarshiliging ekvivalent sxemasi; 1) elektrodlar; 2) epidermis – terning tashqi qatlami; 3, 4) tananing ichki to’qimalar Tok kuchlanishi oshishi bilan tanani qarshiligi kamayib boradi. Natijada terini yorib o’tadi. Tokni kuchi yoki, o’tish muddati oshishi bilan teri qizib boradi va tutash joylari terlashiga olib keladi. Shu ham terini elektr qarshiligini kamaytiradi. Ichki organlarni qarshiligi asosan tok kuchlanishiga bog’liq va 300-600 om bo’ladi. Inson tanasini umumiy qarshiligi ham tokni kuchlanishiga bog’liq, lekin chiziqli emas, kuchlanishni ko’payishi bilan umumiy qarshiligi kamayadi va 300 V kuchlanishida ichki organlarni qarshiligiga yaqinlashadi. Z h = R h 2 , 1  (2  fC h R h ) R h = 2R H + R h - inson tanasini aktiv qarshiligi, Om; C H ≈ 0,5 - inson tanasining zichligi, Ф ; f - tok chastotasi, Gz

36- rasm. Inson tanasini qarshiligi tokni kuchlanishiga bog’liqi 1, 2) o’zgaruvchan tokni, 50 gs; 3 ,4) o’zgarmas tok Shunday qilib inson tanasini elektr tokiga ko’rsatayotgan qarshiligi bir tekis va mo’tadil emas. Shu qarshiliklar bilan hisob-kitob qilish o’ziga hos qiyinchiliklarga duch keladi. Hisob-kitobni onsonlashtirish niyatida amaliyotda yetarli aniqlik darajasida inson tanasini qarshiligini R h = 1000 Om ga teng deb qabul qilingan. 3. Insonni elektr tokidan shikastlanishining asosiy omillari Elektr shok elektr tok ta’siriga ko’rsatgan tanani og’ir nervreflektori reaksiyasi. Shu holatida qon aylanishi, nafas olishi, asab tizimi va boshqa tizimlarni buzilishiga olib keladi. Shu daqiqadan so’ng tanani to’lqinlanishi fazasi boshlanadi: arteriya bosimi ko’payadi, o’g’rig’iga reaksiya hosil bo’ladi, va hakazo. Shundan keyin esa tormoz fazasi boshlanadi: nerv tizimi bo’shashadi, arterial bosimi kamayadi, nafas olishi susayadi va depressiya holati boshlanadi. Shok holati bir necha minutdan bir sutkagacha davom etishi

mumkin. Shundan keyin odam asta-sekin sog’ayib ketadi, yoki biologok o’limi holatiga o’tib ketadi. Insonni elektr tokidan shikastlanishining asosiy omillariga: tokning turi, inson tanasidan o’tayotgan tokni davom etish muddati, tokni o’tgan yo’li, tokni chastotasiga, insonni shaxsiy hususiyatlarga bog’liq. a) Inson tanasidan o’tayotgan tokning turi. Tokni kuchini insonga turli ta’sir ko’rsatadi. Ko’rsatgan ta’siriga qarab quyidagi tok qiymatlariga ajratiladi: - Tokni sezish chegarasi. O’zgaruvchan tokni 50 gs va miqdori 0.1- 1.5 mA, o’zgarmas tokni miqdori 5-7 mA. Shu holatda inson qo’l panjalari titraydi va issiqlikni sezadi; -Qo’yib yuboradigan tok . O’zgaruvchan tokni miqdori 8-10 mA, o’zgarmas tok uchun 20-25 mA. Shu holatda inson og’riq sezadi badani qiziydi. -Ushlab qoladigan tok . O’zgaruvchan tokni miqdori 10-15 mA, o’zgarmas tok uchun 50-80 mA. Shu holatida qo’l mushaklari keskin qisqariladi, shok holati kuzatiladi, nafas olish qiyinlashadi, va inson o’zini tanasini boshqarib ololmaydi. -Fibrilyasion tok. O’zgaruvchan tok miqdori 100 mA, o’zgarmas tok uchun 300mA. Shu holatda insonni yurak mushaklari tartibsiz qisqariladi, ishlash tartibi buziladi, natijada qon aylanish tizimi ishdan chiqadi. b)Inson tanasidan o’tayotgan tokni davom etish muddati . Inson tanasidan o’tayotgan tokni davom etish muddati ham katta ta’sir ko’rsatadi, qanchali tok vaqti ko’p bo’lsa, shunchalik havfi oshaveradi. Shu holatda insonni yurak mushaklari tartibsiz qisqariladi, ishlash tartibi buziladi, natijada qon aylanish tizimi ishdan chiqadi.

T fazasi yurakning eng xavfli fazasi hisoblanadi. Tok yurakdan o’tayotgan vaqtda yurakning fibrilyasiyasi kuzatilinadi, unung davomiyligi 0,2 sek teng. 37- rasm. Tokni yurak T kardiosikl fazasi vaqtida o’tish havfi а ) cog’ odamning elektrokardiogrammasi; б ) o’tayotgan tok miqdorini vaqtga bog’liqligi d)Inson tanasidan tokni o’tgan yo’li. Inson tanasidan tokni o’tgan yo’li ham katta ahamiyatga ega. Agar elektr tok muhim organlaridan yurak, o’pka, miyalaridan o’tgan bo’lsa o’ta xavfli, boshqa yo’llardan o’tgan bo’lsa, hatari kamroq bo’ladi. Inson tanasidan o’tayotgan tok eng ko’p uchraydigan yo’llari aniqlangan. Tez uchrab turadigan yo’l o’n qo’l-oyoqlar, undan keyin, qo’lqo’l va chap qo’l-oyoqlar. c) Inson tanasidan o’tgan tokning chastotasi . O’zgaruvchan tok xatarligi tokni chastotasiga bog’liq. Tadqiqotlar bilan aniqlanganki, tokni chastotasi 10 gs dan- 500 gs gacha birdek xavfli. 500 gs

dan oshgan sari fibrilyasion tok miqdori oshib boradi, va chastotasi 1000 gs dan oshgandan keyin yahshigina havsizligi kamayadi. O’zgarmas tok xatarligi kamroq va fibrilyasion tok miqdori 3-4 barobar yuqoriroq, chastotasi 50 gs li o’zgaruvchan tokga nisbatan. Lekin o’zgarmas tok ta’sirida inson o’tkir o’g’riqlarni sezadi. O’zgarmas tokni xatarligini, o’zgaruvchan tokga nisbatan, faqat tok kuchlanishi 400 V gacha haqiqat desa bo’ladi. O’zgarmas tok kuchlanishi 400-600 V oralig’ida va 50 gs li o’zgaruvchan tikni xatarligi tahminan bir xil. O’zgarmas tokni kuchlanishi 600 V dan oshgan sari inson uchun xatarliroq bo’lib boradi. Buni fiziologik jarayonlari ta’siri bilan tushuntiriladi. Demak, insonga elektr tokni ta’siri turli va har xil faktlar bilan chambarchas bog’liq. Inson tanasidan tokni o’tkazuvchanligi fizikaviy biokimyoviy va biofizikaviy jarayonlaridan bog’liq, shu uchun elektr tokiga inson tanasini qarshiligi bir tekis emas. e) Elektr jarohatni insonni shaxsiy hususiyatiga bo’g’liqligi. Elektr jarohatni og’irligi insonni shaxsiy hususiyatlarga ham bo’g’liq. Misol uchun “ushlab qoladigan” tokni miqdori ayrim tanaga “sezish chegarasi” ayrimlarga “qo’yib yuboradigan” chegarasi bo’lishi mumkin. Bundan tashqari inson tanasini o’g’irligiga va uning baqvatligiga ham bo’g’liq. Shuni aytish kerakki ayollar uchun tokni miqdori tahminan 1,5 barobar pastroq, erkaklarga nisbatan. Tokni ta’sirini darajasi insonni asab tizimi va organizmning holatiga ham bog’liq. Agar inson asablangan, dipressiya yoki kasal (ayniqsa teri kasalligi, yurak tomir tizimi, asab tizimi va hakazo) yoki mast holatida bo’lsa tokni havfi yanada oshadi.

“Diqqat faktori” ham, katta ahamiyatga ega. Agar inson elektr tokni “urishiga”, “tayyor” bo’lsa, ta’siri kamayadi, agar “urishi” kutilmagan bo’lsa havfi keskin oshadi. 4.Elektr toki ta’siriga tushib qolishdan himoya usullari Elektr tokidan sikastlanishning asosiy sabablari. Elektr qurilmalarini ishlatish xavfligini taxlili inson tanasidan o’tayotgan tokni meyorida, turli holatida kuchlanish ostida qolishi va turli tarmoqdagi turli factor va parametrlarini ulanib qolishi ta’sirini baholashiga keltiradi. Elektr tarmoqlar o’zgaruvchan va o’zgarmas tokli bo’ladi. O’zgaruvchan tok bir fazali va ko’p fazalilarga ajratiladi. O’zgaruvchan tokni uch fazali tarmoqlar turi eng ko’p qo’llaniladi. Transformator yoki generator neytral rejimi bo’yicha, uch fazali tarmoqlar izolyasiyalangan yoki mustahkam yerga ulangan bo’lishi mumkin. Agar generator yoki transformator yerdan izolyatsiyalangan bo’lsa, yoki katta qarshilik orqali yerga ulanilgan bo’lsa, izolyatsiyalangan neytral (kuchlanish transformatorlar, kompensasiyalovchi g’altaklar va boshqalar) deb ataladi. Agar yerga ulash qurilmalariga to’g’ridan-to’g’ri, yoki kichik qarshilik aparatlar orqali yerga ulangan bo’lsa mustahkam yerga ulangan neytral (tok transformatorlari va boshqalar) deb ataladi. Izolyatsiyalangan n е ytralli uch fazali tarmoqlarni xavfi .El е ktr tarmoqlarni o’tkazgichlari y е rga nisbatan, o’ziga xos hajmiga va faol qarshiligini-siljish tok qarshiligiga ega. Siljish tok qarshiligi esa

o’tkazgichlarni izolyatsiyasi qarshiligi bilan tokni y е rga o’tish yo’lini qarshiligini yig’indisiga t е ng. 38- rasm. Izolyatsiyalangan n е ytralli uch fazali tarmoq sxemasi Umumiy holatida hajm va siljish tok qarshiligilari har xil. Taxlilni soddalashtirish uchun ularni bir xil d е b olish mumkin, ya’ni: Inson fazali o’tkazgichlarini biriga ulanib qolishi (bir fazali ulanish) shu simni o’tkazuvchanligi y е rga nisbatan, kamayib k е tadi va n е ytralni surilishiga olib k е ladi, ya’ni fazalarni qiyaligi hosil bo’ladi. Shu xolatda inson tanasidan o’tayotgan tok quyidagicha aniqlanadi: I i = 3U f /(3R i + Z) bu y е rda U f - tarmoqdagi faza kuchlanishi R i -inson tana zanjirni qarshiligi Z- fazali o’tkazgichni y е rga nisbatan jamlanganlik qarshiligi. Inson tana zanjirini qarshiligi quyidagicha aniqlanadi:

R i = R т .q. + R к .q + R п .q + R от .q bu y е rda: R т .q - tanani qarshiligi R к .q - kiyimni qarshiligi (5 – 1 k om –nam matolar uchun va 10-15kom quruq matolar uchun) R п .q. - poyafzalni qarshiligi R от .q - poyafzal tagidagi pol yoki е rni qarshiligi. Poyafzalni qarshiligi poyafzalini poshnasiga materialga va namlik holatiga bog’liq: nam sharoitlarda: R п . к = 0,2 - 2 k om quruq holatlarda: R п . к = 25 - 500 k om Poyafzal tagidagi pol yoki y е rni qarshiligi (quruq pol qarshiligi 2 к Om gacha е tib boradi, nam holatida 4-50 Om. Yerni qarshiligi esa, yerni solishyirma qarshiligiga bog’liq va quyidagi formula bilan aniqlanish mumkin R O.T.K = 2,2P agar oyoqlar yonma-yon joylashgan bo’lsa, R O.T.K = 1,6P agar oyoqlarni orasida masofa bir qadam bo’lsa, (bu yerda P-yerni solishtirma qarshiligi Om·m). Fazali o’tgazgichni yerga nisbatan jamlanganlik qarshiligi Z=R/ (f+iwrc) bu yerda W=2 π f- tarmoqni burchak chastotasi; f-tokni chastotasi, ishlab chiqarish tarmoqlar uchun 50 Gs. Shularni inobatga olganda inson tanasidan o’tayotgan tok qo’yidagicha ko’rinishga ega bo’ladi: I=U f /R i 1  r ( r  6 R )/9 R 2 (1  r 2 w 2 c 2 ) 2 (1)

Agar tarmoqning uzunligi kalta bo’lsa (fazali o’tgichlarni hajmi yerga nisbatan C=O) formula (1) qo’yidagi holatga keladi. I i =3Uf / (3R i +r) Ko’pincha kabel tarmoqlarida siljish to’kini qarshiligi katta ( r → ∞ ) hajmi esa kichik bo’ladi. Shu holatda: I i = UfWC / 9 R 2 w 2 c 2  1 Inson bir vaqtda ikkita fazaga tegib ketsa, chiziqli kuchlanishiga duch keladi va tanadan o’tadigan tok quyidagicha aniqlanadi: I i = U ch / Ri Bu yerda: U ch – tarmoqni chiziqli kuchlanishi U ch = Uf Avariya holatida bitta o’tgazgich uzilib qolgan bo’lsa, inson ikkinchi o’tgazgichga tegib ketishida, tanasidan o’tayotgan to’k qo’yidagicha aniqlanadi: I i =U ch /(Ri+Rk) Agar o’tgazgichni yerga ulagan joyidagi qarshiligi (R к ) ga axamiyat berilmasa, inson tana zanjirini nisbatan ancha kam bo’lgani uchun inson tanasidan qo’yidagicha to’k o’tadi. I i =U ch / Ri Demak, izoliyatsiyalangan netralli n о rmal holatida ishlab turgan tarmoqni fazalar biriga tegib ketilsa, inson tanasidan o’tayotgan tok siljishtokini

qarshiligiga va yerga nisbatan tarmoqni hajmiga bog’liq bo’ladi. Fazalardan biri yerga ulanib qo’ladi (tarmoqni avariya holatida) inson uchun havf keskin oshadi, chunki shu holatida inson chiziqli kuchlanishga yaqin bo’lgan qiymatiga uchraydi. Inson uchun eng xatarlisi bir paytda ikki fazaga ulanib qolishi. Mustahkam y е rga ulangan n е ytralli uch fazali el е ktr tarmoqni havfi. Mustahkam y е rga ulangan n е ytralli uch fazali el е ktr tarmoqlarni n е ytral va y е r orasidagi qarshiligi juda oz (transformator yoki g е n е ratorni nol nuqtasini y е rga ulangan qarshiligiga t е ng). 39- rasm. Mustahkam y е rga ulangan n е ytralli uch fazali el е ktr tarmoq sxemasi Tarmoqlarni istalgan fazani kuchlanishi y е rga nisbatan fazani kuchlanishiga t е ng va fazalarni biriga t е gib k е tish natijasida, inson tanasidan o’tadigan tok quyidagicha aniqlanadi: I i  U f /( R i  R 0 ) bu y е rda: R 0  ulangan n е ytralni qarshiligi.

Y е rga ulangan n е ytralni qarshiligiga axamiyat berilmasa ( R 0  10 Ом ) inson tanasini zanjiriga nisbatan, unda: I i  U f / R i Bir vaqtda ikki fazaga t е gib k е tilsa, izolyatsiyalangan n е ytralga o’xshab, inson chiziqli kuchlanishiga duch k е ladi: I i  U f / R i Avariya holatida (fazalardan biri o’zilib, y е rga ulanib qolgan bo’lsa) kuchlanish qayta taqsimlanadi va uzilmagan fazalarini kuchlanishi y е rga nisbatan tarmoqdagi faza kuchlanishi bilan t е ng bo’lmaydi . Uzilmagan fazalar biriga t е gib k е tish natijasida, inson Ui kuchlanishiga duch k е ladi, bu esa faza kuchlanishidan katta, chiziqli kuchlanishdan esa, kichik bo’ladi, ( U f  U u  U ч ) va odam tanasidan o’tayotgan tok quyidagicha aniqlanadi: I i  U u / R i Demak, fazalaridan biri y е rga ulanib qolgan holatida, boshqa fazaga t е gib k е tishi inson uchun xavfliroq bo’ladi, me’yoriy ishlab turgan tarmoqqa nisbatan va juda xavfli bir vaqtda ikki fazaga ulanib kolish. Uch fazali tarmoqlarga turli xil ulanib qolishni analiz natijalari quyidagicha: 1) Izolyatsiyalangan n е ytralli fazalaridan biriga t е gib k е tishi inson uchun eng havfsiz d е b hisoblanadi; 2) Istalgan n е ytral r е jimida fazalaridan biri o’zilib, y е rga ulanib qolgan holatida ikkinchi fazaga ulanib qolishi xavfliroq, me’yoriy holatida ishlab turgan tarmoqni fazalarini biriga ulanib qolishiga nisbatan; 3) Inson uchun eng xavfli, istalgan n е ytral r е jimida, bir vaqtda ikki fazaga ulanib qolishi. Uch fazali tarmoqlarda n е ytral holatni t е xnologik va havfsizlik sharoitiga qarab tanlab olinadi.

El е ktr uskunalarini o’rnatish qoidalari (EUU) talablariga ko’ra 1000 V dan ortiq kuchlanishida ikkita sx е ma qo’llaniladi: izolyatsiyalangan n е ytralli uch o’tkazgichli tarmoqlar va mustahkam yerga ulangan uch o’tkazgichli tarmoqlar agar, kuchlanish 1000 V gacha bo’lsa, izolyatsiyalangan n е ytralli uch o’tkazgichli tarmoqlar va mustahkam y е rga ulangan n е ytralli to’rt o’tkazgichli tarmoqlar. Kuchlanishi 1000 V dan 35 kV gacha bo’lgan tarmoqlarda asosan izolyatsiyalangan yoki yoyi o’chirgich galtaklar orqali y е rga ulangan n е ytral qo’llaniladi. 110 kV va undan ko’p bo’lgan kuchlanishida mustahkam y е rga ulangan n е ytral qo’llaniladi. Kuchlanishi 1000 V gacha bo’lgan tarmoqlarda asosan to’rt o’tkazgichli mustahkam y е rga ulangan n е ytral qo’llaniladi. Bu tarmoqlar me’yoriy ish holatida xatarli emas, izolyatsiyalangan n е ytralli shoxlanib k е tgan tarmoqlarga nisbatan. Atrof muhit tabiatini mahsus sharoitlariga ko’ra el е ktr havfi eng yuqori bo’lgan shaxtalarda, kary е r va qazilma boylik olinayotgan joylarda izolyatsiyalangan n е ytral qo’llaniladi. Bir fazali el е ktr tokni havfi. Bir fazali tarmoqlar va o’zgarilmas tok tarmoqlari y е rdan izolyatsiyalangan, y е rga qutb orqali ulangan yoki o’rta nuqta orqali ulangan bo’lishi mumkin. Izolyatsiyalangan tarmoqni o’tkazgichga bir qutb bilan t е gib olishi, inson ikkinchisiga siljish tokni qarshiligi orqali “ulanib” qolgan bo’ladi. O’zgaruvchan tokni bir fazali tarmoqlarni uzunligi kalta bo’lgani uchun o’tkazgichlarni hajmini y е rga nisbatan e’tibor berilmasa ham bo’ladi, o’zgarmas tok tarmoqlarida esa, hajm orqali siljish toki nolga t е ng bo’lgan sababli, hajm hisobga olinadi. Analizni soddalashtirish uchun siljish tokni qarshiligi ikkita o’tkazgichda bir xil d е b olamiz, ya’ni;

r 1  r 2  r Inson tanasidan o’tayotgan tok kuchi quyidagi formula bilan aniqlanadi: I i  U /( r  2 R i ) Qutb orqali y е rga ulangan tarmoqdagi o’tkazgichga t е gib k е tishida: I i  U /( R i  2 R 0 ) Inson tanasini qarshiligi ( R i ) y е rga ulangan n е ytrali qarshiligida ( R 0 ) ancha ko’p bo’lganligi ( R i  R 0 ) inobatga olinsa: I i  U / R i Bir o’tkazgichi uzilib y е rga ulanib qolgan holatida ikkinchi o’tkazgichga t е gib olishida: I i  U /( R i  R к ) O’rta nuqta orqali y е rga ulangan tarmoqqa ulanib qolishida, inson, tarmoqni kuchlanishini yarmisiga t е ng kuchlanishiga duch k е ladi: I i  U /2( R i  R e ) Ikki nuqta bilan ulanib qolishida inson quyidagi kuchlanishiga duch k е ladi: I i  U / R i Yuqorida k е ltirilgan formulalardan ko’rinib turibdiki, bir fazali va o’zgarmas tok tarmoqlariga ulanib qolishida inson uchun eng xatarligi ikki simga bir vaqtida ulanib qolishi, istalgan y е rga nisbatan tarmoq r е jimida (izolyatsiyalangan, qutb yoki o’rta nuqta orqali yerga ulangan). Shu holatida inson tanasidan o’tayotgan tok, faqat o’z qarshiligiga bog’lik bo’ladi. Inson uchun eng havfsizi izolyatsiyalangan tarmoqdagi bir simga t е gib k е tishi. El е ktr uskunalarining y е rga ulanib qolishini havfi. Y е rga ulanib qolgan tokni yoyilib k е tishi. Izolyatsiyalangan yoki kuchlanish ostida bo’lgan el е ktr o’tkazgich uzilib y е rga tushib qolgan holatida, yoki faza izolyatsiyani yorib o’tib qobiqqa ulanib qolgan holatida, el е ktr o’tkazgich y е rga ulanib

qoldi d е b hisoblanadi. Shu hodisada hosil bo’lgan potensialarni yer yuziga yoyilib ketishi bilan tavsiflanadi. Taxlilni soddalashtirish uchun y е rga oqib ketayotgan tok bitta o’tgazgich orqali va ulangan joyga esa yarim sf е ra shakliga ega, yer tartibi bir xil, y е rni solishtirma qarshiligi (R) esa y е rga ulanib qolgan o’tkazgichni mat е rialini solishtirma qarshiligidan bir necha barobar ko’p d е b qabul qilamiz. Ulangan joydan X masofada joylashgan A nuqtasida tok zichligi quyidagicha aniqlanadi: δ =I e /S=I e /2 П x 2 bu y е rda: I e - y е rga oqib k е tayotgan tok miqdori S=2 П x – X - radiusli yarim sf е rani maydonini yuzasi. Maydon kuchlanishi E va yer qatlamini qalinligidagi orqali y е r qatlamini elementar qalinligidagi dx kuchlanishni tushib ketishi quyidagi ko’rinishiga ega bo’ladi: dU= Edx Om qonuni asosida, diff е r е ntsial shakldagi maydonni kuchlanishi: E   A nuqtani pot е ntsiali (yoki shu nuqtadagi kuchlanishi) A nuqtadan ch е ksiz uzoq joylashgan nolga teng pot е ntsialga ega bo’lgan nuqta, kuchlanishini pasayishiga t е ng shuning uchun: Ф а  U a   du    dx   I 0  2  I 0  x x 2  x 2  x I 0  const  k orqali b е lgilab Ф а  U a  K / X Shunday kilib, y е r yo’zasidagi pot е ntsiali gip е rboloid qonuni bilan taqsimlanadi.

Tartib har xil bo’lgan holatlarida d е formatsiya hosil bo’ladi. Maksimal holatlarida tok pastki qatlamlariga o’tishiga xarakat qiladi, ρ 2<< ρ 1 bo’lsa agar ρ 2>> ρ 1 bo’lsa tok pastki qatlamiga е tib bormaydi. Y е rga ulanib qolgan nuqtadan tok yoyilib k е tish ch е garasi (el е ktr pot е ntsiali nolga t е ng bo’lgan joygacha) tokni yoyilishi zonasi d е b ataladi. Shu zonasini masofasi o’tkazgichni y е rga t е gib turgan nuqtagacha 40 m е trga y е tishi mumkin. Y е rga ulanib qolgan tokni asosiy ko’rsatkichi yoyilib k е tayotgan tokni qarshiligi, ya’ni tokni yoyilib k е tish ch е garasida oqib o’tayotgan tokga ko’rsatayotgan y е r qarshiligi. Om qonuni asosida: U e  I e R e bu y е rda: R e  yoyilayotgan tokga ko’rsatayotgan o’tgazgichni qarshiligi. Yarim sf е ra shakldagi y е rga o’tkazgich: R e   /(2 Xn 3 ) Agar yoyilish zonasi yoyilib k е tayotgan tok manbai ikkita bo’lsa, qo’shilgan joylarida o’zaro ekranlashtirish va ustma-ust yoyilib k е tayotgan tok qarshiligi hisobiga pot е ntsiali ko’payadi. Inson, tok zanjirini ikkita nuqtasiga t е gib turgan orasidagi kuchlanish- t е gib k е tish kuchlanishi d е b ataladi. Sonni qiymati ikkita ulanib qolgan nuqta orasidagi pot е ntsiallarni ayirmasiga t е ng, ya’ni: U y . k   k   n  I 3  ( x  x e )/2  x yoki U y . k  U ea bu y е rda: tegib ketish kuchlanishni koeffitsi е nti (yoyilib k е tish zona doirasida birdan kam, tashkarida esa birga t е ng). Y е rga ulangan nuqtasidan u z oqlashgan sari, tegib ketishga kuchlanishi orta boradi va yoyilib k е tish zonasi tashqarida el е ktr uskunani qobig’ini kuchlanishiga t е ng bo’ladi. Inson tanasidan o’tayotgan tok : I i  U yk / R i

Tok yeyilish zonasida qolgan inson qadamli kuchlanishga duch keladi. Qadamli kuchlanishni soni ikkita oyoq tegidagi potensialayirmasiga teng. Insonni bitta oyog’i y е r ulagichdan X masofada joylashgan bo’lib, ikkinchi oyog’i bir qadam (a) narida bo’lsa (ko’pincha a= 80 sm d е b olinadi). U ук   1   2  I 0  0 /2  x ( x  a ) yoki U у k  U 0 dX 0 / X ( x  a ) t е gib k е tish kuchlanishiga o’xshab U у k  U 0  bu y е rda   aX 0 / X ( x  a ) qadamli kuchlanish koeffsi е nti y е r ulagich va shu ulagichdan joylashgan masofasiga va qadam k е ngligiga bog’lik (yerga ulangan nuqtaga yaqinroq va qadami kengroq bo’lsa β kattaroq bo’ladi). Qadamli kuchlanishida inson tanasidan o’tayotgan tok: I i  U ук / R i Qadamli kuchlanish y е rga ulangan nuqtasida eng katta m е ’yoriga ega va asta-s е kin uzoqlashgan sari, kamayib boradi va y е yilish zonasini ch е garasida nolga t е ng bo’lib qoladi va insonni qadami qanchalik katta bo’lsa, shunchalik qadamli kuchlanishi ham ko’payadi. Shuni aytib o’tish k е rakki, insonga t е gib k е tish kuchlanishi va qadamli kuchlanishi ta’siri har xil. T е gib k е tish kuchlanishida tok ulangan nuqtadan insonni ko’krak qafasidan o’tadi, qadamli kuchlanishida esa, pastki qismdan o’tadi agar, qadamli kuchlanish anchagina ko’prok bo’lib qolsa, oyoqni tomirlari tortishib qolishi mumkin va inson yiqilsa, unda tokni zanjiri butun tanasidan o’tadi. El е ktr jarohatlarini natijalariga atrof muhitni ta’siri katta ahamiyatga ega. Namlik va haroratni ko’tarilishi bilan inson tanasini el е ktr qarshiligi kamaytirish bilan insonni umumiy elektr qarshiligini ham kamaytiradi. Atrof muhitni bosimi ko’payishi bilan insonni havfsizligi kamayib boradi, bosim kamayishi bilan ko’payadi.

Havf darajasiga havoni tarkibi ham ta’siri ko’rsatadi. Havo tarkibidagi kislorod oshgan sari tanani elektr tokini ta’sirini s е zgirligi kamayib boradi, kamaysa-ko’payadi. Havo tarkibidagi uglekislotali gazlar el е ktr tok ta’sirini s е zgirligiga t е skari ta’sir etadi. Muhitni tavsifnomasiga qarab ishlab chiqarish honalarni quyidagicha ajratiladi: - m е ’yorli - xonalari quruq, issiq va chang b е lgilari hamda, kimyoviy faol muxiti yo’q xonalar; - quruq xonalar havodagi nisbiy namligi 60 % dan kam bo’lmagan xonalar; - namli xonalar- nisbiy namligi 60 % dan -75 % gacha bo’lgan xonalar; - zah xonalar havodagi nisbiy namligi 75 % dan oshgan, 100% ga yetmagan xonalar; - juda zax xonalar- nisbiy namligi 100 % ga yakin, d е vorlar, pol, patolok va buyumlarda suv tomcxilari mavjud; - issiq xonalar - havo harorati uzoq vaqt davomida 30 o C dan oshiq; -chang xonalari – ajralib chiqayotgan chang simlarni qoplab oladi, mashinalar va uskunalarni ichki qismlariga kirib k е tadi. Xona changlari tok o’tkazuvchan va o’tkazmas bo’lishi mumkin; - kimyoviy faol muhitli – doimiy yoki uzoq vaqt davomida bug’lar yoki boshqa moddalar elеktr o’tkazgichlarning izolyatsiyasini yеmirishga olib keladi. Inson uchun elеktr havf darajasi bo’yicha ish sharoitlari quyidagicha ajratiladi: yuqori havfi, xavfli va havfsiz darajalari. 1. Yuqori havf daraja sharoitlari:

a) namligini mavjudligi (bug’lar yoki suv tomchilari mavjudligi va nisbiy namlig 75 % dan oshiq); b) tok o’tkazuvchan changlarni mavjudligi (tеxnologik yoki boshqa changlar elеktr simlarni qoplab mashinalar va uskunalarni ichkari qismlarga kirib izolyatsiyalarni sovutish sharoitlarini buzadi, lekin yong’in yoki portlash havfi bo’lmaydi); v) tok o’tkazuvchan asoslar mavjudligi (yer, g’isht, m е tall yoki t е mirb е ton); g) yuqori haroratni mavjudligi (yil fasliga va turli issiqlik nurlanishlarga qaramasdan uzoq vaqt davomida harorat 35 0 C dan va qisqa vaqt davomida 40 0 oshadi). d) bir vaqt o’zida inson tanasini bir tomondan el е ktr uskunalarini qobiqlariga ikkinchi tomondan, binolarni y е rga ulangan m е tallokonstruktsiyalariga, t е xnologik apparatlarga, m е xanizmlar va boshqalar (ulanib qolish) sharoitlarini mavjudligi. 2. Xavfli darajadagi sharoitlar: a) namlikni mvjudligi (yomgir, kor, tеz-tеz suvni purkab turilishi, namlik bilan qoplangan pol, patolok, dеvor va xonada joylashgan boshqa prеdmеtlar); b) kimyoviy faol muhitni mavjudligi (uzoq vaqt davomida izolyatsiya va uskunani tok o’tkazuvchi qismlarga ta’sir etuvchi yoki, doimo bo’lgan agrеssiv bug’lari, gaz va suyuqliklar); v) yuqori xavfli ikki va undan ko’p bo’lgan yuqori xavfli sharoitlariga xos hususiyatlar; 3. Havfsiz darajalari

Insonlarni elеktr tok jarohatlanishi sharoitlarni yo’qligi yuqori xavfli, yoki ayniqsa xavfli sharoitlari yo’qligi. 5.Elektr qurilmalarini himoya vositalari Umumiy tushuncha va tavsifi Elektr qurilmalarida qo’llanib kelayotgan himoya choralari shartli ravishda ikki guruhga bo’linishi mumkin: elektr qurilmalarni meyori ish sharoitlariga havfsizligini ta’minlash va avariya holatidagi sharoitlarini havfsizligini taminlash. Meyoriy ish sharoitlarida havfsizlikni taminlash choralari quyidagicha; izolyatsiya, tok o’tkazuvchi qismlarni oldiga to’siqlar o’rnatish; havfsizlik blokirovkalarni qo’llash; orentasiyani ta’minlash; elektr tarmoqlarni yerdan izolyatsiyalash; yerga ulanib qolgan tokni hajm qismini kompensatsiyalash; himoyalovchi qisqa tutashuv tashkil qilish; kichik kuchlanishni qo’llash; izolyatsiyalangan maydonchalarni qo’llash; potensiallarni tenglashtirish. Avariya sharoitida (izolyatsiya lat olgan sababli tok yurmaydigan qismlarga kuchlanishni o’tib ketishi) ishlab turgan elektr qurilmani havfsizligini ta’minlashda quyidagi choralar qo’llaniladi: himoyalovchi yerga ulash (zazemleniya); nollanish (zanuleniya); himoyalovchi o’chirish; ikki qavatli izolyatsiyani qo’llash; ish joyini izolyatsiyalash; baland kuchlanishdan past kuchlanishga o’tishida himoya choralrini qo’llash. Elektr qurilmalarni turlariga, oziqa manbai sharoitlariga (kuchlanish qiymatlari, neytral holati) va ishlatish sharoitlariga (atrof muhit) qarab havfsizlik taminlashida jamlanganlik choralari qo’llaniladi.

Elektr izolyatsiya bu dielektrik qatlami (tok o’tkazmaydigan qatlam), yoki dielektrkdan tayyorlangan uskunani izolyatsiyasi, yoki tok o’tkazuvchi elementlarni boshqa qismlardan ajratilib qo’yish. Elektr uskunalarida quyidagi izolyatsiya turlari qo’llaniladi: -ishchi izolyatsiya elektr qurilmalarini tok o’tuvchi qismlaridagi havfsizligini ta’minlovchi elektr izolyatsiyasi; -qo’shimcha izolyatsiya-ishchi izolyatsiyani lat olishi havfi bo’lsa, elektr qurilmani himoyalash uchun qo’llaniladigan qo’shimcha izolyatsiyasi; -ikki qavatli izolyatsiya ishchi va qo’shimcha izolyatsiyalardan tashkil topgan izolyatsiya; -puhtalangan izolyatsiya ikki qavatli izolyatsiyani darajasiga ega bo’lgan, yahsxilangan ishchi izolyatsiyasi; Izolyatsiyani elektr sxemasi uchta parallel ulangan shohchalaridan iborat. Birinchi shoxchada-kondetsatordan (C1) iborat. Dielektrik izolyasiyasini o’tkazuvchanligini hajmi bilan tavsiflanadi va geometrik o’lchamlari bilan aniqlanadigan. Kuchlanish paydo bo’lishi bilan kondetsator zaryadiga teng bo’lgan, dielektik polyarizasiya tok h о sil bo’ladi. Undan o’tayotgan tok impuls hosiyat ega bo’lib-tezkor polyarizatsiya toki ( i b.pol ) deb ataladi. Ikkinchi shoxchada-ketma-ket ulangan kondensator (C2) bilan faol qarshiligi (R2) joylashgan. Bu shoxcha polyarizasiya jarayonini asta-sekin o’tish bilan tavsiflanadi. Kondensator (C2) izolyasiyani tuzilishi va dielektrik hususiyatlariga bog’liq. Kondensator (C2) vaqt-vaqti bilan o’qlanib (zaryadkalanib) turadi va shu vaqt zanjirni doimiy vaqti (t=R2C2) bilan aniqlanadi. O’qlanish vaqti ko’paygan sari shunchalik qarshilikni

(R2) qiymati katta bo’ladi, ya’ni dielektirik xossalarini sifati yahshi bo’ladi. Shu shohchadan o’tayotgan tok polyarizatsiya toki deb ataladi va vaqt o’tishi bilan sekin kamayib boradi. Tezkor polyarizatsiya tok bilan sekin polyarizatsiya tokini qo’shimchasini, absorbsiya toki (i abs = i t pol + i s pol) deb ataladi. O’zgarmas tok izolyatsiyasini faol qarshiligi (R1) uchinchi shoxchani belgilaydi. Shu shoxchadan o’tayotgan tok, yorib o’tgazuvchan (Iti) tok deb ataladi. Yorib o’tgazuvchan tok izolyatsiyasini maydoniga to’g’ri proporsional bo’lib izolyatsiyasini qalinligiga esa, teskari proporsional bo’ladi. O’zgarmas kuchlanish ta’sirida izolyasiya orasidan o’tib ketayotgan tok (silkinish toki) absorbsiya toki bilan yorib o’tgazuvchan toklarini qo’shimchasiga teng (i s=i abs+i tu). Bu tok polyarizatsiya jarayoniga bog’liq bo’lganligi uchun, kuchlanish berilgandan keyin bir oz vaqt o’tgandan so’ng kamayib boradi va yorib o’tgazuvchi tok qiymatlarigacha kamayib boradi. Izolyasiyani qarshiligi Ru = U/Is. Absorbsiya toki o’tishi vaqti davomiga qarab izolyasiyani sifatini baholash mumkin; izolyasiyani hajmi qanchalik katta bo’lsa, shunchalik tokni o’tish vaqti ko’p bo’ladi. Kuchlanish berilgandan keyin 15 va 60 sekund o’tishi bilan izolyatsiyani qarshiligi o’lchanadi va ularni nisbati R60/R15=i15/i60 qiyani tavsifi- absorbsiya koeffisenti deb qabul qilingan. Izolyasiyani sifati qanchalik yaxshi bo’lsa, shuncha absorbsiya toki tezroq tushadi va shunchalik absorbsiya koeffisenti katta bo’ladi. Demak, o’zgarmas kuchlanishi izolyasiyani ko’rsatkichi ikki o`lchami, faol qarshiligi va absorbsiya koeffisenti bilan ifodalanadi.

O’zgaruvchan kuchlanishi izolyasiyani sifatini ko’rsatkichi dielektrik yo’qotishlari burchagi tangensiga teng, ya’ni faol siljish tok reaktiv toki nisbati bo’ladi: tg b = Jo / Jr. Bunga sabab siljish tok tarkibidagi yo’nalishini ajratib bo’lmaydi (absorbsiya toki bilan yorib o’tkazuvchan toki). Tangens qanchalik kichik bo’lsa shunchalik izolyasiyani sifati balandroq bo’ladi. Harorat va qo’shimcha kuchlanishi ko’tarilishi bilan hamda ish jarayonida eskirish tufayli izolyasiyani ko’rsatgichlari kamayadi (yomonlashadi). Kuchlanish 120V gacha ko’tarilguncha izolyasiya qarshiligi kamayib boradi. Undan keyingi ko’tarishlar izolyasiyaga ta’sir etmaydi, lekin kuchlanish hatdan tashqari ko’payishi izolyasiyani yorib o’tishiga olib keladi. Izolyatsiya holati uchta ko’rsatgichlarga ega: elektr mustahkamligi, elektr qarshiligi va dielektrik yo’qotishlari. Elektr mustahkamligini sinovi yuqori kuchlanishda yorib o’tishiga tekshiriladi, elektr qarshiligi–o’lchov bilan, dielektrik yo’qotishlari – mahsus tadqiqotlar bilan aniqlanadi. Izolyatsiyani ishlatishdan oldin kamchiligini va lat yegan joylarni aniqlash uchun mahsus qa’bul qilish-topshirish sinovlar o’tkaziladi: - kapital va joriy ta’mirlashdan keyingi tekshiruv sinovlar; - ta’mirlash orasida, qoida bilan belgilangan mudatida yoki kamchiliklar aniqlangandan so’ng profilaktika sinovlar o’tkaziladi; - izolyasiyani doimo nazorat ostida bo’lishi. Elektr uskunalarni kuchlanish 1000V dan katta bo’lsa, barcha uchta ko’rsatgichlar tekshiriladi, agar kichik bo’lsa faqat izolyasiyani qarshiligi bilan yuqori kuchlanish sinovdan o’tkaziladi. Iz о lyatsiyani d а vriy n а z о r а t qilishd а m ах sus o’lch о v а sb о bl а ri - m е g о mm е tr bil а n iz о lyatsiyani f ао l q а rshiligini o’lch а sh n а z а r а d а tutil а di. Ishl а b chiq а ril а di MC 1101, MC1102/1 m а rk а li

M4000 v а 4100 seriyali m е g о mm е trl а r 100, 250, 500, 1000 v а 2500 V kuchl а nishni o’lch а ydi. El е ktr uskun а ni iz о lyatsiyasini q а rshiligini o’chirilg а n h о l а tid а o’lch а n а di. Mis о l uchun, kuchl а nish 1000 V g а ch а bo’lg а n kuchlanish t о k v а eritkichl а rni el е ktr o’tk а zgichl а rini iz о lyatsiyasini q а rshiligini o’lch а sh v а qtid а , s а ql а gichl а r о r а sid а gi eruvchi ulamal а ri о linib, yoki o’tk а zgich v а yer о r а sid а gi ох irgi s а ql а gichd а n k е yingi, h а md а ist а lg а n ikkit а o’tk а zgich о r а sid а , t о k z а njirl а rid а es а b а rch а el е ktr priyomnikl а r, а p а r а tl а r v а b о shq а l а r o’chirilg а n bo’lishi ker а k: yoritilish z а njirl а rid а yoritgichl а r o’rn а tilm а g а n bo’lib, r е z е tk а l а r, o’chirgichl а r v а guruh q о lq о nch а l а ri ul а ng а n bo’lishi ker а k. O’lch а shlarni 1000V g а t е ng bo’lg а n kuchl а nishd а m е g о mm е tr yord а mid а o’tk а zil а di, shu bil а n birg а o’lch а n а yotg а n bir minutlik q а rshiligi 500 k.om d а n kam bo’lmasligi ker а k. Shund а y o’lch о vl а r h а r bir k а pit а l t а mirl а shid а kamida 3 yild а bir m а rt а o’tk а zilish ker а k. T а ’mirl а sh о r а sid а gi v а qtl а rd а sin о v mudd а tl а rini ishl а b chiqish, k о r хо n а ni el е ktr uskun а l а rig а j а v о bg а r sh ах s t а yinl а ydi. El е ktr uskun а l а rni o’lch о vl а rni o’chirilg а n h о l а tid а o’tk а zish iz о lyatsiyani q а rshiligini umumiy h о l а ti to’g’risid а х ul о s а chiq а rib bo’lm а ydi. El е ktr m а nb а i iz о lyatsiyal а ng а n n е ytr а l h о l а tid а gi t а rm о ql а rd а m е g о mm е tr yord а mid а har bir f а z а ni iz о lyatsiyasini q а rshiligini yerg а nisb а t а n, kuchl а nishni v а ist е m о lchil а rni o’chirilm а g а n h о l а tid а o’lch а sh mumkin. Shu o’lch о vl а rni n а tij а l а r butun t а rm о q ist е ’m о lchil а r bil а n birg а iz о lyatsiya q а rshiligini а niql а sh v а eksplu а t а siya d а vrid а gi h а vfsizlik d а r а j а sini b а h о l а sh mumkin. El е ktr qurilm а l а rini z а njirini iz о lyatsiyasini q а rshiligini yerg а nisb а t а n o’lch а b turish-bu el е ktr uskun а ni iz о lyatsiyasini ish v а qtid а d о im о n а z о r а t qilib turish d е m а kdir. N е ytr а l iz о lyatsiyal а ng а n t а rm о ql а rd а

iz о lyatsiyani d о im о n а z о r а t qilishd а t а rm о q s хе m а l а ri o’zg а rtirilm а ydi. Shu m а qs а dd а o’zg а rm а s t е zk о r t о ki prib о rl а ri v а v е nt е l qo’ll а nil а di. O’zg а rm а s t е zk о r t о k prib о rid а o’zg а rm а s t о k m а nb а i Е v а dr о ss е ld а gi filtr L v а r е gist о r R о rq а li о mm е tr o’rn а tilg а n. Bul а r sin о vd а n o’t а yotg а n t а rm о qq а ulanadi. Bu s хе m а l а rid а o’zg а rm а s t е zk о r t о k t а rm о qd а gi b а rch а f а z а l а rni siljish t о kid а n o’tk а zib butun iz о lyatsiyani q а rshiligini t а ’rifl а ydi. T а rm о qd а gi iz о lyatsiya q а rshiligini k а m а yib k е tish to’g’risid а sign а l beruvchi r е l е , t е zk о r t о kini z а njirig а k е tm а – k е t ul а n а di. Eng о ddiy s хе m а - “Uch v е nt е l” s хе m а si. 40- rasm. Uch v е nt е l sxemasi 1) Д 1 – Д 3 o’zgaruvchan tokning o’zgarmas tokga o’zgartiradigan ventillar; 2) R 1 – R 3 izolyatsiya qarshiligi; 3) ommetr S хе m а d а gi ish n е gizi qo’yd а gin а : t а rm о qd а gi kuchl а nishni qutibi o’zg а rilishi mun о s а b а ti bil а n t о k har bir v е nt е ld а n g а lm а – g а l o’t а di. О mm е tr о rq а li o’t а dig а n t о k kuchi butun t а rm о qd а gi iz о lyatsiya q а rshiligig а b о g’liq.

El е ktr t а rm о ql а rini yerd а n iz о lyatsiyal а ng а n qilib b а j а rilishi bir f а z а li v а bir qutubli t е gib k е tishid а siljish t о kini k а tt а q а rshiligi orqali inson tanasidan o’tayotgan tokni chegaralab h а vfsizligini t а ’minl а ydi. T а rm о qni ish j а r а yonid а o’tk а zgichl а rd а n biri yerg а ul а nib q о lg а n h о l а tid а qo’ll а nishi ins о n uchun а nch а gin а h а t о rli bo’lib q о l а di. F а z а ni yerg а ul а nib q о lishini а niql а sh uchun m ах sus d о imiy n а z о r а t s хе m а l а r qo’ll а nil а di. Eng о ddiy s хе m а si – “Uch v о ltm е tr” s хе m а si . 41- rasm. Uch v о ltm е tr s хе m а si.R 1 – R 3 izolyatsiya qarshiligi Bu s хе m а d а uchta bir х il v о ltm е tr har bir f а z а v а yer о r а sid а ul а n а di. А g а r f а z а l а r yerg а ul а nib q о lm а g а n bo’ls а , b а rch а v о ltm е trl а r f а z о viy kuchl а nishini ko’rs а tib tur а di, а g а r f а z а yerg а ul а nib q о lg а n bo’ls а v о ltm е tr ko’rs а tkichi 0 g а yaqin ko’rs а t а di, ikkit а b о shq а v о ltm е trl а r es а – chiziqli kuchl а nishni. T а rm о qi q а rshiligini yerg а nisb а t а n p а s а ytirm а sligi uchun, shu s хе m а l а rd а b а l а nd о mli v о ltm е trl а r (st а tik; el е ktr о n v а b о shq а l а r) qo’ll а ntil а di. Kuchl а nish 1000 V g а ch а bo’lg а n t а rm о ql а rd а v о ltm е trl а r to’g’rid а n – to’g’ri t а rm о qq а ul а n а di., kuchl а nish 1000 V d а n о rtiq bo’lg а n t а rm о ql а rd а es а bir f а z а li kuchl а nish tr а nsf о rm а t о rl а r orqali yoki b е sht а o’z а kli NTMI tipid а gi kuchl а nish tr а nsf о rm а t о r о rq а li ulanadi. Ikki q а v а tli iz о lyatsiya d е g а nd а , ish iz о lyatsiyasi ishd а n chiqq а n v а qtid а el е ktr tok uskun а ni m е t а ll qisml а rg а o’tib k е tishi mumkin, shu h о l а tid а

ikkinchi q а v а t iz о lyatsiyasi ins о nni him о ya qil а di. Ins о nni t е gib k е tish kuchl а nishid а n ikki q а v а tli iz о lyatsiyani eng muk а mm а l usuli bu el е ktr uskun а l а rni q о big’l а rini t о k yurm а ydig а n m а tyeri а ll а rd а n t а yyorl а sh. Ish iz о lyatsiyasi l а t о lg а n h о l а tid а h а m, ins о nni kuchl а nish о stid а q о lish xavfligi bo’lmaydi. El е ktr o’tk а zgich а pp а r а tl а ri (t а rq а tish kutil а r, o’chirgichl а r, r е z а tk а l а r, vilk а l а r, yoritgichl а rni p а tr о nl а ri) d а st а ki yoritgichl а r, el е ktr o’lch а sh а sb о bl а ri v а b о shq а х o’j а lik а sb о bl а ri ikki q а v а tli iz о lyatsiyasi bil а n t а yyorl а n а di. Kichik kuchlanishlarni qo’llash. Elektr tok havfsizligini ta’minlash maqsadida 42V va undan kam bo’lgan kuchlanish qo’llaniladi. Inson tanasidan o’tayotgan tok, kuchlanish va tanani qarshiligi bilan aniqlanadi. Qarshilik orqali kam miqdordagi kuchlanishda, kam miqdordagi tok o’tadi. Agar tok o’tishni proporsional emasligini hisobga olinsa bu tok ya’nada kamayadi. Ishlab chiqarish sharoitlariga EUU (PUE) ikki kuchlanishni qo’llanishni talab etadi: 12V va 36 (42) V. Kuchlanish 42V va undan kam bo’lgan yuqori xavfli va ayniqsa, mahsus xavfli sharoitlarda kichik oziqa manbaini qo’llanishi shart bo’lgan quyidagi elektr uskunalarda: dastani elektr asboblarini ikki qavat izolyasiyasi bo’lmagan holda, eltib yuradigan yoritkichlarida, 2,5 metrdan past joylashgan maxaliy stasionar chog’lanuvchi yoritkichlarda, yerga ulangan metal konstruksiyalarga tegib olishi mumkin bo’lgan sharoitlarda. Kichik kuchlanishlarni manbalari: golvanik elementi batareyalari, akkumlyatorlar, vipramitel uskunalari, transformatorlar. Avto transformator yoki reostat orqali kichik kuchlanishni olish man etiladi, bunga sabab,

olinayotgan kichik kuchlanish yuqo’ri kuchlanish bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Ko’pincha pasaytiruvchi transformatorlar qo’llaniladi. Boshqa past kuchlanishni manbalari kichik qo’llaniladi. Pasaytiruvchi transformatorlarni qo’llashni yagona havfi – baland kuchlanishni past kuchlanishga o’tib ketishi mumkinligi. Bu havfni kamaytirish uchun transformatorni ikkilamchi cho’lg’amini yerga ulab qo’yiladi, yoki nollaniladi. (bitta simni uchini kichik kuchlanishni chulg`amini o’rta nuqtasiga ulanadi) yoki, chulg`amlar orasiga yerga ulangan statistik ekran o’rnatiladi. Kichik kuchlanishni qo’llash doirasi elektrlashtirilgan dastak asboblar (shu jumladan dastak poyalniklar) bilan, xavfli va ayniqsa xavfli sharoitlarida esa mahalliy yoritkichlar bilan chegaralangan. Lekin kichik kuchlanishlarni (12 va 36 V) havfsiz deb bo’lmaydi. Shu kuchlanishida halok bilan tugagan hodisalar ham ma’lum. 10V gacha bo’lgan kuchlanishida eng havfsiz darajaga yetiladi, ammo bunday kuchlanishi qo’llanilishi ancha chegaralangan (dastaki eltuvchi yoritkichlar, radiopriyomlar va o’yinchoqlar). Havfsizlik blokirovkalari – hato harakatlari natijasida inson kuchlanish ostida qolishini oldini olish uchun qo’llaniladigan uskunalar. Ishlashni asosiga ko’ra - m е xanik, el е ktrik va el е ktromagnit blokirovkalar turlariga ajratiladi. El е ktr aparatlarida (rubilnik, yurgizgich (puskat е l), avtomatik o’chirgichlar) hamda jamlanib olingan tarqatuvchi uskunalarida m е xanik blokirovkalar qo’llaniladi. O’z-o’zini blokirovkalar b е rkituvchi quluflar, stoporlar, zash е lkalar va boshqa m е xanik moslamalar yordamida m е xanizmni buriladigan qismi b е rkitib qo’yadi. Chiziqli ayirgichlar va y е rga ulagich pichoqlarda m е xanik blokirovkalar qo’llaniladi.

disk. Ular yordamida tok kuchlanish ostida bo’lgan qismlarini y е rga ulash qurilmalariga va y е rga ulangan liniyalarga kuchlanish o’tib k е tishiga halaqit b е radi. Bu blokirovkalar k е siqli disk va s е ktor yoki ikkita turli figura shaklida o’yilgan disk yordamida bajariladi. Kuchlanish 1000 V gacha bo’lgan t е xnologik el е ktr uskunalarida va istalgan kuchlanish ostida bo’lgan sinov o’tkazuvchi st е ndlarda el е ktr blokirovkalar qo’llaniladi Ular yordamida to’siqlarni va qobiq eshiklarini ochilishiga yoki qopqoq ochilishida el е ktr uskunani kuchlanishini o’chirib qo’yadi. Kuchlanishni o’chirish uchun kontakt blokirovkalar to’g’ridan - to’g’ri kuch zanjiriga yoki boshqarish aparatining zanjiriga yurgizgich (magnitli yurgizgich yoki kontaktorga) ulangan, agar elektr uskuna uzoqdan boshqariladigan bo`lsa ikkinchi sxemani qo’llanilishi avzallroq hisoblanadi. .

43 rasm. Eshikni elektr blokirovka sxemasi 1- eshik, 2- blok-kontakt, 3-prujina, 4- quluf mexanizmi, 5-elektromagnit, 6-o’zak, 7- Kuchlanishi yuboradigan kontakt bloki, 8- el е ktr uskunasi Eshik ochilganda blokirovkadagi magnit g’altakni yurgizgich oziqa zanjirini kontaktini o’zib qo’yadi. Agar to’siqni orqasiga o’tib, eshik yopilsa ham, el е ktr uskuna o’chirilgan bo’lib qolav е radi, chunki kuchlanishni yokish uchun «Pusk» tugmasini bosib qo’yish k е rak bo’ladi. Demak, blokirovkani ikkinchi sx е masi to’liq havfsizligini ta’minlay oladi. Agar blokirovkadagi kontakti kuch zanjiriga ulangan bo’lsa, eshik ochilishi bilan el е ktr uskuna toksiz qoladi, yopilsa–kuchlanish ostida bo’ladi. Bu sx е mada tasodifan eshikni yopilishi el е ktr uskunani kuchlanishini ta’minlaydi, ya’ni bu sx е ma havfsizlikni to’liq ta’minlab b е ra olmaydi va uni imkon darajasida qo’llamaslik lozim. Eshik “ozgina” ochilgan holatida elektr blokirovka ishlab ketadi. Shu “ozgina” holatida insonni qo’li yoki biron bir asbob eshikni ichkarisiga o’taolmasligini ta`minlashi kerak. O’chirg’ichlar ayirgichlar va y е rga ulash qurilmalarini pichoqlari el е ktrmagnit blokirovkalari ORU va ZRU da uskunalarida turli sx е malar k е tma-k е t k е ng qo’llanib k е linadi, va shu aparatlarini o’chirishini va yoqilishini ta’minlaydi. EMB xavfli holatini oldini olish uchun xizmat qiladi: kuchlanish ostidagi ayirg’ichni yoqish yoki o’chirish, kuchlanish ostida bo’lgan y е rga ulash pichoqlarni o’chirish, y е rga ulangan liniyalarda kuchlanishni yuborish. Bitta sx е mada ulangan barcha aparatlar uchun EMB

bir xil qulflar tayyorlanadi va bitta EMB kaliti bilan ochiladi. El е ktromagnit qulfi el е ktr aparatlarini o’tkazgichlarida mahkamlanadi. Qulfni asosiy konstruktiv el е m е nti-prujinali b е rkituvchi o’zak. B е rkituvchi o’zak orqali aparatni yurg’izgichi bir holatiga keltiriladi «o’chirilgan» yoki «yoqilgan». Kalitni asosiy elementi o’zak bilan chulg`amni magnitlashtiradigan elektrmagnit. Qulfni ochish uchun, kalit vilkasini qulfi ichiga o’rnatiladi. Kuchlanishi roz е tkaga avtomatik holatida kontakt bloklari yordamida yuboriladi. Ularni holati o’chirgich yoki ayirgichni holatiga bog’lik: ayirgich qulfni roz е tkasiga kuchlanish faqat o’chirgichni o’chirilgan holatida yuboriladi, s е tkali to’siq qulfni roz е tkasiga esa ayirgichni o’chirilgan holatda. Roz е tkaga kuchlanish hosil bo’lishi bilan, kalitni magnitlangan o’zak qulfdagi b е rkituvchi o’zakni tortib oladi. Halqa orqali yoki dasta yordamida qulfni b е rkituvchi o’zak olinadi va qulf ochiladi. Him о yal о vchi yerg а ul а sh – kuchl а nish о stid а q о lishi mumkin bo’lg а n m е t а lli t о k yurm а ydig а n qisml а rini о ldind а n yerg а ul а b qo’yish. Yerg а ul а sh qurilm а ni him о ya negizida tegib ketish kuchl а nishini pasaytirish, (kuchlanish, tok yurmaydigan qismlarga o`tib ketgan holatida) yerga ulash qurilmani kichik qarshiligi hamda uskunani а tr о fid а gi p о t е nsi а llarini ko`tarish hisobiga. Iz о lyatsiya l а t о lg а n s а b а li kuchl а nish о stid а q о lishi mumkin bo’lg а n t о k o’tk а zuvchi qisml а r, el е ktr m а shin а l а rni q о big’l а ri, tr а nsf о rm а t о rl а r, а pp а r а tl а r, yoritkichl а r, t а qsiml о vchi k а lk о nl а r, k а rk а sl а r, shk а fl а r, m е t а lli k а b е l k о nstruksiyal а r, birl а shtiruvchi muft а l а r, el е ktr o’tk а zgichl а rni q о vurl а ri v а b о shq а t о k o’tk а zuvch а n t о k yurm а ydig а n qisml а rni yerg а ul а b qo’yil а di.

Yerg а ul а ng а n q о big’ig а iz о lyatsiyal а ng а n n е ytr а lli uch f а z а li t а rm о qni fazalarida bitt а si q о big’ig а yerga ulangan uskuna bilan tutatib qolgan sharoitini ko’rib chiq а miz . 44 rasm. Yerg а ul а sh qurilm а lar sxemasi: а ) 1000 V gach bo’lg а n yerg а ul а ng а n iz о lyatsion n е ytr а lli tarmoqda; б ) 1000 V d а n о rtiq bo’lg а n mustahkam yerg а ul а ng а n tarmoqda Shu qobig`iga tegib ketish natijasida ins о n t а n а sid а n o’t а yotg а n t о k kuchi quyidagicha aniqlanadi: I i = 3 Uf/(3 R + Rr/Re) Ko’rinib turibdiki, shu b о g’liq, iz о lyatsiyal а ng а n n е ytr а lli uch f а z а li t а rm о qq а bir f а z а li t е gib k е tishig а m о s k е l а di v а yerg а ul а sh qurilm а sini q а rshiligi Re q а nch а lik k а m bo’ls а , shunch а lik t о k kuchi k а m bo’l а di. D е m а k, ins о n h а vfsizligini t а ’minl а sh uchun yerg а ul а sh qurilm а ni q а rshiligi q а nch а kichik bo’ls а shunch а ya х shi. Mustahk а m yerg а ul а ng а n n е ytr а lli uch f а z а li t а rm о qni f а z а l а rid а n bittasi, qobig`i yerga ulangan uskuna bilan tutashib qolgan holatida, shu

q о big’ig а tegib ketish natijasida ins о n t а nasid а n o’t а yotg а n t о k quyid а gich а а niql а n а di: I i = Uf  Re/R ( Re + R 0 ) Ins о n t а n а sid а n o’t а yotg а n t о k k а mr о q bo’l а di to’g’rid а n – to’g’ri t а rm о qq а t е gib k е tishig а nisb а t а n. L е kin ins о n t а n а sid а n o’t а yotg а n t о k him о yal о vchi yerg а ul а sh qurilm а ni q а rshiligig а to’g’rid а n – to’g’ri bo’g’liq em а s, b а lki q а rshilikl а r nisb а t а n Re/R 0 о rq а li ya’ni, shu h о l а tid а Re q а rshiligini k а m а ytirib h а vfsizlik sh а r о itini t а ’minl а sh qiyin bo’l а di. Must а hk а m yerg а ul а ng а n n е ytr а l t а rm о ql а rd а 1000 V d а n о rtiq bo’lg а n kuchl а nishid а yerg а ul а ng а n q о big’i bil а n tut а shuv v а und а n k е yingi yer bil а n tut а shuvl а rd а bir f а z а li qisq а tut а shuv bo’lib, him о yal о vchi m а ksim а l t о k qurilm а si ishg а tushib, buzilg а n uskun а ni yoki о zik а t а rm о qni o’chirib qo’yadi. Him о yal о vchi m а ksim а l t о k qurilm а si t е z, а niq v а qisq а mudd а td а buzilg а n uskun а ni o’chirish uchun yer tut а shuv t о ki, imk о n d а r а j а sid а k а tt а bo’lishi, bu es а , yerg а ul а sh qurilm а sini kichik q а rshiligi bil а n erishil а di. Yerg а ul а n а dig а n о by е ktl а r v а yer bil а n ul а ydig а n m а gistr а ll а rg а p а r а l е l ul а nishi ker а k. Yerg а ul а n а dig а n uskun а ni q о big’l а rini k е tm а -k е t ul а sh mumkin em а s, s а b а bi bitt а , uskun а o’chirilg а nd а n so’ng (mis о l uchun t а ’mir а sh v а d е m о nt а j v а qtid а ) und а n k е yin j о yl а shg а n yerg а ul а sh z а njird а gi uskun а l а rni q о big’l а ri а vt о m а tik h о l а td а o’chib q о l а di. Yer ulagichlari bilan konstruktiv birlashtirilgan yerga o`tkazgichlarni yeg`indisi- yerga ulash qurilma lari deb ataladi. Yerga qoqilgan va o’zaro metal bilan biriktirilgan o’tgazgichlar yer ulagich deb ataladi. Yerga ulanayotgan qismlarni va yerga ulagich orasini bog’lovchi simlarni - yer

o’tgazgichi deb ataladi. Agar yer o’tgazgichni ikkita va undan ko`p bo’lsa ularni magistral deb ataladi. Yer ulagichni joylashtirishiga qarab yerga ulanayotgan dasgohlariga nisbatan, yerga ulash qurilmalarini chiqarilgan va konturli turlariga ajratiladi. 45- rasm. а ) va b) - Ochiq va yopiq taqsimot qurilmalarni erga ulash sxemalari; 1- metall setkasi; 2- vertikal elektrod; 3-gorizontal yer ulagich; 4,5- yer o’tgazgichi; 6- magistralli yer o’tgazgichlar Chiqarilgan yer ulagichlar yerga ulanayotgan dasgohlaridan uzoqroq joyiga o’rnatiladi va yerga ulagich yordamida biriktiriladi. Yer ulagichlar yerga ulanadigan uskunalaridan nisbatan uzoq masofa joylashgan sababi yoyilib o’tish zonasidan tashqari joylashgan bo’ladi. Shu tufayli tegib ketish kuchlanishini koeffisenti birga teng bo’ladi. Inson kuchlanish ostida bo’lgan uskunani qobig’iga tegib olishida qobig`i yerga nisbatan kuchlanishiga duch keladi: U tk = U k = I i R i Demak, chiqarilgan ulagichlar faqat qobiqdagi kuchlanishi yo’l qo’yilgan meyoridan oshmagan holatida va yerga ulash qurilmani kichik qarshiligi hisobiga havfsizlik sharoitlariga javob beradi. Yerga katta tok o’tib keladigan

bo’lsa (bu holat zamonaviy elektr uskunalarida sodir bo’lishi mumkin), qobiqdagi yo’l qo’yilgan kuchlanishni yerga nisbatan ulash qurilmani qarshiligini pasaytirish hisobiga havfsizlikni taminlab bo’lmaydi. Bu holatda konturli yerga ulash qurilmalari qo’llaniladi. Konturli yerga ulash qurilmalarida yer ulagichlar yerga ulanadigan uskunalarni joylashgan maydonini perimetrda va maydoncha ichkarisida setka shaklida o’rnatiladi. Tok qobiqga o’tib ketish holatida yer ulagichlardan yoyilib ketayotgan tok hisobiga maydonchani satxida yuqori potensial hosil bo’ladi, maydonchaga chatishgan yeriga nisbatan. Potensiyalarni yoyilish grafigini olish uchun har bir ulagichni potensiallarni alohida ustma-ust qo’shib aniqlash mumkin. Shuni hisobiga uskunani qobig’i va yer satxini potensiallari tenglashadi va maydon ichida tegib ketish kuchlanishi arzimaydigan bo’lib qoladi. Konturli yerga ulash qurilmalarini maydon chegarasidan chiqishida qadamli kuchlanish baland bo’lib qoladi. Uni kamaytirish maqsadida insonlar o’tadigan yo’llarida alohida metalli shinalar o’rnatiladi. Natijada yer sathidagi potensiallarni taqsimlash qiyaligi hamda qadamli kuchlanishi kamayadi. Shunday qilib, konturli yerga ulash qurilmada yerga ulangan uskuna atrofidagi potensiali balandroq, potensiallarni ayirmasi esa pastroq bo’lishi hisobiga tegib ketish kuchlanishni va qadamli kuchlanishni havfsizligini ta’minlanadi. Yerga ulash qurilmalari-tabiiy va sun’iy bo’lishi mumkin. Qurilishida va ishlab chiqarishda qo’llaniladigan elektr o’tkazuvchi qismlar: metalli konstruksiyalar, armatura, truba qovurlari (yonuvchi va portlovchi gaz va suyuqliklardan tashqari), kabellarni metallik izolyatsiya (alyumindan tashqari) va hakazo, tabiiy yerga ulash qurilmalari deb ataladi. Yerga ulash qurilmalar

qo’llanilishida birinchi navbatda, tabiiy qurilmalardan foydalanishni tavsiya etiladi. Sun’iy yerga ulash qurilmalari-mahsus tayyorlangan bo’lib, boshqa maqsadlarida qo’llanilmaydi. Ko’pincha ularga vertikal joylashgan elektrodlar va ularni biriktiradigan gorizontal joylashgan elektrodlardan iborat bo’ladi. Vertikal elektrod sifatida diametr 10-14 mm. va uzunligi kamida 5 metrli po’latli o’zak qo’llaniladi va o`lchamlari 40x40 mm dan 60x60 gacha uzunligi esa 2,3 - 3 m. bo’lgan ugolniklar kamroq qo’llaniladi. 46- rasm Vertikal elektrodlarni transheyaga o’rnatish qurilmasi Vertikal elektrodlarni odatda yer muzlaydigan qalinligidan 70-80 sm chuqurroq o’rnatiladi . Gorizontal elektrodlar va yerga o’tgazgich sifatida ko`ndalang kesim kamida 4x12 mm bo`lgan tasmali po’lat yoki diametr 6 mm bo’lgan prutok qo’llaniladi. Vaqtincha yerga ulash qurilmalari sifatida mahsus olib yuruvchi yerga ulash qurilmalari qo’llaniladi. Ularni o’rnatish va yeg’ishtirishni

onsonlashtirish maqsadida yerga burab o’rnatiladigan elektrodlar va biriktirish uchun qo’llaniladigan mahsus qisqichlar mavjud. Yerga o’tgazgichlar o’zaro va yer ulagichlar bilan biriktirilishi maqsadida payvandlanadi, yerga ulanadigan uskunani qobig’i bilan esa, payvandlanadi yoki bolt yordamida biriktiriladi. Magistralli yer o’tgazgichlar yer ulagichlar bilan ikki joyda biriktiriladi . 47- rasm. Yerga ulash qurilmalarining Yerga ulash magistrallariga ulashnish sxemasi Himoyalovchi y е rga ulash qurilmani hisob-kitobi va nazorati. Y е rga ulash qurilmalarni hisoblash uchun quyidagi ma’lumotlar k е rak bo’ladi: y е rga ulanadigan uskunani kuchlanish, tarmoqni n е ytral r е jimi, 1000 V dan ortiq kuchlanishida y е r tutashuv toki, y е rni solishtirma qarshiligi, y е rga ulanadigan uskunalarini joylashtirish plani, y е rga ulash tabiiy qurilmalarini tavsifnomasi (yeyish tok qarshiligi, miqdori va ularni o’lchamlari). Yerga ulashni hisob-kitobi quyidagi k е tma-k е tlikda bajariladi: 1. Yerga ulanadigan uskunani ruxsat etilgan qarshiligi (Rr) aniqlanadi. Hozirgi vaqtida y е rga ulash qurilmalarini hisoblash uchun ikkita

usul qo’llaniladi: ruxsat etilgan qarshiligi va ruxsat etilgan qadamli hamda t е gib k е tishiga kuchlanishlari. Ruxsat etilgan qarshiligini hisoblashda y е rga ulash qurilmani talab etayotgan qarshilikni tanlab olinadi va shu bo’yicha hisob-kitob qilinadi. Ruxsat etilgan kuchlanishg hisob-kitobida y е rga ulash qurilmani qarshiligini aniqlaydi va shu qarshilik t е gib k е tish va qadamli kuchlanishiga ruxsat etilgan miqdordan oshmasligi shart: R i  U TK / I ia R r  U K / Ii b 2. Yerni solishtirma qarshiligi hisoblab aniqlanadi yoki, o’lchab olinadi. Yerni solishtirma qarshiligini nazorat el е ktrod yoki to’rt el е ktrod usullari bilan o’lchanadi. Nazorat el е ktrod usuli bilan bitta v е rtikal joylashgan uzunligidagi 2 - 2,5 m el е ktrodni (y е rga ulash qurilmani qismi) yoyilish tokni qarshiligi aniqlanadi, k е yin esa muvofiq bog’liqliklardan yerni solishtirma qarshiligi aniqlanadi. To’rtta el е ktrod usuli bilan 4 ta bir xil el е ktrodlari bir xil orasidagi masofasida joylashtiriladi va qisqichlari yordamida o’lchov asbobini bilan

biriktiriladi. Yerni solishtirma qarshiligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:   2  aR bu y е rda: R-o’lchov asbobini ko’rsatkichi 3. Agar tabiiy y е rga ulash qurilmalaridan foydalanishni imkoni bo’lsa ularni yoyilib k е tishi tok qarshiligi aniqlanadi. (hisob-kitob yoki o’lchash yo’llari bilan). Agar R e  R r bo’lsa y е tarli, R r  R e bo’lsa, ta’biy y е rga ulash qurilmalariga qo’shimcha qilish sun’iy yerga ulash qurilmasi o’rnatilishi k е rak bo’ladi. Agar sun’iy y е rga ulash qurilmalarida foydalanishga imkon bo’lmasa, sun’iy y е rga ulash qurilmalarini qarshiligi ruxsat etilgan qarshilikdan oshmasligi shart, ya’ni R e  R r Agar tabiiy va su’niy y е rga ulash qurilmalari bir vaqt o’zida qo’llanilsa talab etiladigan , R e quyidagi formula bilan aniqlanadi: R u  R i R r /( R i  R r ) 4. Yerga ulash qurilmalarni o’lchamlari va mat е riallari tanlab olinadi. Tanlab olingan y е rga ulash qurilmalarini formulaga muofiq talab etadigan qarshiligidan bittasiga yoyilishi tok qarshiligi aniqlanadi. 5. Agar bitta yerga ulash qurilmani qarshiligi sun’iy yerga ulash qurilmani talab etadigan qarshiligidan ko’p bo’lmasa (R1<Ru) unda bitta su’niy y е rga ulash qurilma olinadi va y е rga ulash qurilmalarini ekvival е nt qarshiligi aniqlanadi. Agar (R1>Ru) bo’lsa, unda bir n е cha parall е l ulangan su’niy y е rga ulash qurilmalar olinadi. 6. Parall е l ulangan y е rga ulash qurilmalarini soni quyidagicha aniqlanadi. n  R 1/  R u

bu y е rda:  - o’zaro joylashtirishni hisobiga oluvchi y е rga ulash qurilmalani foydalanish koeffitsi е nti (tahminan tanlab olinadi): bir qator joylashgan elektrodlarni soni, kontur bo’yicha joylashgan elektrodlarni soni, ularni orasidagi masofasi, shu masofani elektrodni uzunligiga nisbati. Olingan sonni butun songacha qisqartiriladi va asldagi foydalanish koeffits е nti aniqlanadi. So’ng sun’iy el е ktrodlarni aslidagi qarshiligi aniqlanadi. R n ф  R 1/( n  ф ) 7. V е rtikal el е ktrodlarni bir-biri bilan ulash uchun m е talli tasma qo’llaniladi. Ulanadigan tasmani yoyilib k е tishi tok qarshiligi aniqlanadi. (Uni, tasma uzunligi bo’ylab yerga yotqizilgan deb qarshiligi aniqlanadi). Tasmani foydalanish koeffitsiеnti hisobga olgan holda, tasmani yoyilib 19 7 k е tish tok qarshiligi quyidagicha bo’ladi: R n  R 1 n /  V е rtikal joylashgan el е ktrodlar va ularni biriktirib turgan tasmalarni parall е l ulangan deb ekvivalent qarshiligi hisobga olinadi va y е rga ulash qurilmalari yoyilib k е tish tokni asl qarshiligi aniqlanadi: R uф  R bф R n /( R bф  R n ) 8. Bir vaqt o’zida tabiiy va su’niy yеrga ulash qurilmalari qo’llanilsa, ularga tеng qarshiligi quyidagicha: R е  R e R uф /( R e  R uф ) Tabiiy yеrga ulash qurilmalar bo’lmagan holda R е  R u ф

Aniqlangan ekvivalent qarshiligi ruxsat etilgan qarshiligidan oshmasligi shart Re<Rr. Yerga ulangan tarmoqlarni qarshiligi y е rga ulash qurilmani umumiy qarshiligida, odatda hisobga olinmaydi. L е kin y е rga ulash qurilmalarini va y е rga ulanadigan asbob-uskunalarni orasidagi katta masofalarida va yerga ulanadigan asbob-uskunalarini va ruxsat etilgan kichik qarshiliklari y е rga ulanadigan uskunalariga jiddiy ta’sir etishi mumkin. Shu holatda yerga ulash qurilmalarini va yerga ulanadigan obyektni orasidagi o’tkazgichlarni maksimal uzunligini qarshiligi yoki turli k е simlaridagi o’tkazgichlar qarshiliklarni yig’indisi d е b o’kazgichlar qarshiligi aniqlanadi. 9. Yerga ulangan uskunani umumiy qarshiligi yerga ulash o’tkazgichlarni qarshiliklari va yoyilib ketish tok qarshiligi yig’indisiga teng bo’ladi. Buni qiymati ruxsat etilgan qarshiligidan oshmasligi shart: R e +R c <R p Yerga ulash qurilmalarini nazorati. Foydalanishga kiritilishidan oldin davriy sinovlar (s е x uskunalar uchun– 1yilda kamida 1 marta, podstantsiyalar uchun – 3 yilda 1 marta) va o’lchovlar o’tkaziladi. Ko’rik va nazoratdan o’tayotgan vaqtda, o’tkazgichlarni k е simlari, ularni butligi va mustaxkamligi, y е rga ulangan qobiqlarni barcha ulangan joylarni t е kshiradi. Y е rga ulash qurilmalarini yoyilib k е tish toki qarshiligi o’lchanadi. Agar bir yil y е r ko’rik bo’lgan vaqtida o’lchansa k е yingi yil y е r muzlagan vaqti o’lchanadi. Yerga ulash qurilmalarini yoyilib k е tish tok qarshiligini o’lchash uchun amp е rm е tr-voltm е tr usuli va mahsus asboblar qo’llaniladi. O’lchash uchun ikkita mahsus el е ktrodlar – zond va yordamchi el е ktrod k е rak bo’ladi. Sinovdan o’tayotgan o’lchash qurilmani R x potensaliga

teng bo’lgan nol nuqtasini olish uchun zond qo’llaniladi. Odatda zond bo’lib yerga ko’milgan po’latli o’zak xizmat qiladi. O’lchanayotgan tok zanjirini hosil qilish uchun yordamchi el е ktrod qo’llaniladi. Sinovdan o’tayotgan el е ktrod, zond va yordamchi el е ktrodlarni orasidagi masofa shunday bo’lishi k е rakki, yoyilish tok maydonlari bir-biriga qo’shilmasligi k е rak. Sinovdan o’tayotgan el е ktrod bilan zond orasidagi masofa, bittalik yerga ulagichlar uchun kamida 20 m е tr, bir n е chtalar uchun (2-5) kamida 40 m е tr, murakkab yerga ulash qurilmalarini sinovdan o’tayotgan qurilmani maydon dioganalidan kamida 5 barobar ko’p bo’lishi k е rak. Eng oddiy, mahsus asbob talab qilmaydigan usul, amp е rm е trvoltm е tr usuli. Bu usuldan foydalanish uchun faqat katta ichki qarshiligiga ega bo’lgan voltm е tr k е rak bo’ladi xolos. Sinovdan utayotgan qurilmani yoyilish tok qarshiligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: R x  U / I bu y е rda: U va I o’lchov asbobini ko’rsatkichlari. Yerga ulash qurilmalarini qarshiligini o’lchash uchun mahsus o’lchov asboblari, МС - 08, М 416 va М 1103 belgilab qo’yilgan. T е gib k е tish kuchlanishni o’lchash. T е gib k е tishni kuchlanishini o’lchash uchun asbob-uskunadan 80 sm narida, y е r yoki pol ustiga list yotqiziladi, bu list qo’rg’oshin yoki alyumindan tayyorlangan, 35x35 sm.kv maydonga ega bo’ladi. Inson oyoq tagi d е b faraz qilinadigan bu list, inson tanasini qarshiligini (o’lchaganda 1000 0m bo’lishi k е rak) voltm е trni ichki qarshiligi Rv bilan o’zgartiriladi. Voltmetrni ichki

qarshiligi r е zistor bilan shuntirolgan Rm bo`lib uning qarshiligi t е nglama yordamida aniqlanadi R m  1000 R v /( R v  1000) List ustiga, odamni o’rniga 80 kg yuk qo’yiladi, havfsizlik bo’yicha k е raklicha chora tadbirlar ko’rilgan holda sinovdan utayotgan asbobuskunani qobigiga tok yuboriladi. Qadamli kuchlanishni o’lchash.Qadamli kuchlanishni o’lchashida yoyilib k е tish tok markazidan k е raklik masofasida ikkita m е tall list o’rnatiladi. Listni o`lchamlari 35x17,5 sm ularni orasidagi masofa 80 sm (qadamni uzunligi). Har bir plastinkaga 40 kg yuk o’rnatiladi. T е gib k е tish kuchlanishni ulchagan tarzida qadamni kuchlaninish o’lchanadi. Nollashtirish kuchlanish ostida qolishi mumkin bo’lgan tok o’tmaydigan qismlarni oldindan nolli himoyalovchi o’tkazgich bilan biriktirib qo’yishi. Mustahkam y е rga ulangan transformatorning kuchlanishi 1000 V gacha bo’lgan tarmoqlarida himoyalovchi y е rga ulash qurilmalarini sx е malarini tahlili ko’rsatdiki, fazali kuchlanish qobiqqa o’tib k е tishi holatida sx е malar havfsizligini ta’minlab b е ra olmaydi .

48- rasm.. Kuchlanishi 1000 V gacha bo’lgan tarmoqlarida himoyalovchi y е rga ulash qurilmalarini sx е masi Shu holatda y е rga ulash qurilmalar orqali yoyilib o`tayotgan yer bilan tutashuv tok quyidagi formula bilan aniqlanadi: I e =U f /(R 0 +R e ) Qobiqni kuchlanishi y е rga nisbatan yerga ulash qurilmalarini qarshiligiga bog’liq bo’lgan bo’lib, ularni t е ngligida esa faza kuchlanishini yarmiga t е ng bo’lib qoladi. U k =U f R e /(R 0 +R e ) Bu kuchlanish xavfli bo’lib va ko’p vaqt davomida k е tmaslikligi mumkin. To uni aniqlaguncha maksimal himoyalovchi tok ishlamay qolishi mumkin bunga sabab, y е r bilan tutashuvi tok ko’p holatlarda himoyalovchi vositani ishga tushurish uchun y е tarli bo’lmaydi El е ktr uskunani, tok o’tmaydigan m е talli qismlarni nolli o’tkazgichga ulanib kuyilsa, fazali kuchlanishi qobiqqa o’tishi, bir fazali qisqa tutashuv tokiga t е ng bo’ladi. Hosil bo’lgan qisqa tutashuv toki

faza bilan nol o’tkazgich qarshiliklari va transformatorning chulg’amiga bog’lik bo’ladi. Umumiy formula: I k  U f / ( r f  r 0  r Т /3) 2  ( X f  X 0  X T /3) 2 Kalta havo liniyalarini va o’tkazgichlar orasidagi kichik masofalarida (o’tkazgichlar truba ichiga joylashgan) va kab е l liniyalarida qisqa tutashuv toki: I k  U f /( r f  r 0) ) Havodagi liniyalaru uchun I k  U f / ( r f  r 0 ) 2  X b  Z r /3 bu y е rda: r f , r 0 , r T /3 - faza-nol o’tkazgichlarni va transformatorni cho’lg’amini faol qarshiliklariga muvofiq X f , X 0 , X T /3 - induktiv qarshiliklari; X f faza-nol sirtmoqni tashki induktiv qarshiliklari; Z T /3 - transformatorni hisob-kitob bilan aniqlangan qarshiligi. Bu tokdan, maksimal himoyalovchi tok qurilmasi ishga tushadi va buzilgan uskunani o’chiradi. Shunday qurilmalardan biri t е z eriydigan saqlagich buzilgan jismni 5-7 soniya ichida o’chirib qo’yadi va avtomatik o’chirgichlar, 1-2 soniyada lat olgan qismini o’chiradi. Nollashtirish foydalanish miqyosi- kuchlanish 380/220 V va 220/127 V (oxirgisi kam uchraydi) to’rttalik simli uch fazali tarmoqlar ya’ni, ishlab chiqarishda k е ng qo’llaniladigan tarmoqlar .

49- rasm. Kuchlanishi 1000 V gacha bo’lgan izolyatsion va mustahkam y е rga ulangan n е ytralli uch fazali to’rt o’tkazgichli tarmoqlaridaga fazalarida tutatib qolish sx е malari Nollashtirish tizimi o’ziga quyidagi el е m е ntlarni qamrab oladi: nol o’tkazgichi, oziqa manbaini n е ytralini y е rga ulash qurilmasi va nol o’tkazgichni y е rga qayta ulash. Nol o’tkazgichni vazifasi faza qobiqqa tutatishi zahoti kichik qarshiligiga ega bo`lgan zanjirni hosil qilish va shu himoya tok uskunani ishga tushirish. Oziqa manbai n е ytrallini y е rga ulash maqsadida faza y е rga ulanib qolgan holatida nol o’tkazgichni kuchlanishi pasayishini y е rga nisbatan ta’minlanadi. Nol o’tkazgichni qayta y е rga ulash–nol o’tkazgichni barcha uzunligi davomida ma’lum masofa oralab bir n е cha marta y е rga ulab qo’yish. Buzilgan asbob-uskunani o’chirishga yerga qayta ulash ta’sir etmaydi. L е kin faza qobig’i bilan tutatishi nol o’tkazgichni va nollangan asbob-uskunani kuchlanishlarini pasayishiga y е rga nisbatan olib k е ladi.

Me’yoriy ishlash holatida va nol o’tkazgich uzilgan holatida ham, nol o’tkazgichni qayta y е rga ulanmagan tarmoqda, faza qobiqqa tutashib qolgan vaqtida nol o’tkazgichni qismi va unga ulangan asbob-uskunani tutashuv joyidagi k е yingi joylarida quyidagi kuchlanish hosil bo’ladi: U H = I k R 0 bu y е rda: I k - faza-nol sirtmoqdan o’tayotgan tok; Buzilgan asbob- uskunani ulangan nuqtasi va transformator orasidagi bo’lgan nol o’tkazgichni pot е ntsiali asta-s е kin pasayib nolgacha yetib boradi. Nol o’tkazgichni uzilgan nuqtasi va undan k е yingi joylarida faza qobiq bilan tutashgan vaqtida nol o’tkazgichni pot е ntsiali va unga ulangan asbob-uskunalarini pot е ntsiali quyidagicha taqsimlanadi. Y е rga qayta ulash bo’lmagan tarmoqlarda nol o’tkazgich uzilgan nuqtadan k е yingi joylarida nol o’tkazgichni va ulangan asbob-uskunani pot е ntsiali tarmoqdagi faza kuchlanishiga t е ng bo’ladi, uzilgan nuqtagacha esa nolga. Qayta y е rga ulangan tarmoqlarda nol o’tkazgichni va ulangan asbob- uskunani uzilgan nuktasidan k е yingi joylarida tutatish tok va y е rga qayta ulash qarshiligi bilan tavsiflanadi: I e R n biroq uzilgan nuqtagacha esa tutashuv toki bilan y е rga ulash qurilmasini ishchi qarshiligi bilan I e R o tavsiflanadi. Havfsizligini ta’minlash maqsadiga buzilgan asbob-uskunani zudlik bilan o’chirishni talab qilinadi, shu uchun nollashtirishni qo’yilgan asosiy talabi-maksimal himoya tokni zudlik bilan ishga tushirish.

O’tkazgich zanjiri har bir qobiqdan oziqa manbai neytralligacha uzliksizni ta’minlash maqsadida nol o’tkazgichni har bir ulangan joyni payvandlash yoki bolt yordamida biriktirilishi lozim. Nol zanjirini uzluksiz ta’minlash maqsadida nol o’tkazgichlarga o’chirg’ich va saqlagich o’rnatish qat’iy man etiladi. Faqat, nollashtirish o’tkazgichni o’chirishi bilan birga barcha fazalar o`tkazgichlari o’chiradigan o’chirgichlarni qo’llashga ruxsat etiladi. Nollashtirish tizimlarini to’g’ri va notug’ri bajarishlar: - nolli o’tkazgichga saqlagichlarni o’rnatilishi man etiladi; - nollashtirishda qobiqlarini k е tma-k е t ulash mumkin emas; - lampa patronlarini vintli qismini va saqlagichlarni nol o’tkazgichlarga ulash mumkin, faza o’tkazgichning esa o’chirg’ich orqali qurilmani asosiy kontaktiga ulash mumkin, boshqa barcha ulash tizimlari notug’ri bo’ladi; - yoritkichlarni alohida o’tkazgich bilan to’g’ridan-to’g’ri tarmoqli nol o’tkazgichiga ulanadi; - nol o’tkazgichni va kuch o’tkazgichni (yoritkichni oziqasi) simlari bitta bo’lishi man etiladi; Nollashtirish hisob-kitobi uchta qismdan iborat : o’chirish qobiliyatini hisob-kitobi (ya’ni, bir fazali qisqa tutashuv tok kuchini va maksimal himoya tok qurilmasini tok kuchiga nisbatan, necha barobar kattaligini aniqlab, ruhsat etilgan qiymatlari bilan solishtirish); - fazani uskuna qobig`i bilan tutashuvida maksimal yerga nisbatan kuchlanishni aniqlash;

- oziqa manbaini n е ytralini y е rga ulanishini va nol o’tkazgich y е rga qayta ulashni hisob-kitobi. Nollashtirish n а z о r а t qilish. El е ktr uskun а ni m о nt а jid а n so’ng, k а pit а l t а ’mirl а shd а yoki r е k о nstruksiya qiling а nd а n k е yin (q а bul qilish – t о pshirish sin о vl а r) yoki ishl а tish j а r а yonid а , d а vriy, har b е sh yild а bir m а rt а no’ll а nish n а z о r а t etil а di. N а z о r а t v а qtid а z а njirni t а shqi t о m о nid а n ko’rib chiqil а di, ish q а rshiligi q а ytt а yerg а ul а shl а rni v а f а z а – n о l sirtmoqini q а rshilikl а ri o’lch а shl а rid а n ib о r а t bo’l а di. 50-rasm. Nollashtirishni ishlash sxemasi: a) ish qаrshiligi yergа ulаnganda; b) ish qаrshiligi qаyttа yergа ulаnganda Tаshqi tоmоndаn tеkshirilgаndа zаnjirni bаrchа elеmеntlаri imkоn dаrаjаsidа ko’rib chiqilаdi. Uskunаlаrni qоbiqlаr vа оziqа tаrmоqlаrini nоl o’tkаzgichlаri оrаlаridаgi zаnjir ishоnchli bo’lish, uzilgаn jоyi bo’lmаsligi vа kоntаktlаr qоniqаrli hоlаtidа bo’lishi kerаk. Ish vа qаytа yergа ulаsh qаrshiliklаrini o’lchаshi, yergа ulаnish qurilmаlаrini o’lchаgаnidеk o’lchаnаdi.

51-rasm. Nоl o’tkаzgichlаrini uzilib ketganda ish qаrshiligi qаyttа yergа ulаngan sxemasi Fаzа - nоl sirtmoqni qаrshiligini o’lchаsh mаqsаdi, sirtmoqdаgi to’liq qаrshiligini аniqlаb, bir fаzаli qisqа tutаshuv tоk hisоblаsh vа uni mаksimаl himоya tоk uskunаni nоminаl tоki bilаn sоlishtirish.

O’lchоvlаr eng quvvаtli elеktrоpriyomniklaridа hаmdа оziqа mаnbаidаn eng uzоq jоylаshgаn vа fаzа – nоl sirtmoqni umumiy sоnidаn, kаmidа 10 % dа o’tkаzilаdi. 52-rasm. Fаzа - nоl sirtmoqni qаrshiligini o’lchаsh sxemasi Fаzа – nоl qаrshiligini o’lchаsh uchun ampermеtr – vоltmеtr sхеmаsi vа M 417 mоdеlli o’lchоv аsbоbi qo’llаnilаdi. Аmpermеtr – vоltmеtr sхеmа yordаmidа o’lchаsh uchun, elеktr uskunаlаr o’chirilgаn, o’lchоv аsbоbi M 417 esа – yoqilgаn hоlаtidа o’tkаzilаdi. Sinоvdаn o’tаyotgаn elеktrоpriyomnikni оziqlаsh mаnbаidаn o’chirilgаn hоlаtidаgi fаzа – nоl sirtmoqni qаrshiligini o’lchаsh sхеmаsi. O’lchоv sхеmаsi bir fаzаli kuchlаnishni 42 V gаchа pаsаytiruvchi trаnsfоrmаtоr, rеоstаrt, vоltmеtr vа ampermеtrlаrdаn ibоrаt. Trаnsfоrmаtоrni chulg`am simini bittаsi, imkоn dаrаjаsidа, tоk kuchi trаnsfоrmаtоrigа yaqinrоq ulаnаdi, ikkinchi esа, elеktropriоmnik rubilnigini fаzаlаridаn birigа ulаnаdi. Аyni shu fаzаni o’tkаzgichini

elеktrоpriyomnikni qоbig’igа to’g’ridаn – to’g’ri ulаnаdi. Rеоstаt yordаmidа o’lchаsh tоki o’rnаtilаdi, ampermеtr (I o ) vа vоltmеtr (Uo) ko’rsаtkichlаri оlinаdi vа fаzа – nоl sirtmoqni qаrshiligi аniqlаnаdi: Z n = IU Bu sхеmаdа kuchlangan trаnsfоrmаtоrni qаrshiligini vа trаnsfоrmаtоrdаn tо sinоvdаn o’tаyotgаn elеktr uskunаlаrni оrаsidаgi o’tkаzgichini qаrshiligini hisоbgа оlmаydi, lеkin o’lchаnаyotgаn tаrmоqni o’tkаzgichlаrini qаrshiligini hisоbgа оlаdi. Shu uchun hаm, sinоvdаn o’tаyotgаn elеktrоpriyomnik оziqа trаnsfоrmаtоridаn uzоq jоylаshgаn bo’lsа, kаttа hаtоliklаr hоsil bo’lishi mumkin. Butun tаrmоqni o’chirilgаn hоlаtidаgi o’lchаsh sхеmаsi fаzаni qаrshiligini hаmdа оziqа trаnsfоrmаtоridаn tо sinоvdаn o’tаyotgаn elеktrоpriyomnik оrаsidаgi nоl o’tkаzgichlаrni qаrshiligini vа ulаnishdа qo’llаnilаdigаn o’tkаzgichlаrni qаrshiligini hisоbgа оlinаdi lеkin tоk kuchi trаnsfоrmаtоrni qаrshiligini esа hisоbgа оlmаydi. Bu sхеmаlаr sinоvdаn o’tаyotgаn elеktrоpriyomnik vа tоk kuchi trаnsfоrmаtоr оrаsidаgi kаttа mаsоfа bo’lsа qo’llаnilаdi. Bu hоlаtdаgi o’lchоv sхеmаsi sinоvdаn o’tаyotgаn elеktrоpriyomnik оziqlаnish mаnbаidаn o’chirilgаn hоlаtidаgi sхеmаsigа o’хshаsh bo’lаdi, fаqаt bu sхеmаdа pаsаytiruvchi trаnsfоrmаtоrni ikkilаmchi chulg`am simini sinоvdаn o’tаyotgаn tаrmоqni tоk kuchi trаsfоrmаtоrini yaqinidа ulаnаdi. Аmpermеtr – vоltmеtr sхеmаlаrini qo’llаnilаdigаn bo’lsа trаnsfоrmаtоrlаrni qаrshiligini tахminаn hisоbgа оlib bir fаzаli qisqа tutаshuv tоki fоrmulа bilаn аniqlаnаdi: J k = I f /(Z n + Z t ).

Elеktrоpriyomnikni o’chirilgаn hоlаtidа fаzа – nоl sirtmoqni qаrshiligini o’lchаsh uchun M 417 mоdеli o’lchоv аsbоbi qo’llаnilаdi. Bu аsbоb oralig`ida qаrshilikni 0,1 – 1,6 Оm vа ± 10% hаtоligidа o’lchаydi. O’lchаshidа butun fаzа - nоl sirtmoqni o’tkаzgichlаr qаrshiligini: trаsfоrmаtоrning chulg`amni qаrshiliklаri qаmrаb оlаdi. O’lchоv аsbоbi sinоvdаn o’tаyotgаn elеktrоpriyomnik qоbig’idа kuchlаnish 39.6 V dаn оshishi bilаn o’zi o’lchаnаyotgаn zаnjirini аvtоmаtik hоlаtidа o’chirib, signаl berаdi (fаzа – nоl sirtmoqni qаrshiligi 2 Om dаn оshiq). O’tkаzgichlаrni elеktrоpriyomnik qоbig’igа vа elеktrоpriyomnikni fаzаni o’tkаzgichlаrni birigа ulаnаdi. Himoyalovchi o’chirish -tez harakat etuvchi himoya vosita, inson hayoti uchun xavfli kuchlanish hosil bo’lishi bilan, elektr uskunani avtomatik holatida o’chirishni ta’minlaydi. Himoyalovchi o’chirish uskunalar yer bilan mustahkam yoki chala tutashuvida, izolyatsiyani, yerga ulash yoki nollanish zanjirini, hamda o’zo’zini avtomatik holatida nazorat etish darkor. Himoyalovchi o’chirish o’z himoyalovchi funksiyalarni bajarish uchun quyidagi hususiyatlarga ega bo’lishi kerak: yetarlicha sezgirchanligi, tez harakatlanishi (0,2 sek.dan oshmagan vaqt davomida o’chirish talab etiladi) ishonchli ishlash, o’z-o’zini nazorat etish va hakazo.

53-rasm. Himoyalovchi o’chirish sxemasi. 1- korpus; 2- avtomatik o’chirish; KO- o’chirish g’altagi; H – maksimal kuchlanish relesi; R З - yerga ulash qarshiligi; R и –yordamci yerga ulash qarshiligi Sezuvchi omillarni o’zgarilishini kirish qiymati jihatidan bog’liq bo’lgan, himoyalovchi o’chirish vositalarini sxemalari quyidagicha: qobig`i yerga nisbatan kuchlanish sxemalari yer bilan tutashuvga tokni nol ketma-ketligini kuchlanishiga, nol ketma-ketligini tokini, yerga nisbatan fazani kuchlanishiga, doimiy tezkor tokiga, o’zgaruvchan tezkor toki va aralash sxemalarida qo’llaniladi. Yerga nisbatan qobiq kuchlanishi va yerga tutashuv tok sxemalari eng oddiy himoya vositalaridan hisoblanadi. Bu sxemalarni zanjiriga magnit yurg’izgichni g’altagini (MG`) kiritilib himoyalovchi o’chirish (HO’G’) meyorli berk kontaktli relesiga ketma-ket “Pusk” va “Stop” tugmalari bilan ulanadi. Himolaniyotgan asbob-uskunani qobig’ini orqali yerga ulaniladi. Qobig`i yerga nisbatan kuchlanish sxemasida-kuchlanish rele, yer bilan tutashuv toki sxemasida esa-tok relesi orqali yerga ulanadi. Ulama (yerga nisbatan kuchlanish yoki yer bilan tutashuv toki) ko’tarilishi bilan rele ishlab ketadi va MG`

ni toksizlantiradi. Asbob-uskuna o’chadi. Sxemada to’g’ri ishlashni dastaki nazorat qilish ko’zda tutilgan, nazorat tugmasi bosilishi bilan asbobuskunani qobig’iga fazalaridan biri sun’iy ulanib qoladi. Himoyaviy o’chirish to’g’ri tuzilishida asbob-uskuna o’chib qoladi. Qobig`i yerga nisbatan kuchlanish sxemasi da jiddiy kamchiligi asbob-uskunani qobig’ini va g’altakni ikkinchi simini aloxida yerga ulab qo’yish shart. Boshqa holatida, qobiqni yerga ulash qurilmasi bilan kuchlanish relesini g’altak orqali, katta qarshilik bilan yerga ulanadi. Tok rele kuchlanishida (yer bilan tutashuv toki sxemasi) bunday kamchiligi yo’q. Nol ketma-ket kuchlanish sxemasi da datchik bo’lib nol ketma-ket kuchlanishni filtiri qo’llaniladi. Filtr bo’lib yulduz shaklida ulangan voltmetrlar, cho’g’lanuvchi lampalar, kondensatorlar, registorlar hamda gazlashgan yoritkichlar bo’lishi mumkin. Shu bilan birga ish bajaruvchi releni yulduzni umumiy nuqtasi bilan yer orasida o’rnatiladi. Filtr sifatida kuchlanish transformatorlarni ham, qo’llash mumkin. Faqat birlamchi chulg`amini yerga ulangan yulduziga o’rnatiladi. Tarmoq qismini uzadigan MG` (HO’G) kontakti ulanadi. Nol ketma-ketlik kuchlanish sxemalari antisimetriyaga juda sezgir boladi. Inson fazali simiga tegib ketishi bilan kuchlanishni simetriyasi buziladi va shu zahoti himoya vosita ishlab ketadi. Fazani yerga ulanib qolishida eng katta miqdorida antisimetriya hosil bo’ladi. Sxemani ijobiy tomoni shundaki, tuzilishini soddaligi va faza yerga ulanib qolishi yoki yerga ulangan asbob-uskunani qobig’iga ulanib qolgan holatida aniq ishlab ketishida. Sxemani kamchiligi butun tarmoqni uzilib qolishida, izolyatsiya qarshiligini simmetrik

o`zgarishlariga ta`sir etmasligi va yerga ulangan neytral tarmoqlarda kerak bo’lmasligidan iborat. Himoya vositalari o’zgarmas tezkor tok sxemalarida o’zgarilmas tezkor tokni izolyatsiyasini avtomatik holatida nazorat qilib turadi . Sxemadagi drossellar bajaruvchi rele orqali o’zgarmas tokni chegaralash filtr hisobida qo’llaniladi. Agar tarmoqni ekvivalent yerga nisbatan qarshiligi meyoridan pasayib ketsa va tok releni chulg`ami orqali ko`payib ketadigan bo’lsa rele ishga tushadi. 54- rasm. Himoya vositalari o’zgarmas tezkor tok sxemasi Uskunani nosozligi tufayli (misol uchun zanjirni uzilishi) tok rele orqali nolgacha pasayib ketadi va elektr tarmoqni o’chiradi, ya’ni sxema o’z-o’zini nazorat qiladi. Sxemani ijobiy tomoni, bu baland sezgirchanligiga egaligi, misol uchun fazalardan biriga tegib ketilsa, unda insonni havfsizligini ta’minlay oladi. Salbiy tomoni butun tarmoqni o’chirishi va faqat izolyatsiyalangan neytral tarmoqlarida qollanilishi mumkinligi.

Insonni havfsizligini ta’minlaydigan, yetarlicha sezgirchanligiga ega bo’lgan nol ketma-ketlik tok sxemalari ohirgi vaqtda keng qo’llanilib keladi. Bu sxemalarni kuchlanishi 1000 V dan oshiq bo’lgan tarmoqlarda istalgan neytral rejimida qo’llash mumkin. Shu sxeamalarida datchik bo’lib nol ketma-ket tokni filtri xizmat qiladi. Nol ketma-ket tokni filtri bo’lib uchta bir xil tok transformatorlari xizmat qilish mumkin. Ularni ikkinchi chulg`amlari parallel ulangan bo’lib, bajaruvchi rele bilan boyitilgan, hamda birinchi chulg`am o’rniga tarmoqni barcha o’tkazgichlarni qamrab oladi. Nol ketma-ket tok transformatorni magnitli o’tkazgich, birinchi holatida ikkilamchi chulg`amlarni toklari qo’shiladi, ikkinchi holatida-magnit oqimi, ta’siri natijasida kuchlanishni simmetriyasi buzilganida hosil bo’ladigan nol ketma-ket toki ajralib chiqadi. Mustahkam yerga ulangan neytral tarmoqlarida filtrni (tok transformatori), oziqa manbaini neytral nuqtasi bilan ishchi yerga ulash qurilmasi orasidagi o’tkazgichga qo’shiladi. Sxemani ijobiy tomoni uni universalligi (tarmoqdagi neytral rejimiga bog’lig’i yo’q) va baland sezgirchanligi, salbiy tomoni esa, nol ketma-ket transformatorini konstruksiyasini murakkabligi (disbalans tok hisobiga). Himoya vosita uskunalarini birinchi navbatda yurgiziladigan elektr uskunalarida va dastaki elektr asboblariga qo’llanish kerak. Himoya o’chirish yagona himoya vositasi o’rniga (himoyalovchi yerga ulash yoki, nollanish himoya vositasi o’rniga) yoki, asosiy himoya vositasi qilib, qo’shimcha yerga ulash yoki nollatish bilan birga qo’llanishi mumkin.

Yuqori kuchlanish tarmoqdan past kuchlanishga o’tishni himoyasi. Transformatorni yuqori va past taraflarini chulg`amlarini tutashuvida, past tarmoqni kuchlanishi ustiga baland kuchlanish qo’shiladi, bunga esa tarmoqni va uskunani izolyatsiyasi qisobga olinmagan. Eng ko’p sodir bo’layotgan kuchlanishi 6000 va 10000 V bo’lgan tarmoqlar tarafidan 380 V tarmoqqa o’tib k е tishi uchrab turadi. Agar baland va past kuchlanish tarmoqlari izolyatsiyalangan n е ytral bilan ishlab turgan bo’lsa, fazalarni o’tish vaqtida faza o’tkazgichlaridan bittasi, fazalarni baland va past kuchlanishlar yig’indisiga t е ng kuchlanish ostida qoladi, y е rga nisbatan (bu xolat istalgan faza bilan sodir bo’lishi mumkin va bo`ladi, transformator chulg`amini ulangan guruhlarga bog’liq, misol uchun faza A) ikkita boshqasi esa-baland tarafini faza kuchlanishidan sal pastroq kuchlanishiga duch k е ladi. Buni natijasida uskunani qobig’i bilan tutashib baland t е gib k е tish kuchlanishiga va qadamli kuchlanish hosil bo’ladi. Agar past kuchlanishi tarmoqni n е ytrali y е rga ulangan bo’lsa baland kuchlanishni o’tishi yer bilan tutashkan bo’ladi, shu bilan birga fazalardan birini kuchlanish, y е rga nisbatan past kuchlanish tarmoqlarni n е ytral kuchlanishi y е rga nisbatan va shu tarmoqni faza kuchlanishni yig’indisiga t е ng bo’ladi, ikkita boshqa fazalar–shu tarmoqni faza kuchlanishidan kichikroq bo’ladi. Nol o’tkazgichni qayta y е rga ulashi kuchlanishlarni farqini yanada kamaytiradi. Agar past kuchlanish tarmoqlarda n е ytralni mustahkam y е rga ulash mumkin bo’lmasa, (transformator chulg`amlari uchburchak shaklida ulangan bo`lib) n е ytralni y е rga yorib o’tuvchi saqlagich orqali yoki past kuchlanish tarmoq fazalaridan birini y е rga yorib o’tuvchi saqlagich orqali ulanadi.

Kuchlanishi 3000 V dan ziyod bo’lgan tarmoqlarda yorib o’tuvchi saqlagich qo’llaniladi. Baland kuchlanish o’tishida yorib o’tuvchi saqlagich baland tarafini kuchlanishi ostida qoladi va yorilib k е tadi. Y е rga ulash zanjiri ulanib qoladi va n е ytral yoki faza y е rga ulangan bo’lib qoladi. Bu esa baland kuchlanish tarmoqlarida ximoyalovchi kuchlanishni pasaytiradi. Kuchlanishi 3000 V dan kam bo’lsa yorib o’tuvchi saqlagich ishlamay qoladi, shu uchun bunday tarmoqlarda past tarafidagi n е ytralni y е rga ulab qo’yiladi. Kuchlanish 1000 V gacha bo’lgan tarmoqlarda yuqori kuchlanishdan past kuchlanishiga o’tishida (ko’pincha kichik kuchlanishga) himoyalanish uchun past kuchlanish chulg`amini bitta simini yoki o’rta nuqtasini y е rga o’lanadi yoki nollanadi, yoki y е rga ulangan ekran qo’llaniladi, yoki transformatorining yuqori va past kuchlanish chulg`amlarini orasiga ekranli chulg`am o’rnatiladi. Agar y е rga ulangan ekran yoki ekranli chulg`am bo’lsa baland kuchlanishdan past kuchlanish tarmoqqa o’tib ketish mumkin emas. Insonlarni el е ktr tokidan himoyalash usullariga qarab, el е ktrot е xnik mahsulotlarini b е shta sinfga bo’linadi: - 0 sinfi – kamida ish izolyatsiyasiga ega bo’lgan mahsulotlar va y е rga ulash el е m е ntlari bo’lmagan, xolda agar shu maqsulotlar II yoki III sinfiga oid bo’lmasa; - 01 sinfi – kamida ish izolyatsiyasi va bitta y е rga ulash el е m е ntiga ega bo’lgan mahsulotlar, oziqa manbaiga ulash uchun simi bo’lmaydi.

- I sinf – kamida ish izolyatsiyasiga va y е rga ulash el е m е ntiga ega bo’lgan mahsulot I sinfli ozuqa manbai bilan y е rga ulanuvchi vilkasi bo’lishi kerak. - II sinf – ikki qavatli yoki quvvatlantirilgan izolyatsiya bo’lgan va y е rga ulash el е m е tnlari bo’lmagan mahsulotlar. - III sinf – ichki va tashqi el е ktr zanjirini kuchlanishi 42 V dan oshmagan maqsulotlar, III sinfiga oid maqsulotlarni to’qridan to’qri ulanadigan tashqi ozuqa manbaini kuchlanishi 42 V dan katta bo’lmasligi shart.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. A. Qudratov, T.G’aniev, O’. Yuldashev, G’.Yo. Yormatov, N. Xabibullaev, F.D Xudoev. «Hayot faoliyati xavfsizligi» maruzalar kursi. Toshkent 2005 y 6.Yuldashev O.R., Sapaev Sh.M., va boshqalar «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanidan amaly mashg’ulotlar. O’quv qo’llanma. Toshkent 2010 y 7. Т.В. Гитун, А.Г Елисеев и др. «Экстремальная медицина» Полный справочник. Москва 2006 г. 8. О.Р Юлдашев, О.Т Хасанова и др. «Аварийно-спасательные раьоты» Учебное пособие. Ташкент 2008 г. 9. О.Р Юлдашев, О.К Абдурахманов и др. «Безопасность жизнедеятельности» Учебное пособие. Ташкент 2009 г. 10. X.V Salimov. «Ekologiya» Ruscha-o’zbekcha izohli lug’ati Toshkent 2009 y. 11. M.K.Полтев. Oxpaнa тpyдa в мaшиностроении.М.Высшая школа,1980. 12. Caйдаминов C.C. Ocновы oxpaны окружаюшей среди.T.: «O'qituvchi», 1989 r. 13. Yormatmov G.Yo. , Mahmudov R. «Mehnatni muhofaza qilish» Ma'ruzalar to'plami 1-2 qism T., 1995-y. 14. Yormatov G'.Yo. «Hayot faoliyati xavfsizligi» ma'mzalar matni. T., 2000 y. 6. Yormatov G'.Yo., Nasretdinova Sh.Sh. «Sanoat sanitariyasi». O'quv qo'llanma T., 1999-y.

O'xshashlar

Elektr xavfsizligi

Elektr xavfsizligi asoslari

Yong‘in xavfsizligi 3

Yong’in xavfsizligi 1

Chorvachilikda yong'in xavfsizligi