Urug’lanish - Valeologiya - Referatlar

Urug’lanish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159.033203125 KB

Ko'chirib olish

Urug’lanish Reja: 1. Maydalanish 2. Gastrulyatsiya va o’q organlarning hosil bo’lishi 3. Provizor organlarning hosil bo’lishi

Hayvonlarda va odamlarda embrional taraqqiyotni 4 davrga bo`lib o`rganiladi: 1. Urug`lanish davri - zigotaning hosil bo`lishi bilan tugaydi. 2. Maydalanish davri - blastula yoki homila pufagining hosil bo`lishi bilan tugaydi. 3. Gastrulyatsiya davri. 4. Organogenez va gistogenez . To`qima va organlarni, shuningdek, homila qobiqlari yoki muvaqqat organlarning hosil bo`lishi. Urug`lanish erkak va ayol jinsiy hujayralari - gametalarning qo`shilishidan iborat. Urug`lanishi 2 xil bo`ladi: tashqi va ichki. Ko`pchilik suv hayvonlari o`zlarining tuxum va urug`larini suvga tashlaydi va jinsiy gametalar suvda qo`shiladi. Gametalarning bunday sodda qo`shilish usuliga tashqi urug`lanish deyiladi. Jinsiy gametalarning urg`ochi hayvonning jinsiy yo`llarda qo`shilishiga ichki urug`lanish deyiladi. Tuxum hujayraning bitta spermatozoid bilan urug`lanishiga monospermiya, ko`p spermatozoidlar bilan urug`lanishiga polispermiya deyiladi. Polispermiya teloletsital tuxum hujayrali hayvonlarda uchraydi. Lekin polispermiya ro`y bergan taqdirda ham tuxum hujayra bilan faqat bitta spermatozoid qo`shiladi, qolganlari esa teloletsital tuxumning vegatativ qutbiga o`tib, sariqlikning qayta so`rilishida (rezorbsiyada) va sariqlik entodermasining hosil bo`lishida ishtirok etadigan merotsit hujayralarga aylanadi. Urug`lanish jarayonida 2 ta faza farq qilinadi: 1) urug`lanishning tashqi fazasi; 2) urug`lanishning ichki fazasi. Urug`lanishning tashqi fazasi spermatozoidlarning tuxum hujayraga intilishi va tuxum hujayrada qabul qiluvchi do`mboqchalarning hosil bo`lishi bilan ifodalanadi. Effektiv (chaqqon) spermatozoidlarning bittasi bu do`mboqchaga yetib borib, unga yopishib oladi. Spermatozoid tuxum hujayraga tekkan zahoti spermatozoid boshchasnning akrosomasidagi gialuronidaza fermenti ta’sirida follikulyar hujayralar orasidagi va tuxum hujayra qobig`idagi glikozaminoglikan

erib ketadi. Spermatozoid boshchasi, bo`yni va tanasi tuxum hujayraga kirib, dumi tashqarida qoladi (36-rasm). Spermatozoid tuxum hujayraga kirgach, kortikal granulalar boshqa spermatozoidlarning kirishiga to`sqinlik qiluvchi urug`lanish qobig`ini hosil qiladi. Polispermiyada esa sariqlik pardasi bilan tuxum hujayra qobig`i orasida sariqlik bo`shlig`i hosil bo`lib, bu yerda sariqlik membranasidan o`tgan spermatozoidlarning bir qismi halok bo`ladi. Shu davrdan boshlab urug`lanishning ichki fazasi boshlanadi va quyidagicha ta’riflanadi: hujayraning yadrosidan iborat bo`lgan spermatozoidning boshchasi sitoplazmaga kirganidan so`ng shishadi va tuxum hujay-raning yadrosiga nisbatan 180° ga buriladi. Natijada, spermatozoidning sentrosomadan iborat bo`lgan bo`yni oldinda bo`lib qoladi va tuxum hujayrasining yadrosi tomon harakatlanadi. Sentrosoma atrofida axromatin to`ri hosil bo`ladi. Tuxum hujayraning yadrosi ham shishadi va spermatozoidning yadrosi tomon harakatlanadi, ikki ,yadro birlashib, zigota deb ataluvchi urug`langan tuxum hujayra hosil bo`ladi. Shunday qilib, urug`-lanish jarayonida spermatozoid tuxum hujayraga ota organizmi-ning irsiy belgilarini saqlovchi yadrodan tashqari sentrosoma va m i t o x o n d i y a l a r n i ham olib kiradi. Shundan so`ng embrional taraqqiyotning ikkinchi bosqichi - maydalanish bosh-lanadi. 36- rasm. Urug`lanishning ketma-ket bosqichlarining sxematik tasviri. 1_ tuxum hujayra sitoplazmasi; 2-asl pronukleusi; 3-erkak pronukleusi 4- sentriolalar (hujayra markazi); 5-sinkarion. Maydalanish Maydalanish oddiy hujayra bo`linishidan shu bilan farq qiladiki, bu jarayonda hujayralar faqatgina bo`linadi, lekin o`smaydi. Buning natijasida ularning umumiy hajmi zigota hajmidan katta bo`lmay, ko`p hujayralardan tashkil topgan maydalangan shar hosil bo`ladi. Maydalanayotgan bu hujayralar

blastomerlar deb ataladi (yunon. blastos - kurtak, meros - bo`-lak). Maydalanish maydalanish egatlari hosil bo`lishi bilan boshlanadi. Maydalanish egatining 4 turi tafovut qilinadi: 1) meridional egat - zigotaning meridional chizig`idan o`tadi; 2) ekvatorial egat zigotaning ekvator chizig`idan o`tadi; 3) longitudinal egat - zigotaning ekvatoriga parallel o`tadi; 4) tangentsial egat - tangentsial yo`nalishda o`tadi. Zigotaning maydalanish jarayoni tuxum hujayraning sitoplazmasidagi oziqa miqdoriga bog`liq, negaki, oziqa moddaning ko`pligi maydalanishni qiyinlashtiradi yoki unga qarshilik ko`rsatadi. Shunga ko`ra umurtqali hayvonlarda tuxum hujayra maydalanishining 2 turi farqlanadi. 1. Goloblastik yoki to`liq maydalanish. Bunda tuxumning hammasi maydalanadi va maydalanish egati ham animal, ham vegetativ qutblardan o`tadi. Goloblastik maydalanish o`z navbatida 2 turga bo`linadi: a) to`liq, tekis maydalanish (37-rasm, a). Bunday maydalanish natijasida hosil bo`layotgan blastomerlarning hammasi taxminan bir xil kattalikka ega bo`ladi. Bunday maydalanish lansetnikning izoletsital tuxumiga xosdir; b) to`liq notekis maydalanishda (37-rasm, b) tuxum hujayraning hammasi maydalanadi. Lekin vegetativ qutbda sariqlik moddasi ko`p bo`lganligi sababli bu qutbdagi maydalanish animal qutbning maydalanishidan orqada qoladi. Animal qutb blastomerlari tezroq bo`linganligi sababli sariqlikka boy bo`lgan vegetativ qutb blastomerlaridan maydaroq bo`ladi. Bunday maydalapish amfibiylardagi mezoletsital tuxumlarga xosdir. 37- rasm. MaydalaniiGturlari. A - to`liq maydalanish; B - to`liq notekis maydalanish; V - qisman

maydalanish . Bundan tashqari, goloblastik maydalanish sinxron va asinxron bo`lishi mumkin. Sinxron maydalanish natijasida hosil bo`lgan blastomerlar sonining o`sishi to`g`ri geometrik progressiya usulida boradi (2, 4, 8, 32, 64, 128). Bunday maydalanish lansetniklarda kuzatiladi. Asinxron maydalanishda esa blasto-merlar sonining to`g`ri geometrik progressiya bo`yicha borishi bu-ziladi. Masalan, 3, 5, 6, 10 sonli blastomerlar hosil bo`ladi. To`liq asinxron maydalanish sut emizuvchilar va odamning izoletsital tuxum hujayralarida kuzatiladi. Meroblastik yoki qisman maydalnish. Bu usulda tuxum hujayraning pusht gardishidan iborat animal qutbigina maydalanishda ishtirok etib, buni diskoidal maydalanish ham deyiladi. Tuxum hujayraning oziq moddadan iborat bo`lgan vegetativ qutbi esa maydalanmaydi. Bu yo`l bilan baliqlar, qushlar va reptiliylarning poliletsital tuxumlari maydalanadi (37-rasm, v). Maydalanish homila pufagi yoki blastulaning hosil bo`lishi bilan tugaydi. Lansetnikda va amfibiylarda kuzatiladigan tipik blastulalarda blastoderma deb ataluvchi devori va bo`shliq - blastotsel farqlanadi (38-rasm, a). Bundan tashqari, blastulaning tomi, tubi va qirg`oq zonalari farqlanadi. Lansetniklarda maydalanish faqat uch xil egatlar (meridional, ekvatorial, longitudinal egatlar) orqali o`tgani uchun blastoderma bir qavatli bo`ladi. Amfibiylarda maydalanish jarayonida yana tangensial egat ham o`tganligi uchun blastoderma ko`p q avatli bo`ladi (38-rasm, b). Notekis maydalanish natijasida blastulaning tomi va qirg`oq zonalari mayda, tubi esa blastotselga bo`rtib chiquvchi sariqlikka boy bo`lgan (davom etuvchi) yirik blastomerlardan iborat. 38-rasm. Blastula turlari.

a-lantsetnikning bir qavatli blastulasi; b-amfibiyalarnining ko`p qavatli blastulasi; v- skatning disk shaklidagi blastulasi; g - sut emizuvchilarning zich blastulasi - sterroblastula. Lantsetnik va amfibiyalarda belgilash (markirovka) usuli bilan blastula davridayoq pusht varaqlari va organlarning kurtaklari borligi aniqlangan. Blastulaning tomi bo`lajak ektoderma kurtagidir. Blastula tubi bo`lajak endoterma, qirg`oq zonalari esa bo`lajak xorda va mezodermaning kurtagidir. Baliqlar, qushlar va reptiliylarda meroblastik maydalanish natijasida faqat tomi va qirg`oq zonalari farq qilinadigan blastomerlardan iborat diskoblastula hosil bo`ladi (38-rasm,v). Blastulaning tubini esa maydalanmagan sariqlik tashkil etadi. Blastula bo`shlig`i - blastotsel kichik. Bu yerda sariqlik bilan bog`liq bo`lmagan markaziy blastomerlar va sariqlikda yotuvchi qirg`oq blastomerlari farqlanadi. Qirg`oq blastomerlarining bir qismi sariqlik entodermasini hosil qilishda, qolganlari esa ortiqcha spermatozoidlar kabi merotsitlarga aylanib sariqlikning rezorbtsiyasida ishtirok etadi. Sut emizuvchilarda va odamda maydalanishning boshidayoq bir xil bo`lmagan oqish va qoramtir blastomerlar hosil bo`ladi (38-rasm, g). Maydalanish natijasida blastotsel hosil bo`lmay, balki zich blastula yoki sterroblastula shakllanadi. Unda trofoblast deb nomlanuvchi bir qavat bo`lib joylashgan periferik oqish blastomerlar va embrioblast deb nomlanuvchi markaziy qoramtir blastomerlar farqlanadi. Trofoblastlar pushtni oziqlantirishda, embrioblastlar esa pusht rivojlanishida ishtirok etadi. Sterroblastula bosqichida pusht bachadonga o`tib, uning shilliq qavatiga yopishadi (implantatsiya). Bachadonning shilliq qavatidan sterroblastulaga suyuqlik kiradi va hujayra elementlarini ikki tomonga suradi. Natijada sterroblastula homila pufagiga aylanadi. Uning devori bir qavat trofoblast hujayralaridan tuzilgan bo`lib, ichida, qutblardan birida, embrioblast - homila tuguni joylashadi. Blastulaning hosil bo`lishi bilan homila taraqqiyotining ikkinchi davri tugallanadi va 3-davr - gastrulyatsiya boshlanadi.

Gastrulyatsiya va o’q organlarning hosil bo’lishi Gastrulyatsiya mobaynida homila varaqlari va o`q organlarining boshlang`ich kurtagi hosil bo`ladi. Gastrulyatsiya umurtqali hayvonlarda tuxum hujayralardagi oziqa moddasining miqdoriga qarab turlicha kechadi. Gastrulyatsiyaning 4 turi farqlanadi (39-rasm): 1) invaginatsiya; 2) immigratsiya; 3) epiboliya; 4) delyaminatsiya. Invaginatsiya (lat in - ichkariga, vagina - qin) da blastula devorining bir qismi blastula ichiga botib kiradi. M i g r a t s i y a d a blastula devorini hosil qilgan blastomerlarning bir qismi blastula ichiga (immigratsiya) yoki tashqarisiga (emigratsiya) ko`chib ikkinchi qavatni hosil qi-ladi. Epiboliya (yunon. epibole qoplash) - blastula devorining sekin bo`linayotgan qism hujayra-larining tez bo`linayotgan qism hujayralari bilan qoplanishi. Delyaminatsiya (lat. de - ajralish, lamina - plastinka) blastula devorini hosil qilgan blastomerlarning tangentsial bo`linishi natija-sida blastula devorining ikki qavatli bo`lib qolishi. Xordali hayvonlar rivojlanishida gastrulyatsiyaning bir yo`la bir necha turini kuzatish mumkin, lekin shulardan ma’lum bir turi asosiy o`rin tutadi. Lansetniklarda gastrulyatsiya invaginatsiya turi bo`yicha kechadi. Blastulaning tubi ichkariga botib kirib ustki devorigacha borib yetadi. Natijada blastotsel torayib, tashqi parda - ektoderma, ichki varaq - entodermadan iborat ikki qavat devorli qadah hosil bo`ladi. Qadahning bo`shlig`i birlamchi ichak yoki gast rotsel deyiladi. Bo`shliqqa kirish yeri birlamchi og`iz yoki blastopora deb nomlanadi. Birlamchi og`iz 4 ta lab bilan chegaralangan: homilaning orqa tomoniga to`g`ri keluvchi dorsal lab, old tomoniga to`g`ri keluvchi v e n t r a l lab va ular orasidagi 2 yon lablar. Lab hujayralarini blastula qirg`oq zonasining mayda hujayralari hosil qiladi. Homila bo`yiga o`sadi va blastopora lablari bir-biriga yaqinlashadi. Tashqi varaq hisobiga dorsal labdan boshlanuvchi hujayralar tortmasi hosil bo`lib, bu tortmani nerv plastinkasi deb yuritiladi. Keyinchalik undan nerv naychasi hosil bo`ladi. Uning ostida, lekin ichki varaq hisobiga hujayralar tortmasi hosil bo`lib, uni hordal plastinka deb ataladi. Undan hayvonning o`q skeleti hosil bo`ladi. Ikkala kurtakning hosil bo`lishida

blastoporaning dorsal lab materiali ishtirok etadi. Ikki devorli homila hosil bo`lgach, o`q organlarining hosil bo`lishi boshlanadi. Nerv plastinkasi homilaning bo`yi bo`yicha nerv ariqchasi holida tashqi varaqdan ajralib chiqadi. Tashqi varaqning uchlari bir-biriga qarab o`sadi va birlashadi. Shunday qilib, tashqi varaq – ektoderma shakllanadi. Nerv ariqchasi chetlari buralib, ektoderma ostida yotuvchi nerv naychasi hosil bo`ladi. Shu yo`l bilan ichki varaq hisobiga xordal plastinkadan xordal trubka, undan esa xordal tortma hosil bo`ladi (40-rasm, a b). 39- rasm. Gastrulyatsiya turlari. A-invaginatsiya; B-epiboliya; V-migratsiya; G-delyamiiatsiya (V. G. Yeliseev va boshqalar, 1972). Shu vaqtning o`zida ichki varaq tarkibidagi qirg`oq zonasining hujayralari xordal tortma atrofida ichki va tashqi varaq orasiga o`sib kiruvchi ikkita cho`ntak hosil qilady. Bu cho`ntaklar gastrotseldan ajralib, gastrula bo`yi bo`yicha joylashuvchi mezodermani hosil qiladi. Mezoderma xaltacha shaklida o`sib, unda pariyetal va visseral varaqlarni farq qilish mumkin. Mezoderma tortmalarining barcha qismi bir xil bo`lmay, dorzal qismi segmentlarga - somitlarga ajralgan. Ular

segment oyoqchalariga davom etadi. Ventral qismi segmentlarga ajralmaydi. Bu qism splanxnotom deb yuritiladi. Xorda va mezoderma birlamchi ichki varaqdan ajralgandan so`ng ichki homila varag`i - entoderma shakllanadi. Amfibiyalarda gastrulyatsiya i n v a g i n a t s i y a va e p i b o l i y a turida o`tadi. Amfibiylar blastulasining tubi sariqlikka boy bo`lib, ularning maydalanishi juda sekin ro`y beradi. Gastrulyatsiya jarayoni qirg`oq zona sohasida boshlanadi. Bu yerda o`roqsimon egat hosil bo`ladi. O’roqsimon egat chuqurlashishi natijasida gastrotsel bo`shlig`i, blastopora, dorsal va yon lablar hosil bo`ladi. Ventral lab esa hali vujudga kelmagan bo`ladi. Uning o`rnida esa sariqlikka boy blastomerlar joylashadi. Invaginatsiya bilan bir vaqtning o`zida blastula vegetativ qutbining yirik hujayralarini animal qutbning tez ko`payayotgan mayda hujayralari bosib ketib, epiboliya ham boshlanadi. Invaginatsiya va epiboliya natijasida ektoderma va entoderma, shuningdek ventral lab hosil bo`ladi. Dorsal lab sohasida bo`linayotgan mayda hujayralar gastrula ichiga o`sib kirib, mezodermani hosil qiladi. Mezoderma hosil bo`lgach ilk ichki qavat hisobiga entoderma va xorda, keyinroq esa ektodermadan nerv naychasi rivojlanadi. Nerv naychasining hosil bo`lishi va mezodermaning somitlarga bo`linishi lansetnikdagi kabi sodir bo`ladi. 40- rasm. A, B - Lansetnikda o`q organlarining hosil bo`lishi.

1-nerv plastinkasi; 2-ektoderma; 3-xordal plastinka; 4-mezoderma; 5- entoderma, 6-xorda; 7- oxirgi ichak (A. A. Zavarzindan). Baliqlarda gastrulyatsiya invaginatsiya va delyaminatsiya yo`li bilan kechadi. Maydalangan pusht gardishi sariqlikda birmuncha cho`ziladi; uning ustidan ko`tariladi va orqa qirg`og`ida burila boshlaydi. Buning natijasida qirg`oq kertigi hosil bo`ladi. Bu kertik uzunlashadi, chuqurlashadi, natijada, homila gardishi ikki qavat bo`lib qoladi. Tashqi qavati ektodermani, ichki qavati esa entodermani tashkil qiladi. Birlamchi ichak bo`shlig`idan gastrotsel hosil bo`ladi va u lansetniklarning, amfibiylarning birlamchi ichagidan tubining bo`lmasligi bilan farq qiladi. Ularda tub bo`lib parchalanmagan sariqlik hisoblanadi. Bu yerda ham lablar bilan chegaralangan blastopor bo`lib, lantsetnik, amfibriylarnikidan orqa labning bo`lmasligi bilap farqlanadi, orqa lab o`rnida esa sariqlik bo`ladi. Invaginatsiya va qirg`oq kertigining hosil bo`lishi bilan bir vaqtda delyaminatsiya ham ro`y beradi, ya’ni sariqlik ustida yotuvchi qirg`oq bla-stomerlarining ajralishi natijasida ham entoderma hosil bo`ladi. Shunday qilib, baliqlarda 2 ta entoderma farqlanadi. Biri-invaginatsiya yo`li bilan hosil bo`lgan g a s t r a l e n t od e r m a va ikkinchisi delyaminatsiya natijasida hosil bo`lgan sariqlik entodermasi. Bir vaqtning o`zida lablar sohasidasida mayda hujayra materialining ajralishn hisobiga xor-domezodermal kurtak hosil bo`ladi va ular gastrulyatsiyaning boshlanishidayoq ekto-va entodermaning orasiga suqilib kirib, alohida o`sa boshlaydi. Ektodermaning tarkibida oldingi labdan nerv plastinkasi o`sadi. Qushlarda gastrulyatsiya d e l a m i n a t s i y a bo`yicha kechadi. Maydalangan homila gardishi 2 varaqqa ajraladi. Entoderma ostida uncha katta bo`lmagan gastrotsel deb yuritiluvchi tirqish hosil bo`ladi, uning tubi sariqlik hisoblanadi. Qushlar tuxumini bosib yotmaguncha pusht gardishida o`zgarishlar bo`lmaydi. Pusht gardishining markazida bo`linayotgan mayda hujayralar pusht qalqonchasi deb ataluvchi to`plam hosil qiladi. Uning atrofidagi blastomerlar sariqlik ustidan birmuncha ko`tarilib oqish maydonni (area pellucida) hosil qiladi. Uning orqasida esa qoramtir maydonni (area opaca) hosil qiluvchi sariqlikka zich yopishib yotgan blastomerlar yotadi. Unda qon tomirlar rivojlanadi. Pusht

qalqonchasining orqa chekkasida bo`linayotgan mayda hujayrali materialning konsentratsiyalanishi natijasida birlamchi tasma hosil bo`ladi. Uning oldingi uchi qalinlashib birlamchi (Genzen) tugunni hosil qiladi. Mana shu tugundan old tomonga xordal o`simta o`sib chiqadi. Birlamchi tasma sohasida mayda hujayrali material zo’r berib bo`linishda davom etadi va ekto-hamda entodermaning orasiga o`sib kiruvchi mezodermani beradi. Shunday qilib, qushlarda invaginatsiya bo`lmasligi sababli blastopora hosil bo`lmaydi. Uning analogi birlamchi tasma hisoblanadi, chunki u yerda birlamchi kurtak va o`q organlarining kompleksi hosil bo`ladi. Sut emizuvchilarda gastrulyatsiya - d e l a m i n a t s i y a va i m m i g r a t s i y a turida boradi. Trofoblast tagida joylashgan embrional tuguncha birmuncha yoziladi va 2 varaqqa ajraladi. Ektoderma ustida joylashgan trofoblast hujayralari erib ketadi, buning natijasida ektodermaning chetlari trofoblast bilan qo`shilib ketadi. Embrional tugunchaning markazida birlamchi tasmali pusht qalqonchasi (Genzen tuguni) va xordali o`simta hosil bo`ladi. Birlamchi tasma sohasida mayda hujayra materiali ichkariga o`sib kirib ekto-va entoderma orasida taqsimlanadi va mezodermani hosil qiladi. Shuning bilan bir vaqtda embrional tugundan hujayra elementlari migratsiyaga uchrab, ekto- va entodermaning orasiga o`sib kiradi. U ham trofoblastning ichki yuzasini o`rab o`sa boshlaydi va pushtdan tashqari mezodermani beradi. Homila varaqlari va o`q organlarining kurtaklari hosil bo`lishi bilan gastrulyatsiya davri tugaydi va embrional taraqqiyotning to`rtinchi davri - gistogenez va organogenez boshlanadi. To`qima va organlarning taraqqiyoti hamma umurtqali hayvonlarda bir xilda o`tadi. Ektodermadan nerv plastinkasi ajraladi, u avval bukilib nerv tarnovchasini, keyinchalik tutashib, nerv nayini hosil qiladi, ustini esa ektoderma qoplab oladi (41-rasm). Xordal plastinka nerv naychasining tagida xordani hosil qiladi. Mezoderma segmentlarga (dermatom, sklerotom, miotom), segment oyoqchalari (nefrotom) splanxnotomlarga differentsiyalanadi.

Splanxnotomlar entodermaga tutashuvchi vistseral va ektodermaga tutashuvchi pariyetal varaqlarga ajraladi. Ularning orasida ikkilamchi bo`shliq - selom hosil bo`ladi. Entoderma tuta-shib bitib ketadi va doimiy ichak shakllanadi. Embrional taraqqiyot davomida turli to`qima va organlarning hosil bo`lishi shu a’zolar ta’rifida keltiriladi. Homila varaqlari hosil bo`lishining ilk davrlaridayoq mezenxima yoki embrional biriktiruvchi to`qima shakllanadi. Mezenxima asosan mezodermadan ko`chib chiqqan o`simtali hujayralar bo`lib, ular guruh-guruh bo`lib homila varaqlari orasida joylashadi. Qisman mezenxima boshqa varaqlardan ko`chgan hujayralardan, xususan, ektodermadan rivojlanadi. Mezenximadan qon va limfa, qon yaratuvchi a’zolar, biriktiruvchi to`qima, qon tomirlar va silliq mushak to`qimasi rivojlanadi. 41-rasm. Tovuq embrionida o`q organlarming hosil bo`lishi. 1-nerv naychasi; 2-ganglioz plastinka; 3-xorda; 4- mezoderma; 5 - somitlar; 6-mushak hujayra; 7-mezoderma; 8-nefrotomlar; 9-splanxnotom; vistseral varag`i; 13-splanxnotom pariyetal varag`i; 11-ichak entodermasi; 12 - qon hujayralari; 13- ektoderma. (Z. D. Zemtsovdan) Provizor organlarning hosil bo’lishi Xordali hayvonlar tuzilishining murakkablashishi bilan homila rivojlanishini ta’minlovchi provizor (muvaqqat) organlar hosil bo`ladi. Ular definitiv a’zolardan farqli ra-vishda homila mustaqil hayot kechirguncha yoki tug`ilguncha bo`lib, so`ngra yo`qolib ketadi.

Provizor organlarga quyidagilar kiradi: 1) sariqlik xaltasi; 2) amnion; 3) seroz parda; 4) allantios; 5) xorion; 6)y o`ldosh; 7) kindik kanalchasi; Provizor organlar baliqlarda dastlab sariqlik xaltasi ko`rinishida hosil bo`la boshlaydi. Ma’lumki, gastrulyatsiyaning ilk bosqichlaridayoq pusht va sariqlik entodermasi hosil bo`ladi. Sariqlik entodermasining erkin qirg`oqlari o`sib sariqlikni o`rab oladi. Xordo-mezodermal kurtak hosil bo`lgach, ekto-va entoderma oralig`iga mezodermaning pariyetal va vistseral varag`i ham o`sib kiradi. Shunday qilib, sariqlik qopining devori ektodermadan, mezodermaning pariyetal hamda visseral varag`idan va entodermadan tashkil topgan. Rivojlanish davomida homila sariqlikdan ko`tariladi va faqat tana burmasi orqali sariqlik xaltasi bilan bog`lanadi. Sariqlik xalta bo`shlig`ining oziq moddasi sariqlik bilan to`lgan bo`lib, u sariqlik poyachasi orqali homila ichagiga tushadi. Shunday qilib, sariqlik xaltasi oziqlantirish vazifasini o`taydi. Sariqlikning hammasi homilaning oziqlanishiga sarf bo`lgandan keyin sariqlik xaltasi quriydi va tushib ketadi, uning o`rnida esa teri va ichak kindigi qoladi. Sut emizuvchilarda sariqlik xaltasi embrioblastdan amnion bilan bir vaqtda hosil bo`ladi, lekin unda oziqa modda sariqlik bo`lmaganligi sababli unchalik rivojlanmaydi. Lekin u muhim vazifani o`taydi, chunki uning devorida, ya’ni mezodermaning visseral varag`ida dastlabki qon orolchalari hosil bo`la boshlaydi. Amnion va seroz parda . U qushlarda, reptiliy va sut emizuvchilarda bo`ladi. Tana burmasi va sariqlik xaltasi shakllanishi bilan homilaning ust tomoniga o`suvchi ektoderma va mezodermaning pariyetal varag`idan hosil bo`lgan ikkinchi burma- amnion burma yuzaga keladi. Amion burma hamma tarafdan homilani o`rab oladi va bir-biri bilan birlashib ketib, bevosita homilani o`raydigan amnion

va seroz pardani ho sil qiladi. (42-rasm). Amnion o`sish davomida suyuqlik bilan to`ladi. Uning bo`shlig`ida homila taraqqiy etadi. Sut emizuvchilarda ham uning taraqqiyoti aynan shu yo`l bilan sodir bo`ladi. Amnionning devori homilaning teri yopqichiga o`tuvchi ektoderma va mezodermaning pariyetal varag`idan tashkil topadi. Amnionning vazifasi homila taraqqiyoti uchun suyuq suv muh i t i n i hosil qilish, shuningdek uni har xil tashqi ta’si-rotlardan himoya qilish bilan belgilanadi. Seroz parda reptiliy va qushlarda muvaqqat nafas olish organi vazifasini bajaradi. 42- rasm. Sut emizuvchilarda muvaqqat ( provizor) organlarning rivojlanish sxemasi. A, B, V - uch ketma-ket bosqich. 1- embrion tanasi; 2-tana burmalari; 3- amnion burmalari; 4- amnion qobuq; 5- sariqlik xaltacha; 6- allantois; 7-xorion. Yaxlit yo’g`on chiziq - trofoblast va ektoderma; yaxlit ingichka chiziq-entoderma; uzuq chiziq - mezoderma (V. G. Yeliseev va boshqalar, 1972). Allantois yoki siydik qopi. Q ushlarda, reptiliy va sut emizuvchilarda bo`ladi. Sariqlik xaltasi va amnionning taraqqiyoti bilan bir vaqtda ichak devoridan siydik qopi yoki allantoisdan iborat o`siq paydo bo’ladi va u homiladan tashqariga qarab o`sadi. Qushlarda u sezilarli o`sib, seroz pardaga zich tutashadi va 3 xil vazifani (oziqlantirish, nafas, ajratish vazifasini) bajaradi. Allantoisning devori seroz parda bilan birga oqsil atrofida vorsinkalar bilan qoplanadi va ular oqsilning rezorbtsiyasida (so`rilishida) ishtirok etadi. Havo kamerasi atrofida allantois devori va seroz pardaga qon tomirlar o`sib kiradi va homilaning nafas olishini ta’minlaydi. Allantois bo`shlig`ini to`ldirib turuvchi suyuqlikda siydikning turli xil tuzlarining bo`lishi uning ajratish vazifasi normal bajarilayotganligidan dalolat beradi. Sut emizuvchilarda allantois xoriongacha o`sib borib tortma holida qoladi.

Uning devori bo`ylab homiladan ona organizmiga qon tomirlar o`tadi, ya’ni u mexanik vazifani o`taydi. Xorion yoki vorsinkali qobiq faqatgina sut emizuvchilarda rivojlanadi (42- rasmga q.). Uning devori trofoblastdan, homiladan tashqari mezenximadan tashkil topgan bo`lib, vorsinka-lar bilan qoplangan. Dastlab vorsinkalar faqat trofoblast hujayralaridan tashkil topgan bo`ladi. Bular birlamchi vorsinkalar bo`lib, xorionni hamma tarafdan qoplaydi. Keyinchalik homiladan tashqari mezenxima tomirlar bilan birgalikda birlamchi vorsinkalar orasiga suqilib kiradi va ular ikkilamchi vorsinkalarga aylanadi. Ikkilamchi vorsinkalar xorionni hamma yuzasida emas, balki bachadon devorining shilliqpardasi xorionga tegib turgan yeridagina hosil bo`ladi va xorionning bu qismi vorsinkali xorion (chorion frondosum) deb yuritiladi. Xorionning boshqa hamma yuzalaridagi vorsinkalar yo`qoladi va xorionning bu yerlari silliq xorion - chorion laeve deb ataladi. Vorsinkali xorion yo`ldoshning hosil bo`lishida ishtyrok etadi. Bundan tashqari, yo`ldoshning hosil bo`lishida bachadonning shilliq pardasi ham ishtirok etadi. Ona organizmining vorsinkali xorion epiteliysi bilan bevosita tutashuvchi to`qimasining xarakteriga qarab sut emizuvchilarda 4 xil yo`ldosh farq qilinadi. 1. Epitelioxorial (43-rasm, a). Bunda homilaning xorion epiteliysi bevosita bachadon shilliq parda epiteliysi bilan aloqada bo`lsa ham bachadon shilliq qavatining epiteliysi hamma yerda butunligini saqlab qoladi. Xorionning vorsinkalari bachadon kriptalarining ichiga kiradi va tug`ilish paytida barmoqlar qo`lqopdan chiqqani kabi ajralib chiqadi. Bunday yo`ldoshning vorsinkalari bachadon bezlari epiteliysining sekret mahsulotlarini aktiv ravishda qayta ishlaydi (barchadon suti). Bularni diffuz yo`ldoshlar deb ham yuritila di va ular ayrim tuyoqli sut emizuvchilarda (ot, cho`chqalarda) uchraydi. 2. Desmoxorial yo`ldosh (43-rasm, b). Bu yo`ldosh xorionining vorsinkalari birmuncha masofada bachadon shilliq parda epiteliysini yemiradi va xorial epiteliy bachadon biriktiruvchi to`qimasi bilan bevosita birikadi. Biriktiruvchi to`qimaning to`kima suyuqlig`idan xorionning vorsinkalari oziqa moddalarni so`rib, moddalarni keyinchalik homilaning qon tomir sistemasiga o`tishini ta’minlaydi. Bunday

yo`ldosh kovish Qaytaruvchi hayvonlarda uchraydi. 3. Endotelioxorial yo`ldosh (43-rasm, v). Bu yo`ldoshning ona organizmi bilan aloqasi juda yaqin. Xorionning vorsinkalari bachadon biriktiruvchi to`qimasini ham yemirib, bachadon qon tomirlar devorini qoplab turgan endoteliyga yetib boradi. Ular ona qonidan oziqa moddalarni qon tomirlar endoteliysi orkali oladi. Bunday yo`ldosh yirtqich hayvonlarda bo`ladi. 4. G e m o x o r i a l y o` l d o sh (43-rasm, g). Bu tur yo`ldoshlar murakkab tuzilgan va u primatlarda va odamda uchraydi. Bu yerda xorion bachadon shilliq parda biriktiruvchi to`qimasinigina yemirib qolmasdan qon tomir devorlarini ham yemiradi va yemirilgan qismlar o`rniga qon quyiladi, keyinchalik esa bo`shliqlar (lakunalar) hosil bo`ladi. Yo`ldoshning bu turida homila o`zining taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan moddalarni bevosita ona qonidan oladi. 43- rasm. Yo`ldosh turlari (sxema). A - epitelioxorial yo`ldosh (cho`chqa, otda); B - desmoxorial yo`ldosh (kovush qaytaruvchilarda); V - endotelioxorial yo`ldosh (yirtqichlarda); G - gemoxorial yo`ldosh (maymun va odamda). 1-trofoblast; 2-embrional bigiktiruvchi to’qima; 3-bachadon epiteliysi; 4- bachadon-shilliq qavatinitsg biriktiruvchi to’qimasi; 5-qon lakunalari. (V. G.

Yeliseev va boshqalar, 1972). Turli umurtqali hayvonlarda provizor organlar (a’zolarning) tuzilishini o`rganish ularning evolyutsiya davomida murakkablashishini ko`rsatadi. Agar baliqlarda provizor a’zolar faqatgina sariqlik xaltachasndan iborat bo`lsa (asosan trofik funksiyani bajarea), sudralib yuruvchilarda va qushlarda nafas olish va chiqaruv funksiyalarini bajaruvchi boshqa tuzilmalar ham hosil bo`ladi. Sut emizuvchilarda yangi a’zo - xorion hosil bo`lib, u orqali homila ona organizmi bilan aloqa o`rnatadi. Umuman sut emizuvchilarda provizor a’zolar homila rivojlanishining ilk davrida hosil bo`ladi. Bu esa sut emizuvchilarning rivojlaiish davrida ko`p miqdorda oziqa modda va kislorod iste’mol qilishiga bog`liq.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

O'xshashlar

Odam embriologiyasining asoslari

Jinsiy a’zolar (organa genitalia)

Yutqin

Yurakning kundalang targ’il mushak to’qimasi

Sochlar