Odam embriologiyasining asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.5166015625 KB

Ko'chirib olish

Odam embriologiyasining asoslari Reja: 1. Odam pushti taraqqiyoti 2. Embrioblastda homila pufagidagi o’zgarishlar

Odam pushti taraqqiyoti . Odam embrioni taraqqiyotining boshqa umurtqali hayvonlar pushtining taraqqiyoti bilan taqqoslab o’rganilgandagina u to’g’risida to’la tasavvurga ega bo’lish mumkin. CHunki odam homilasining taraqqiyoti juda murakkabdir. U umurtqalilar ontogenezining evolyutcion o’zgarishlari tufayli vujudga kelgan hosiladir. Odam embriologiyasini o’rganishning ikkinchi murakkab tomoni shundaki, odam homilasining ilk rivojlanish bosqichlarining tadqiqotchilar qo’liga tabiiy holda kelib tushishi juda mushkul. SHu sababli odam pushti taraqqiyo-tining ilk davrnni boshqa sut emizuvchilar embrionlarining shu davrini tadqiqot qilish asosidagina o’rganish mumkin. Odam pushtining taraqqiyoti ko’plab hayvon va o’simlik organizmlaridagi kabi urug’lanish tufayli zigota hosil bo’lishidan boshlanadi. Buning yuz berishi uchun avval ko’rib o’tganimizdek, ayollar tu-xumdonida ayollar jinsiy hujayrasi - tuxum hujayrasining etilishi (ovogenez) va erkaklar urug’donida urug’ hujayralari- ning etilishi (spermatogenez) shartdir. Odam jinsiy hujayrala-ri boshqa yo’ldoshli sut emizuvchi hayvonlarning jinsiy hujayra-lariga juda o’xshash bo’lsada, ulardan farq ham qiladi. Urug’lanish tuxum yo’lining boshlang’ich qismida yuz beradi. Hosil bo’lgan zigota shu zahotiyoq embrional taraqqiyotning dastlabkn davriga - maydalanishga kirishadi. Yo’ldosh tutuvchi sut emizuvchilar kabi odam zigotasining may-dalanishi to’liq, asinxron (notekis) maydalanish bo’lib, mayda-lanish egatlarining notekis joylashishi va blastomerlar so-

255- rasm. Sut emizuvchnlarda maydalanish. Mandalanish bosqich-lari va blastotcpstaniig hosil bo’lkshi. 1 - och blastomerlar; 2 - to’q hujayralar; 3 - trefoblast; 4 - em5ri-oblast; 5 - blasgotcista bo’shlig’i (A. A. Zavarzindan) . nining notekis ortib borishi unga xosdir (255-rasm). Dastlabki maydalanishlardan keyinoq 2 xil - avval yirik va so’ngra mayda, ochroq blastomerlar hosil bo’la boshlaydi. Ochroq maida blastomerlar yirik va qoramtir blastomerlar atrofida bir qavat hosil qila boshlaydi, ularni qoplab oladi. Qoplovchi may-da oqish blastomerlar - trofoblastlar qavati homilaning ta-raqqiyot jarayonida faqat uni oziqlantirish vazifasini o’taydi. Ichky tomonda joylashgan yirik qoramtir blastomerlar to’dasi embrioblastlar ham homilani vujudga keltirishda, hamda pro-vizor organlarning rivojlanishida asos bo’ladi. Maydalanish jarayoni juda ssjin boradi. Taxmin qilinishi-cha, urug’lanish bo’lib o’tgandan keyin dastlabki 4 kunning har birida maydalanish faqat bir marta bo’ladi. To’rtinchi kunning oxirida homila 8-12 blastomerdan tashkil topadi. Homila tuxum yo’lidayoq o’ziga suyuqlik so’rishi tufayli: homila pufakchasi, ya’ni blastotcistaga aylanadi. Blastotcistani atrofidan bir qavat trofoblast hujayralari qamrab turadi. Ichki bo’shlig’i suyuqliq bilan to’lgan bu pufakchalarning bir qutbiga hujayralar to’plami bo’lmish embrioblast yoki homila tugunchasi birikkan

bo’ladi. Rivojlanayotgan 4-5 kunlik odam homilasi o’z tuzilishi bi-lan boshqa yo’ldoshli sut emizuvchi hayvonlar blastotcistasini eslatadi. Rivojlanishning birinchi haftasi oxirlarida homila tuxum yo’lidagi suyuqlikning oqimi, tuxum yo’li muskullarining oldinma-keyin (peristal’tik) qisqarishi va epitelial hujayra-lar kiprikchalarining hilpillovchi harakati tufayli bachadog’g tomon yo’naladi va uning devorlariga yopishib, shilliq qavat ichi-ga o’sib kiradi - implantatciya bo’ladi. Trofoblast hujayralari-ning tcitolitik ta’siri tufayli bachadon shilliq qavatining epiteliy hujayralari parchalanadi va homila pufakchasi atro-fida yarim suyuq holatdagi muhit yuzaga keladi. Homilaning dastlabki rivojlanishi davrida bu muhit uni oziqlantirishda mu- him ahamiyatga ega bo’lib, bu davr gistiotrof oziqlanish davri deyiladi. Homila pufagi tezlik bilan o’sa boshlaydi. Keyincha-lik bachadon devorining shilliq qavatida, trofoblast va embri-oblastlarda bir vaqtda o’zgarishlar sodir bo’lishi tufayli ho mila taraqqiyoti jadal davom etadi. Homila bachadon devorining shilliq qavatiga implantatciya qilingan va o’suvchi pufakka aylangandan so’ng bachadon devorining shilliq qavati o’zgarishlarga uchray boshlaydi. SHilliq par-daning ikkala qavati yana ham yaqqol ko’rinadi. Uning birinchi zich qavati detcidual hujayralardan hamda bachadon bezlarining chiqaruv naylaridan iborat. Ikkinchi qavati esa g’ovak bo’lib,uni nihoyatda kattalashgan bachadon bezlari tashkil etadi. Bachadon-ning bu darajada o’zgargan shilliq qavati emiriladi. Bachadon shilliq qavati o’zgarishlari avval uning butun devori bo’ylab keng tarqaladi, keyinchalik esa har xil qismlarida ular turli-cha bo’ladi. Trofoblastda bo’labigan o’zgarishlarga undagi hujayralar sonining keskin ko’payishi va devorining qalinlashishi asos bo’ladi. Ayni vaqtda, trofoblastning tashqi yuzasida hujayralar to’plamidan iborat o’simtalar - trofoblast so’rg’ichlari (vor-sinkalari) vujudga keladi. Trofoblastning birlamchi vorsinka-lari bachadon shilliq qavatiga chuqurroq o’sib kirishi jarayonida bachadon bezlari va qon tomirlar devorlarining eritib yuborishi tufayli homila pufagi atrofida yarim suyuq

modda hosnl bo’lishiga sababchi bo’ladi. Trofoblast vorsinkalarning o’sib kattalashishi bilan bir> vaqtda homilaning embrional tuguni ham o’z navbatida chuqur o’z-garishlarga uchrab, bu o’zgarishlar gastrulyatciya va provizor or-ganlarning paydo bo’lish davrlarini o’z ichiga oladi. Ayni vaqtda,, trofoblast homilani faqatgina ona organizmi to’qimalarining emirilishidan hosil bo’lgan mahsulotlar bilangina emas, balki oziq moddalar va :kislorodni so’rib olish yo’li bilan ham oziqlantiradi. Embrioblastdaai £ki homila pufagidagi o’zgarishlar ichki embrional varaqning paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. Odamda gastrulyatciyaning bu qismi delyaminatciya yo’li bilan borib, bu-ning natijasida trofoblastga ichki tomondan yondoshgan tashqi varaq - ektoderma hamda pufak bo’shlig’i tomonidagi ikkinchi varaq entoderma vujudga keladi. Ekto- va entoderma varaqlari tarkibidagi to’qimadan, keyinchalik homilaning o’zigina emas, balki homiladan tashqari organlar ham rivojlanadi. Homilaning ektodermasi bo’lmish amnion pufakchaning tubi (homila en-todermasi) sariqlik pufakchasining devoriga yondoshadi. SHu vaqt-da homila qalqoncha shakliga ega bo’ladi va uning rivojlanishi amnion pufakcha ichidagi amnion bo’shlig’ida sodir bo’ladi. Taraq-qiyotning o’n birinchi kunlarida homila qalqonchasi tarkibidagi homila pufakchasining bo’shlig’iga homiladan tashqari mezo-dermani hosil qiluvchi o’simtali hujayralar (mezenxima) ajralib chiqadi. Bu mezoderma keyinchalik homiladan tashqari mezo-dermani vujudga keltiradi. Homiladan tashqari mezoderma ko’-payib, o’sishi tufayli amnion va sariqlik pufagini tashqi tomondan, trofoblastni esa ichki tomonidan qoplab oladi hamda homila pufagining bo’shlig’ini to’ldirib turadi. SHu davrda trof-oblast va uning ostidagi mezoderma xorionni (so’rg’ichli qavatni) hosil qiladi. SHu tariqa ikki haftalik homila quyidagicha tuzilishga ega bo’ladi. Homila birlamchi so’rg’ichli trofoblast va unga ichki tomondan yondoshgan homiladan tashqari mezoderma hosil qilib, ularni birgalikda xorion yoki so’rg’ich qavat (parda) deyiladi. Homila pufagining (bachadon devoriga eng chuqur botib turgan) qutbida, homiladan tashqari mezoderma tarkibida, bir-biriga zich yondoshgan ikki pufak - amnion va sariqlik pufaklari joylashadi. Homila pufagining bo’shlig’ini

to’ldirib turgan, homiladan tashqari mezoderma hujayralarining tasmachalari g’ovak joylashib, ular orasidagi yoriqlar suyuqlik bilan to’lgan bo’la-di. Amnion devoridan xorionga tomon homiladan tashqari mezo-derma tasmachalar holida yo’naladi. Amnion va sariqlik pu-fakchalarining devorlari bir-biriga zich yondoshgan erda homila qalqonchasi joylashadi. Amnion pufakcha devorining qalinlashgan tub qismi homila ektodermasi, qolgan qismi esa, amnion pufakchasi deyiladi. Sariqlik pufakchaning amnion pufagi tubiga tegib turgan qismi homila entodermasi bo’lib, qolgan qismi esa homiladan tashqari sariqlik entodermasidir. YUqorida aytib o’tilganlar shuni ko’rsatadiki, odam embrio-genezining dastlabki bosqichlari avval homiladan tashqari pardalar - trofoblast, homiladan tashqari mezoderma, amnion hamda sariqlik qopchalarining kuchli va mukammalroq taraqqiy eti-shi bilan. xarakterlanadi (256-rasm). SHu tufayli homila va ona organizmi orasidagi mustahkam bog’lanish - homilaning oziqlanishi va rivojlanishi uchun zarur sharoit yuzaga keladi. 256-rasm. Odam pushtnda provizororganlargiig hosil bo’lishi (sxema). !- zkzotcelomik membrananing saqlanib qolgan uchastkalari. 2 - xsrienning

biriktiruvchi to’qimali qavati; 3-«definitiv» sariqlik qopining entodermasi; 4 - amnion bo’shlig’i; 5 -amnion tayoqchasi; b - trofoblast; 7- bachadon zptelnysi (A.G. Kiorredai). Rivojlanishning 15-17-kunlarida, gastrulyatciyaning navbatdagi bosqichida, homilaning orqa tomonidagi ektodermada (immigratciya natijasida) mayda hujayralar to’plami vujudga keladi. Keyinchalik undan lantcetnik, amfibiy va baliqlar blastoporasining yon lablariga to’g’ri keladigan, qushlarniki kabi b i r l a m-ch i t a c ma va dorzal labning analogi bo’lmish genzen tuguni hosil bo’ladi. Genzen tugunining oldidagi ektodermaning mayda hujayralarining to’plami ekto- va entoderma orasiga ko’chadi. SHu tariqa xordal yoki bosh o’simta vujudga keladi. Xordal o’simta paydo bo’layotgan ayni vaqtda birlamchi tasma tarkibida ko’-payib borayotgan mayda hujayralar to’plami ekto va entoderma oralig’iga ko’chib, u erda mezodermani hosil qiladi. Mezoderma xorda atrofida mezodermal qanotlar shaklida joylashadi. SHun day qilib, odam homilasi rivojlanishining bu bosqichida, xud-di qushlardagi kabi, pusht uch varaqdan iborat bo’ladi.

$257- rasm. 18 kunlnk odam pushtninig 5 ta har xil sathd^gi ko’shplmg kesil< a - prexordal plazginka sat.ch,i; b -• 5ir oz keudal techzn^agn sat\; R --G OUI o’simgl sag\i g - Genzen tugunchasi sat.\i; d - birlamchi tasma sathi; (A.G. Knorre, 1969). 1- pusht ektodermasi; 2 - amnien ektedermzsi; z - chezedvrcha; 4 - engoderaa 5 - prexordal plastinka; 6,7 - xordal («besh») o’simta; 8- Genzen tugunchasi (birlamchi chuqurcha bilan 9 - birlamchi tasmacha; 10 - nerv plastinkasi. Alantoisning shakllanish jarayoni ham shu davrga tegishlidir. Homila ichak nayining orqa bo’limidan barmoqsimon entodermal o’simta hosil bo’ladi. Bu o’simta homiladan tashqari mezenximadan iborat amnion oyoqcha bo’ylab o’sib, xorionga etib boradi. Allan-tois mezenximasi bo’ylab xorionga tomon qon tomirlar o’sib kirishi tufayli homila va ona organizmi orasida homilani oziqlantiruvchi aloqa paydo bo’ladi. SHunday qilib, homilani oziqlantirish va nafas oldirish$

vazifasini allantois va xo-rion bajaradi. Homilaga oziq modda va kislorod ona qoni bi-lan etkazib beriladi. Gastrulyatciyaning oxirida homilaning vaqtincha (provizor) organlarining shakllanishi batamom tugallanadi va hamma or-ganlarning rivojlanishiga asos solinadi. Embrional taraqqiyog-ning 17-kunlarida homila o’q organlarining shakllanish davri boshlanadi (257-rasm). Ektodermadan nerv plastinkasi ajrala borib, avval ikki tomoni yostiqchasimon, qalinlashgan nerv tarnovchasiga aylanadi. Bo’lg’usi ganglioz plastinkani hosil qiluvchi hujayralar tutgan yostiqchalar bir-biriga yaqinlashishi va nerv tarnovchasining ek-todermasiga botib kirishi tufayli nerv nayi hosil bo’ladi va ektodermadan ajraladi. YUqori qismi yana ektoderma bilan o’rab olinadi. Ektoderma ostiga ko’chgan nerv yostiqchalari nerv nayi-ning ikki yonidagi ganglioz plastinkalarga aylanadi. Nerv nayi - neyrulaning vujudga kelishi - homilaning ayrim qismlarida bir vaqtda yuz bermaydi. Nerv nayining yopilishi dastlab homilaning bo’yin qismida boshlanib, keyinchalik miya pufakchalari hosil bo’layotgan kranial tomonga tarqaladi. Nerv nayining bor bo’yicha tutashishi homila rivojlanishining 20-kun- larida tugaydi. Bu vaqtda nerv nayining bo’shlig’i boshqa muhit bilan faqat homilaning old qismidagi neyropor va orqa qismi-dagi nerv-ichak kanali orqali bog’langan bo’ladi. 5-6 kun ichida bu ikki teshik ham bekiladi. Ayni shu davrda ganglioz plastin-kalar segmentlarga ajraladi va bu orqa miya tugunlarining ri- vojlanishiga asos bo’ladi. Vegetativ nerv sistemasiga qarashli organlar ganglioz plastinkalardan ko’chib chiqqan hujayra ele-mentlaridan vujudga keladi. Boshqa umurtqalilardagi kabi odamda xordal o’simta ham provizor organ bo’lib, qayta so’rilishga uchraydi va uning o’rniga me-zenxima o’sib kiradi. Odam organogenezining dastlabki davrida mezoderma diffe- rentciallashishining boshlanishiga qarab p r e s o m i t va s o m i t bosqichlari tafovut etiladi. Presomit bosqichi odam homilasi taraqqiyotining 14-21, somit bosqichi esa 21-31-kunlariga to’g’ri keladi. Presomit bo s qichi mezodermaning dorzal qismida

segmentlarning, ya’ni somit-larning yo’qligi bilan xarakterlanadi. Bu davrda homila avval ovalsimon bo’lib, keyin bo’yiga qarab cho’ziladi. Homila tanasining orqa qismi ingichkadashib, noksimon shaklga keladi. Rivojlanishning presomit bosqichidzgi homila tanasining turli erlaridagi embrional kurtaqlarining o’zaro nisbati ham har xildir. Tananing kranial qismida prexordal plastinkaning kurtagi paydo bo’lsa, nerv plastinkasining yuzasida bo’lama egatning pay--do bo’lishi nerv to’qimasi takomilining boshlanishidan darak beradi. Mezoderma homilaning butun tanasi bo’ylab yagona plast-shaklida joylashadi. Unda splonxnotom va dorzal sigmentlarga. bo’linish belgilari ko’rinmaydi. Rivojlanish jarayonida mezoderma differentciallashishi va homila tanasida somitlarning paydo bo’lishi boshlangan davr homila taraqqiyotining somit davri hisoblanadi. Bu davr embriogenezning 21-kunidan boshlanadi va 10 sutka davom etadi. Mezodermal varaqlarning dorzal qismlari xordaning yonlarida yotuvchi zich segmentlarga, ya’ni somitlarga ajraladi. Bu jarayon dastlab' homilaning bosh qismida botcmansa-da, tezda kaudal yo’nalishda tarqaladi va 35-kunga kelib, somitlarni hosil qiladi. Mezodermaning ventral segmentlari splanxnotomlar deb ataluvchi ikki varaqqa ajraladi. Mezodermaning segmentlari va splanxnotomlar oralig’idagi qismi ham segment oyoqchalar deb ataluvchi qismlarga bo’linadi. Lekin homilaning orqa qismida mezodermaning bunday bo’limlari segmentlarga ajralmaydi. Bu segmentlanmagan mezoderma metanefrogen to’qima nomini oladi. SHu tariqa differentciallashish jarayonida mezoderma 3 qismga: somitlarga, somit oyoqchalariga va yon plastinkalar yoki splanx-notomlarga bo’linadi. SHu vaqtning o’zidayoq somitlarni tashkil etuvchi to’qima ham differentciallashadi. Har bir somit materia-li lateral dermatomga, m e d-i a l-s k l e r-ot.o mt a va ular, orasidagi miotom kabi 3 bo’lak kurtakka bo’linadi. Keyinchalik dermatom g’ovaklashib terining biriktiruvchi to’qima qismi bo’l-mish dermaning hosil bo’lishi uchun asos bo’ladi. Sklerotomdan skeletogen mezenxima rivojlanadi. Miotom vaqtincha zich kurtak shaklida saqlanib, keyinchalik undan

ko’ndalang-targ’il somatik muskullar rivojlanadi. Bir--lamchi embrional biriktiruvchi to’qima bo’lmish mezenxima mezo-dermaning differentciallashishi tufayli vujudga keladi. Mezen-. xima umuman mezodermadan hosil bo’lsa-da, uning shakllanishida homilaning boshqa varaqlari (ektodermaning hosilasi bo’lmish ganglioz plastinkalardan ajralib chiqqan hujayralar va ichak nayining entodermasi) ham ishtirok etadi. Homilaning provizor organlardan ajralish davrida ichak nayi, ya’ni ichak entodermasi hosil bo’la boshlaydi (258-rasm). Bu-jarayon rivojlanishning 20- kunida yaqqol ko’rinadi. Tana buklamasi dastlab homilaning ikki uchidan boshlanadi. Buklama chu-qurlasha borib, bo’lg’usi ichak entodermasini sariqlik qopchasi entodermasidan ajratadi. CHuqurlashish natijasida buklama ho-mila tanasiga botib kiradi. Uning qirralari yaqinlashadi, birikadi va shu tariqa nay hosil bo’ladi. Buklamaning nayga aylanish protcessi homilaning oldingi va orqa qismlaridan boshla nib, medial qismga tarqaladi. 258- rasm. Odam pushti tanasining pushtdan tashqari qismlardan ajralishining

dpstlabki bosqichi. Uch hafgalik pusht.1-teri ektodermasi; 2 - nerz tarnezchasi; 3 - amnion ektodermasi; 4 - amnion mezodermasi; 5-ichak entodermaei; 6 -sariqlik entodermasn; 7-xorda; 8 - allontsms; 9 - yurakning endotelial kurtaklari; 10 - perikardial bo’shliq; 11 - qon orolchalari 12 – amnioi oyoqchasi; 13 - xorial plaotinka; 14 - xornon vorsinkasi (Pztendan). Lekin homila o’rtasida nay hosil bo’lishi to’liq yuz bermaydi, u erda nay bo’shlig’ini sariqlik qopchasi bo’shlig’i bilan hosil bo’lgan teshik tutashtirib turadi. To’rtinchi haftaning boshlarida homilaning oldingi uchi tomonida og’iz chuqurchasi deb ataluvchi ektoderma botiqligi yuzaga keladi. Botiqlik chuqurlashib, ichak nayining old uchiga etib boradi. Og’iz chuqurchasi va ichak nayi devorlari bir-biriga tegib turgan joyda qo’shiladi. Xuddi shu tariqa ichak nayining boshqa uchida ham anal teshik vujudga keladi. Homiladorlikning ikkinchi oyida bo’lg’usi bolaning deyarli: hamma organlari rivojlanishi uchun asos vujudga keladi. SHu davrda umumiy tarzda bosh, tana, qo’l va oyoqlar shakllanadi. Homilaning hosil bo’lgan uchta varag’idan etuk organizmning hamma to’qima va a’zolari rivojlanadi. Jumladan, ektoder-m a d a n teri qoplamasi va uning hosilalari, og’iz bo’shlig’i va uning barcha a’zolari, nerv to’qimasi rivojlanadi. Ento derma ichak nayi va yirik hazm bezlari (jigar, oshqozon osti be- zi), ayrim endokrin bezlar takomilida ishtirok etadi. Mezo-d e r m a esa barcha a’zolarning biriktiruvchi to’qnmali asosining, ko’ndalang-targ’il va silliq mushaklar hamda tayanch-trofik tuzil-malar (qon, limfa, tog’ay, suyak) ning hosil bo’lishida ishtirok' etadi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991

O'xshashlar

Odam organizmining rivojlanish qonuniyatlari

Oiv (odam immuntanqislik virusi) Infeksiyasi profilaktikasi – global muammo

Umumiy embriologiya asoslari

Dorishunoslik. Dorilarning shakli, odam organizmiga ta`siri, qo`llash usullari

Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat