Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat - Valeologiya - Referatlar

Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

V aleologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat Reja: 1. Valeologiya fani haqida tushuncha 2. Kasallik. 3. Sog’liq 4. Uchinchi holat. 5. Odam organizmining reaktivligi va rezistentligi haqida tushuncha 6.O`zbekiston Respublikasi hukumatining inson sog`lig`i haqida g`amxo`rligi

1. Valeologiya fani haqida tushuncha “Valeologiya asoslari” fani turli yosh davrlarida o’sish va rivojlanish qonuniyatlari, organizm hayot faoliyatining xususiyatlari hamda tasqi muhit sharoiting bolalar organizmiga ta’sirini o`rganadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoshlar sog`lig`ini mustahkamlash, jismoniy va ma`naviy barkamol avlodni voyaga yetkazish borasidagi ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirish to`g`risida gi q aror lari va farmoyishlar ida ushbu fan oldiga dolzarb vazifalar belgilangan . Fanni o’qitishdan maqcad - talabalarga ta’lim tarbiya jarayonida turli yoshdagi bolalar va o’smirlarning o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish, zararli odatlar, giyohvandlikning oldini olish, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning tibbiy - gigiyenik asoslari haqida bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdir. B o`lg`usi o`qituvchi va murabbiylarning maktab, kollej va akademik litseylarda faoliyat ko`rsatganlarida bolalar va o`smirlar o`rtasida sog`lom turmush tarzini targ`ib qilish, tibbiy madaniyatni oshirish, turli xil kasalliklarni ng , birinchi navbatda yuqumli kasalliklarning oldini olish ishlarini amalga oshirishda katta yordam beradi. Fanning vazifasi talabalarga ta’lim-tarbiya jarayonida bolalar va o’smirlar sog’lig’ini himoya qilish, litsey va kollejlar shart-sharoitlari, jihozlanishi va o’quv yuklamani organizmga ta’sirini o’rganishdan iborat. “Valeologiya asoslari” fanini o’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: -organizmning bir butunligini, organizm va tashqi muhitning o’zaro bog’liqligini uning o’ziga xos yosh xususiyatlarini, yoshlik davrlari va ularning tasnifini bilishlari kerak; -talaba litsey va kollejlarda ta’lim tarbiya jarayonini gigiyenik jihatdan to’g’ri tashkil etish, bolalar va o’smirlarning ishchanlik qobiliyatini aniqlash, ular

sog’lig’iga ta’sir ko’rsatuvchi zararli va foydali odatlarni aniqlash kabi gigiyenik ko’nikmalarga ega bo’lishi kerak. -Talaba bolalar va o’smir organizmi tizimlari va ularning gigiyenasi, litsey va kollej maydoni, jihozlari, yoritilishi, dars va dars jadvallarini, bolalar va o’smirlar jismoniy rivojlanishini gigiyenik va fiziologik jihatdan baholash malakalariga ega bo’lishlari kerak. “Valeologiya asoslari” fani bakalavriat yo’nalishlari bo’yicha ta’lim olayotgan talabalarga mo’ljallangan bo’lib, o’quv rejasiga muvofiq o’qitiladi. Dasturni amalga oshirish talabalardan o’rta maktab, litsey va kollejlarda o’qitiladigan biologiya, ekologiya, sitologiya, genetika, odam va uning salomatligi fanlaridan umumiy bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishni talab etadi. “Valeologiya asoslari ” fani pedagogika, psixologiya, tibbiyot, gigiyena va boshqa fanlar bilan uzviy bog`lab olib boriladi. “Valeologiya asoslari” fani talabalarga turli sharoitda bolalar va o’smirlar organizmini sog’lomlashtirish, O’zbekiston kelajagi bo’lgan sog’lom avlodni tarbiyalash yo’lida o’z bilimlarini oshirish imkonini beradi va bu olgan bilimlarini yetuk mutaxasis sifatida ta’lim-tarbiya jarayonini sog’lomlashtirish yo’l yo’riqlarini ishlab chiqishga yo’naltiradilar. 2. Sog`liq. Sog`liq-odam organizmining biologik, jismoniy, ruhiy holatlari, mehnat faoliyatining muvozanatlashgan birligi, baxt-saodatdir. U odam mehnat unumdorligini, mamlakatning iqtisodiy qudratini, xalq farovonligini rivojlantirishning muhim shartidir. Xalq sog`lig`ini muhofaza qilishga qaratilgan barcha chora-tadbirlarda faol ishtirok etish har bir fuqaroning ahloq normasi, yuksak burchi bo`lmog`i lozim. 3. Kasallik. Kasallik-qandaydir noqulay ta`sirotlar natijasida organizmning biologik, jismoniy, ruhiy holatlari va mehnat faoliyatining buzilishidir. Kasallikda odam organizmida maxsus (spetsifik) va maxsus bo`lmagan (nospetsifik) o`zgarishlar (belgilar) vujudga keladi. Maxsus (spetsifik)

o`zgarishlar kasallikni yuzaga keltirgan sababchisi (faktor)ning ta`sir qilish xususiyatiga bog`liq. Masalan, tashqi muhitdagi mingdan ortiq mikroblar, 250 dan ortiq viruslar, ko`plab zamburug`lar, gijjalarning har qaysi turi odamga yuqqanida, kasallikni vujudga keltirishi bilan birga, mazkur kasallikni o`ziga xos maxsus (spetsifik) belgilarini paydo qiladi, chunonchi, bug`ma (difteriya) kasalligi qo`zg`atuvchisi (Lyoffler mikrobi) yuqqanida, mikrob kirgan joyda (tomoq, hiqildoq, burun, ko`z) da oqimtir-sarg`ich qazg`oq hosil qiladi. Shu qazg`oqda mikrob ko`payib, zaharli modda (toksin) ishlab chiqaradi, u qonga surilib, birinchi navbatda yurak muskulini zararlaydi.Boshqa kasalliklarni qo`zg`atuvchi mikrob, virus va boshqa mikroorganizmlar ham, bo`g`ma mikrobi singari, o`ziga xos maxsus kasallik belgilarini paydo qiladilar. Yoki yuqori harorat ta`sirida terida kuyish vujudga keladi.Kuygan joyda qizarish va ichida tiniq suyuqlik bo`lgan pufakcha hosil bo`ladi.Terining sovuq urgan joyida hosil bo`lgan pufakchada esa loyqa suyqlik bo`ladi.Bundan ko`rinib turibdiki issiq va sovuq haroratlar o`zining ta`sir xususiyatiga ko`ra terining kuygan va sovuq urgan joylarida, o`ziga xos maxsus belgilarni vujudga keltiradi. Kasallikda yuzaga keladigan maxsus bo`lmagan (nospetsifik) o`zgarishlar (belgilar) ta`sir qiluvchi faktor (mikrob, virus, issiq yoki sovuq harorat va hokazo) larning xususiyatiga bo`gliq bo`lmaydi. Balki, bu o`zgarish (belgilar) noqulay ta`sirotga nisbatan odam organizmining javob reaksiyasiga bog`liq bo`ladi. Masalan, gripp kasalligi jarayonida bir kishida tana harorati 37-37,5 daraja atrofida bo`lib, bemor kasallikni oyoqda yurib o`tkazadi, ikkinchi kishida esa tana harorati 39-40 darajagacha ko`tarilib, bemorning ahvoli og`ir bo`ladi. Etiologiya tushunchasi. Etiologiya – yunoncha so`z bo`lib, etio-sabab, logos- fan ma`nosini bildiradi. Demak, etiologiya – kasallikni vujudga keltirgan sabablarni o`rganadigan maxsus fan ma`nosini bildiradi. Kasallikni etiologiyasi, ya`ni vujudga keltiruvchi sabablar 2 guruhga bo`linadi:

1.Kasallikni yuzaga keltiruvchi tashqi (ekzogen) sabablar.Bu sabablar odam organizmining tashqarisidan, ya`ni tashqi muhitdan ta`sir qiladi. 2.Kasallikni yuzaga keltiruvchi ichki (endogen) sabablar.Bu sabablar odam organizmining ichki, ya`ni nasl hususiyatiga bog`liq. Kasallikning tashqi sabablari. Kasallikning tashqi sabablariga quyidagilar kiradi: - fizikaviy; - kimyoviy; - biologik; - alimentar; - ijtimoiy; - kam harakatlanish (gipodinamiya) tufayli yuzaga keladigan kasalliklar; - me`yoridan ortiq xarakatlanish (giperdinamiya) tufayli yuzaga keladigan kasalliklar; - psixogen ta`sirlar natijasida yuzaga keladigan kasalliklar. Kasallikning fizikaviy sabablari o`z navbatida quyidagi turlardan iborat: - mexanik ta`sirlar – urilish, kesilish, bosilish, sanchilish; - termik ta`sirlar – kuyish, sovuq urish; - nurlanish ta`siri-odam organizmida nurlanish kasalligini yuzaga keltiradi; - elektr toki ta`siri – mahalliy ta`sirida teri kuyadi.Umumiy ta`sirida nafas, yurak to`xtab qolishi mumkin; - atmosfera bosimining o`zgarishlari tufayli yuzaga keladigan kasalliklar. Atmosfera bosimining yuqori bo`lishi suv ostida kuzatiladi: quloqda og`riq, nafas chiqarishning qiyinlashuvi, qonda kislorod va azot gazini ko`payishi organizmga zaharli ta`sir ko`rsatadi.Suv ostidan yuqoriga tez ko`tarilish tufayli kesson kasalligi vujudga keladi; - Atmosfera bosimining pasayishi tog` ustida kuzatiladi va chiniqmagan odamlarda tog` kasalligi yuzaga keladi.

Kasallikning kimyoviy sabablari. Kimyoviy moddalar odam organizmiga zahar sifatida ta`sir ko`rsatadi. Bularga kislotalar, ishqorlar, qurg`oshin, simob, margimush, xlor, yod va boshqa moddalar kiradi. Shuningdek, hashoratlar: ilon, chayon, qoraqurt, zamburug` va hokazolarning zahari. Zaharli moddalar odam organizmning o`zida ham paydo bo`lib, o`zini-o`zi zaharlashi mumkin. Masalan, buyrak kasalligining og`ir kechishida modda almashinuvida hosil bo`lgan qoldiq azot moddalarini siydik orqali tashqariga ajratilishi qiyinlashadi va ular qonda, to`qimalarda to`planib organizmni zaharlaydi. Natijada hayot uchun xavfli bo`lgan uremiya holati vujudga keladi. Shuningdek, virus qo`zg`atadigan yuqumli gepatit kasalligida jigar hujayralarining yallig`lanishi va ayrimlarini yemirilishi to`fayli ularda ishlab chiqariladigan bilirubin moddasi qonga o`tib bosh miyaning nerv hujayralarini va tananing boshqa to`qima-a`zolarini zaharlaydi. Natijada odam organizmida umumiy intoksikatsiya holatini vujudga keltiradi. Kasallikning biologik sabablari.Kasallikning biologik sabablariga tashqi muhitdan odamga yuqib kasallikni yuzaga keltiradigan mikroblar, viruslar, zamburug`lar, gijja tuxumlari va boshqalar kiradi. Kasallikning ijtimoiy sabablari.Odamning yashash, ishlash, o`qish sharoitining noqulay bo`lishi hamda odamning madaniyatini pastligi bilan bog`liq bo`lgan sil, giyohvandlik, OITS, tanosil (zahm, so`zak) kasalliklari kiradi. Alimentar kasalliklar. Ijtimoiy kasalliklar guruhiga alimentar kasalliklar ham kiradi.Bu odamning ovqatlanish jarayonini buzilishi bilan bog`liq. Ovqat miqdorini yetishmasligi, sifatsizligi, ya`ni ovqat tarkibida oqsil, vitaminlar va boshqa moddalarning yetishmasligi. Buning natijasida odam ozadi, kamqonlik yuzaga keladi, ish qobiliyati pasayadi.

Aksincha, ovqatni ko`p iste`mol qilish, ayniqsa uglevodli va yog`li taomlarni me`yoridan ortiq iste`mol qilish tufayli, semerish, qandli diabet va boshqa kasalliklar vujudga kelishi mumkin. Harakatlanishning kamligi (gipodinamiya) tufayli semirish, ateroskleroz, gipertoniya, osteoxondroz, artroz, yurakning ishemik kasalliklari yuzaga kelishi mumkin. Harakatlanishning me`yoridan ortiqligi (giperdinamiya), ya`ni og`ir jismoniy mehnat bilan shug`ullanuvchilarda, sportchilarda zo`riqish holati kuzatiladi. Bunda yurak-tomir, muskul, bo`g`im, suyak, psixik-asab kasalliklar vujudga kelishi mumkin. Psixogen kasalliklar. Me`yoridan ortiq aqliy mehnatdan zo`riqish, g`am-tashvish, qo`rquv, tez-tez hayajonlanish, uyqusizlik kabi holatlar oliy nerv faoliyatini (bosh miya po`stloq qismining nerv hujayralari faoliyatini) zo`riqtirib, bosh miya po`stloq va po`stloq osti nerv markazlari faoliyatini buzilishiga olib keladi. Buning natijasida nevroz, isteriya, psixoz, gipertoniya, terining ekzema, yurakning ishemik, stenokardiya, miokard infarkti, miya insulti va boshqa kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. Kasallikning ichki sabablari. Kasallikning ichki (endogen) sabablariga nasl kasalliklari kiradi.Nasl kasalliklarini dunyoda birinchi bo`lib 1865 yilda chex olimi Iogan Gregor Mendel aniqlagan. Odam organizmi barcha hujayra, to`qima a`zolarining tuzilishi, faoliyati va barcha hayotiy jarayonlarning har bir odamga xos xususiyatlari avloddan-avlodga (nasldan-naslga) beriladi. Nasldan-naslga berilish (o`tish) qonunlarini genetika fani o`rganadi. Nasldan berilish xususiyatlarining material asosi xromosomalar va genlar hisoblanadi.

Xromosomalar odam organizmining (barcha mavjudotlarning) hujayralar yadrosida joylashgan. Barcha hayvon, hashorat organizmining har bir turi uchun xromosomalarning o`ziga xos shakli va soni bo`ladi. Odam organizmning hamma somatik hujayralari yadrosida 46 ta xromosoma bo`ladi. Har xil xromosoma tarkibida ko`plab genlar bo`ladi. Somatik hujayralardan farqli ularoq, erkak va ayol jinsiy hujayralarida 23 tadan xromosomalar bo`ladi. Bularning 22 tasi autosomalar bo`lib, ular ota-ona organizmning nasl belgilarini homilaga (bo`lg`usi bolaga) o`tkazadi. Jinsiy hujayralarning 23-nchi xromosoma yangi bunyod bo`lgan homilaning jinsini belgilaydi. Ayol jinsiy hujayrasidagi 23- nchi xromosoma XX (iks-iks), erkak jinsiy hujayrasidagi 23- nchi xromosoma XY (iks-igrik) bo`ladi. Genetika fanining aniqlashiga ko`ra 1500 ga yaqin nasl kasalliklari va to`qima a`zolarning norasoliklari bor. Nasl kasalliklari ikki guruhga bo`linadi: 1.Genlar orqali beriladigan nasl kasalliklari. 2.Xromosomalar orqali beriladigan nasl kasalliklari. Genlar orqali beriladigan nasl kasalliklarga quyidagilarni misol sifatida ko`rsatish mumkin: 1.Albinizm – teri, ko`z, sochning rangsizligi (oppoq bo`lishi). 2.Daltonizm –ko`zning rang bilish qobiliyatini buzilishi. 3.Gemofiliya-qonning ivish xususiyatini pasayishi tufayli burundan qon ketish. Ozroq shikastlanganda jarohatdan ko`p qon ketishi. 4.Kar-soqovlik.

5.Shizofreniya – og`ir psixik kasallik. Xromosomalar orqali beriladigan irsiy kasalliklarga Daun kasalligi misol bo`ladi. Xromosoma kasalligi hujayra yadrosidagi xromosomalar sonining o`zgarishi, ya`ni tabiiyga nisbatan ko`payishi yoki kamayishi natijasida yuzaga keladi.Ya`ni normadagi 46 ta xromosoma o`rniga 45 ta yoki 47 ta xromosoma bo`ladi. Masalan, Daun kasalligida xromosomalar 47 ta bo`ladi. Daun kasallik bilan tug`ilgan bolaning tashqi qiyofasida quyidagi o`zgarishlar bo`ladi: ko`zlari kichik, burni kichik va orqa tomoni pachoq, tili katta, qo`l-oyoqlari kalta, aqliy qobiliyati rivojlanmaydi. Daun kasalligida xromosomalar sonining 46 ta o`rniga 47 bo`lib qolishi quyidagi sabab bilan bog`liq. Erkak va ayol jinsiy hujayralari xromosomalari ayol tuxum yo`lida qo`shilishi natijasida yangi hujayra (homila) paydo bo`ladi. Ayol va erkak jinsiy hujayrasidagi 23tadan xromosomalar yangi hujayrada (homilada) 46 ta xromosomani hosil qiladi. Ammo, bu hujayra tuxum yo`lida bo`linib, ko`payishi jarayonida, bo`lingan hujayradagi 46 ta xromosomani 2 tomonga, ya`ni ikkita yangi hosil bo`lgan hujayraga noto`g`ri taqsimlanishi bir tomonda 47 ta, ikkinchi tomonda 45 ta bo`lishi bo`lg`usi homilada Daun kasalligini yuzaga keltiradi. Homilada Daun kasalligini vujudga kelishining ikkinchi sababi, ona jinsiy hujayrasidagi 21-nchi xromosomaning homilador bo`lishdan oldingi davrda mutatsiyaga uchraganligidir. Ayolning yoshi qancha katta bo`lsa, uning jinsiy hujayrasi xromosomalari shuncha ko`proq va kuchliroq mutatsiyaga uchraydi va homilaga mutatsiyalangan xromasoma berilib, u Daun yoki boshqa nasl kasalligiga uchraydi. Homilaning ayrim irsiy kasalliklari, homila paydo bo`lishidan oldin tashqi muhitning noqulay ta`sirlari natijasida ota yoki ona xromosoma va genlarning mutatsiyaga uchrashi tufayli vujudga keladi. Ba`zi irsiy kasalliklar bolalik davrida sezilmaydi, balki yashash jarayonida tashqi muhitning zararli ta`sirlari tufayli yashirin kechayotgan irsiy kasallikning belgilari

bolaning yoshi ulg`ayganda namoyon bo`ladi.Demak, agar bolaning yashash sharoiti yaxshi bo`lsa, uni turli xil zararli kimyoviy moddalar va kasalliklardan saqlansa unda ota-onadan berilgan va yashirin kechayotgan ba`zi nasl kasalliklar bola katta bo`lganida ham namoyon bo`lmasligi mumkin. 4. Uchinchi holat. Odamning sog`liq va kasallik o`rtasidagi holati, ya`ni sog`liqqa ham, kasallikka ham o`tmaydigan holati, uchinchi holat deb nomlangan. (I.I. Brexman, 1990) Uchinchi holatdagi odamlarga quyidagilar kirishi mumkin: - spirtli ichimliklarni muntazam ravishda iste`mol qiluvchilar. Ular hozircha alkogolizm (piyonistalik) kasalligiga uchragani yo`q. Ammo muntazam qabul qilinayotgan spirtli ichimlik ularni kuchsizlantiradi, ish qobiliyatini pasaytiradi; - kashandalar; - semiz odamlar; - gipoglikemiya, ya`ni qon tarkibida qand moddasi kamaygan odamlar; - gipotoniya –arterial qon bosimi pasaygan odamlar; - jismoniy rivojlanishi orqada qolgan bolalar. Uchinchi holatdagi odamlarni aniqlash va ularda sog`lom turmush tarzini shakllantirish natijasida, kasallikning oldini olish mumkin. 5. Odam organizmining reaktivligi va rezistentligi haqida tushuncha Reaktivlik - biror tashqi ta`sirga, odam organizmning javob qaytarish xususiyatidir. Bu tashqi muhitning va turli xil noqulay ta`sirlariga organizmning moslashish qobiliyatini belgilaydi.

Reaktivlik bosh miya hujayralarining, ya`ni oily nerv markazining qo`zg`aluvchanligi yuqori bo`lganda oshadi, nerv hujayralari qo`zg`atuvchanligi pasayganda reaktivlik ham pasayadi. Oddiy qilib aytganda, odam kayfiyati ko`tarinlikda bo`lganda reaktivlik oshadi, kayfiyat pasayganda esa reaktivlik ham pasayadi. Jismoniy mashg`ulotlar to`g`ri reja bilan uslubiy jihatdan to`g`ri va yaxshi moslashgan sharoitda bajarilganda sportchi organizmining reaktivligi oshadi, mashg`ulot unumdorligi yuqori darajada bo`ladi. Aksincha, mashg`ulot noto`g`ri reja, noqulay uslub va moslashmagan sharoitda o`tkazilganda, sportchilar organizmining reaktivligi pasayadi, ish qobiliyati ham pasayadi.Natijada sportchida charchash, o`ta charchash, zo`riqish holatlari, hatto shikastlanish yuzaga kelishi kuzatiladi. Rezistentlik–kasallik qo`zg`atuvchi faktor ta`siriga odam organizmining chidamligini oshishidir. Reaktivlik va rezistentlik bir-birini to`ldirgan holda odam organizmini tashqi muhitning noqulay ta`sirlariga qarshilik ko`rsatish, o`zini himoya qilish qobiliyati (xususiyatini) belgilaydi. 6. O`zbekiston Respublikasi hukumatining inson sog`lig`i haqida g`amxo`rligi. Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining aniqlashi bo’yicha “Sog’liq-odamning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy barkamolligidir”. S h uningdek, sog’liq-shaxs, jamiyat, davlatning hayotiy muhim maqsadlarini amalga oshishining asosiy manbai hisoblanadi.AQS h , Yaponiya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda odam sog’lig’i iqtisodiyot va ishlab chiqarish unumdorligini oshiruvchi muhim omil sifatida ham baholanadi.Masalan, AQS h da sog’lom turmush tarzini shakllantirish, odamning o’z sog’lig’iga nisbatan beparvoligi, mas’uliyatsizligi, loqaydligi hamda ruhiyati, fe’l-atvoridagi nuqsonlarni bartaraf etish orqali, ma’naviyati va madaniyatini yuksaltirish natijasida, to’satdan yuzaga kelishi mumkin bo’lgan

og’ir xastaliklar, zaharlanish, shikastlanish va o’limni kamaytirish orqali har yili mamlakat ichki mahsulotini 9 foizi tejalar ekan. Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti ma’lumotiga ko’ra har qaysi mamlakat aholisi sog’lig’i 2 ta sifat ko’rsatgich bilan baholanadi: - birinchisi, aholining o’rtacha umr ko’rishi 75 yoshdan kam bo’lmasligi (qancha ko’p bo’lsa, shuncha yaxshi hisoblanadi); - ikkinchisi, bolalar o’limi o’rtacha ko’rsatgichi 15 dan ko’p bo’lmasligi, qancha kam bo’lsa, shuncha yaxshi hisoblanadi (har ming nafar yangi tug’ulgan chaqaloqlardan, bir yoshga yetmay hayotdan ko’z yumganlarining soni, 15 tadan oshmasligi kerak). Sog’liqning mana shu ikkala sifat ko’rsatgichlari har qaysi mamlakat ma’naviy - madaniy, iqtisodiy - ijtimoiy jihatdan qanday darajada rivojlanganligini, aholining sog’lom turmush tarzi qoidalariga qanchalik yaxshi amal qilishini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishidan oldin, ya’ni sobiq ittifoq davrida, aholi sog’lig’ining, yuqorida aytib o’tilgan ikkala asosiy ko’rsatgichlari qanday bo’lgan va yurtimizning mustaqilligi davrida bu ko’rsatgichlar qaysi tomonga o’zgargani haqida, yoshlarimiz ma’lum bir tushunchaga ega bo’lishlari lozim. Bu borada, muhtaram Prezidentimiz Islom Karimovning 2008 yilni ikkinchi choragida chop etilgan “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida shunday deyilgan: “O’z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q”. Mustaqilligimizning dastlabki yillarida, ya’ni 1994 yil 22 sentyabrda Prezidentimiz Oliy Majlis minbaridan “Yaqin tariximizda boshimizdan kechirgan salbiy voqealar, millatimizning qadr-qimmati, sha’ni va nomusi poymol qilingani haqida dardli va iztirobli fikrlar bildirib, quyidagi g’oyat qiyin, ammo tabiiy savollarni o’rtaga tashlagandi:

- “... O’zingiz o’ylab ko’ringlar, aziz do’stlar, mustabid tuzum, sobiq SSSR xukm surgan davrda biz kim edik?; - Taqdirimiz, erkimiz kimlarning qo’lida edi?; - Ka’ba deb qaerga sig’inar edik?” Yuqorida Prezidentimiz kitobida qayd etilganidek, sobiq SSSR davrida barcha sohalarda yuz bergan kamchiliklar qatorida, inson sog’lig’ini muhofaza qilish masalasida ham jiddiy kamchiliklar borligi, 1986 yildan boshlab, ya’ni butun ittifoq huquqida oshkoralik va qayta qurish davri boshlanganidan keyingina ma’lum bo’la boshladi. 1986-1990 yillar sog’liqning birinchi sifat ko’rsatgichi hisoblangan aholining o’rtacha umr ko’rishi bo’yicha SSSR jahonda 32-nchi o’rinda bo’lib, bu ko’rsatgich 69 yoshni tashkil etgan. SSSR tarkibidagi 15 ta respublikalar orasida O’zbekiston ushbu ko’rsatgich bo’yicha Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmanistondan yuqori pog’onada 12-o’rinda turgan va aholining o’rtacha umr ko’rishi 67 yoshni tashkil qilgan. Vaholanki, mana shu yillarda aholining o’rtacha umr ko’rishi AQSh, Avstraliya, Kanada, Frantsiya kiba yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda 75 yosh, Yaponiya, Norvegiyada-77 yosh bo’lgan. Ko’rinib turibdiki, o’sha mustabidlik davrida O’zbekiston xalqi rivojlangan mamlakatlarning xalqiga nisbatan o’rtacha 10 yil kam umr ko’rgan. Sog’liqning ikkinchi sifat ko’rsatgichi hisoblangan bolalar o’limi bo’yicha SSSR jahonda 50-nchi o’rinda bo’lib, ushbu ko’rsatgich 25-tani tashkil etgan. O’zbekistonda bu ko’rsatgich 35 taga to’g’ri kelgan va respublikamiz jahonda 70-nchi o’rinda turgan. O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligiga erishganining dastlabki yillaridan boshlaboq, muhtaram Prezidentimiz I. Karimov raxnamoligida, xalq sog’lig’i, ona va bola, yoshlar sog’lig’i masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Prezidentimizning Farmoni asosida 1993 yilda “Sog’lom avlod uchun” nodavlat xalqaro xayriya jamg’armasi tashkil etildi, Sog’lom avlod uchun 1-nchi va 2-nchi

darajali Orden ta’sis etildi. Bu mustaqil O’zbekistonning birinchi Ordeni hisoblanadi. Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 3-dekabrdagi 589-sonli Qarori bilan “Yosh avlodni sog’lomlashtirish muammolarini majmuali hal etishning kengaytirilgan dasturi” tasdiqlandi. Mazkur dasturda odamning sog’lig’ini mustahkamlashda jamiyatimizning har bir a’zosi sog’lom turmush tarziga rioya qilishi muhim ahamiyatga ega ekanligi qayd etilgan. 1996 yilda “O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining sog’lig’ini saqlash to’g’risida”gi qonun qabul qilindi. Prezidentning 1998 yildagi Farmoni asosida “O’zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash tizimini isloh qilish”ning Davlat dasturi tasdiqlandi. Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 15-fevraldagi qarori bilan “Sog’lom avlod”, 2001 yil 5-fevraldagi qarori bilan “Ona va bola” Davlat dasturlari qabul qilindi. Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 iyulь 242-sonli Qarori asosida Respublika poytaxti Toshkent shahrida va viloyatlarda “Ona va bola skrining” markazlari tashkil etildi. Markaz zimmasiga bo’lajak onalar salomatligini muntazam nazorat qilish, sog’lom bolalar tug’ilishiga xizmat qilish mas’uliyati yuklatildi. Prezidentimizning 2002 yil 24-oktyabrdagi Farmoni asosida O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi tuzildi. Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 25-yanvardagi qarori bilan “Sihat-salomatlik yili” Davlat dasturi qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11-avgustdagi qarori bilan kamqonlik kasalligining oldini olishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan “Unni

fortifikatsiyalash, ya’ni temir, rux, vitaminlar bilan boyitish” Davlat dasturi amalga oshirila boshlandi. G’urur bilan e’tirof etish lozimki, O’zbekiston jahonning 191 ta mamlakati orasida “Unni fortifikatsiya” qilayotgan 48 ta davlatlar qatoriga kiradi. Hukumatimiz tomonidan “Yod tanqisligi kasalliklarining oldini olish to’g’risida” 2007 yil 3-mayda qabul qilingan qonunga binoan, mamlakatimizda osh tuzi yodlashtirilgan holda iste’molga chiqarilmoqda. Prezidentimizning 2008 yil 29 fevraldagi Qarori bilan “Yoshlar yili” Davlat dasturi tasdiqlandi. Prezidentning 2008 yil 18 iyundagi Qarori bilan “2008-2012 yillarda nogiron bolalar tug’ilishini oldini olish uchun tug’ma va irsiy kasalliklarni barvaqt aniqlash” Davlat dasturi tasdiqlandi. Yuqorida bayon etilgan Farmon, Farmoyish, Qarorlarda O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligiga erishgan dastlabki kunlardanoq sog’lom oilani shakllantirish, ayollar va bolalar, yoshlar sog’lig’ini mustahkamlash, bolalar o’limini kamaytirish, odamlar umrini uzaytirish, har bir odamda sog’lom turmush tarzini shakllantirish masalalari davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib kelayotgani aniq va ravshan ifodalangan. Prezidentimiz rahnamoligida Hukumatimiz tomonidan amalga oshirilgan buyuk ishlar natijasida, yurtimiz mustaqilligining tarixan qisqa bo’lgan 1991-2007 yillarida O’zbekiston Respublikasi inson sog’lig’i, ona-bola va yoshlar sog’lig’ini sifat ko’rsatgichlarida misli ko’rilmagan ijobiy o’zgarishlarga erishdi. Jumladan, - sog’liqning birinchi sifat ko’rsatgichi hisoblangan aholining o’rtacha umr ko’rishi 1991 yilda 67 yoshni tashkil etgan bo’lsa, 2007 yilda 72,5 yoshgacha uzaydi; - erkaklar o’rtasida o’rtacha umr ko’rish 66 yoshdan 70 yoshgacha, ayollar o’rtasida esa - 70 yoshdan 74,6 yoshgacha uzaydi;

- onalar o’limi 1991 yilda har yuz ming nafar ayolga 65 tani tashkil etgan bo’lsa, 2007 yilda 24 tagacha kamaydi; - bolalar o’limi 1991 yilda har bir ming nafar yangi tug’ilgan chaqaloqqa 35 taga to’g’ri kelgan bo’lsa, 2007 yilda 14 tagacha kamaydi. G’urur va iftixor bilan e’tirof etish lozimki, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti tomonidan shartli ravishda belgilangan sog’liqning birinchi sifat ko’rsatgichi hisoblangan aholining o’rtacha umr ko’rishi bo’yicha 75 yoshga mamlakatimiz qariyib tenglashdi; - sog’liqning ikkinchi sifat ko’rsatgichi hisoblangan bolalar o’limi Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti tomonidan 15 ta belgilangan bo’lsa, O’zbekistonda 14 tagacha kamaydi va sog’liqning ushbu eng muhim sifat ko’rsatgichi bo’yicha, yurtimiz jahonning yuqori darajada rivojlangan davlatlariga tenglashdi. Mustaqillik sharofati bilan inson sog’lig’i, ona-bola va yoshlar sog’lig’i borasida qisqa davrda erishilgan olamshumul yutuqlarni, muhtaram Prezidentimiz O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining 16 yilligiga bag’ishlangan qo’shma majlisdagi ma’ruzasida ta’kidlaganidek, odamlar salomatligini muhofaza qilish va turmush sharoitini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlarning aniq va yaqqol natijasi sifatida baholash o’rinli bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan qabul qilingan aholi sog’lig’i, ona- bola va yoshlar sog’lig’iga oid barcha Davlat dasturlarida odamning sog’lig’ini mustahkamlash va umrini uzaytirishda jamiyatimizning har bir a’zosi sog’lom turmush tarziga rioya qilishi muhim ahamiyatga ega ekanligi qayd etilgan. Sog’lom turmush tarzi tushunchasi odam xulq-atvorining hamma tomonlarini o’z ichiga oladi. Chunonchi, kun tartibiga, sanitariya-gigiena talablariga amal qilish odat tusiga kiradi, odam o’z ruhiy holatini boshqara oladi, qattiq hayajon va ruhiy zarbalarga bardoshli bo’ladi, uning o’zi ham nojo’ya fe’l-atvori, xaddi-harakatlari bilan boshqalar kayfiyatini buzib, ular ruhiyatiga ziyon yetkazmaydi. Odam o’zining ovqatlanishini nazorat qiladi, harakatchanlik, jismoniy tarbiya va sport

kun tartibida mustahkam o’rin oladi. Kashandalik, giyohvandlik, spirtli ichimliklar iste’mol qilish kabi zararli odatlardan uzil-kesil voz kechadi, tabiatga g’amxo’rlik bilan munosabatda bo’ladi, yangi turmush quruvchi yigit va qizlar, yangi avlodni dunyoga keltiruvchi kuyov va kelinlar o’zlarining bo’lajak farzandlarini sog’lig’i, jismoniy va ruhiy barkamolligi uchun shaxsan javobgar ekanliklarini his etib, buning uchun barvaqt g’amxo’rlik qiladilar. Yuqorida aytilgan fikr-mulohazalardan kelib chiqadigan xulosa shuki, sog’lom turmush tarzi uchun kurashish hozirgi avlodning manfaatlari uchungina emas, balki kelgusi avlodlarni eng maqbul genetik dastur bilan ta’minlash uchun ham zarurdir. Odam qancha sog’lom bo’lsa uning farzandlari, nevara-chevaralari, ya’ni kelgusi avlod ham sog’lom bo’ladi.

O'xshashlar

Salomatlik haqida tushuncha

GIYOHVANDLIK

Bolaning o`sishi va rivojlanishi. Qad-qomat va uning buzilishlari. Sog`liq guruhlari

Giyohvandlik umr zavoli

Bolalar salomatligi xolati va uni himoyalash