logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Valeologiya
  4. Odam organizmining rivojlanish qonuniyatlari

Odam organizmining rivojlanish qonuniyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.5 KB
Ko'chirib olish
Odam organizmining rivojlanish qonuniyatlari Reja: 1. Ontogenez haqida tushuncha. 2. Ko`payishning ahamiyati. 3. Homilaning rivojlanishi. 4. Homilaga zarar yetkazuvchi omillar. 5. Homiladorning sog`lom turmush tarzi. 6. Chaqaloq parvarishi. 7. Bolalik va o`smirlik davrlari. 8. Bolalar va o`smirlar davrlarining xususiyatlari. 9. Bolalar va o`smirlar jismoniy rivojlanishini aniqlash va baholash. 10. Odam konstitutsiyasi haqida tushuncha. 11. Qad-qomat va uning buzilishlari. Ontogenez haqida tushuncha. “Ontogenez” so`zi yunoncha “onto” – individ va “genez” – rivojlanish so`zlaridan olingan bo`lib, organizmning urug`lanishidan to hayotning oxirgi kunlarigacha bo`lgan davrni, umumiy qilib aytganda organizmning individual rivojlanishi (taraqqiyoti) ni bildiradi. Ontogenez davomida tuxum hujayra urug`lanadi, bo`linib ko`payadi, to`qimalar hosil bo`ladi, tizimlar birlashib, organizm shakllanadi va vaqti kelib tug`ilish jarayoni ro`y beradi, organizm voyaga yetadi, ko`payadi, qariydi va oxiri o`lish yuz beradi. Ontogenez ikkita rivojlanish bosqichga: 1. Prenatal yoki embrional davr. 2. Postnatol yoki tug`ilishdan keyingi davrga bo`linadi. A`zo va to`qimalarning tuzilishi va shakllanishini e`tiborga olgan holda postnatol ontogenez quyidagi davrlarga bo`linadi: 1. Chaqaloqlik davri - 1 kundan 40 kungacha; 2. Go`daklik davri - 40 kundan 1 yoshgacha; 3. Dastlabki bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha; 4. Birlamchi bolalik davri - 4 yoshdan 7 yoshgacha; 5. Ikkilamchi bolalik davri: - o`g`il bolalarda - 8 yoshdan 12 yoshgacha; - qiz bolalarda - 8 yoshdan 11 yoshgacha; 6. O`smirlik davri: - o`g`il bolalarda - 13 yoshdan 16 yoshgacha; - qiz bolalarda - 13 yoshdan 15 yoshgacha; 7. Navqironlik davri: - o`g`il bolalarda - 17 yoshdan 21 yoshgacha; - qiz bolalarda - 16 yoshdan 20 yoshgacha; 8. I - yetuklik davri: - erkaklarda - 22 yoshdan 35 yoshgacha; - ayollarda - 21 yoshdan 35 yoshgacha; 9. II - yetuklik davri: - erkaklarda - 36 yoshdan 60 yoshgacha; - ayollarda - 36 yoshdan 55 yoshgacha; 10. Keksalik davri: - erkaklarda - 61 yoshdan 74 yoshgacha; - ayollarda - 56 yoshdan 74 yoshgacha; 11. Qariyalik davri - 25 yoshdan 90 yoshgacha; 12. O`ta qariyalik davri - 90 yosh va undan yuqori yosh. Ontogenezni davrlarga bo`lishda tibbiy xodimlar, biologlar, morfologlar, biokimyogarlar, geograflar va boshqa mutaxassislar qatnashib, bunda tana uzunligining, qo`l va oyoqlarning uzunligi, tana og`irligi, skeletning suyaklanishi, tishlarning chiqishi, ichki sekretsiya bezlarining shakllanishi, jinsiy rivojlanishi, muskullar kuchi va boshqa antropometrik ko`rsatgichlar hisobga olinadi. Ko`payishning ahamiyati. Kishilik jamiyati asrdan-asrga rivojlanib, davom etadi. Jamiyatda yashovchi avlodlar uzluksiz almashinib turadi. Avlodlarning almashinuvi ko`payish bilan bog`liq. Ko`payish barcha tirik mavjudotga xosdir. Ko`payish orqali o`simliklar, hayvonlar va odam o`z turini saqlab qoladi, hamda hayotni davom ettiradi. Ko`payish jinssiz va jinsiy yo`l bilan amalga oshadi. Yuksak hayvonlar va odam jinsiy yo`l bilan ko`payadi. Jinsiy yo`l bilan ko`payishning biologik jihatdan ustunligi shundaki, undan bunyod bo`lgan bola organizmida ota-onaning eng afzal nasl belgilarini mujassamlashtirish imkoniyati mavjud. Bu esa yangi avlod ota-onaning har qaysisiga nisbatan yanada hayotchanroq bo`lishini ta`minlaydi. Bunyod bo`lgan bola organizmida ota-ona organizmining ma`lum belgilari mujassamlashadi. Shu bilan birga, bola organizmi ota-ona organizmidan ma`lum darajada ijobiy xususiyatlari bilan farq qiladi.Ammo, shuning bilan birga, bola organizmiga ota va ona jinsiy hujayralarining qo`shilishi va homilani paydo bo`lishi vaqtidan boshlab, to tug`ilgunicha, hamda tug`ilgandan keyin o`sishi, rivojlanishi davrida atrof-muhit omillari uzluksiz ta`sir etib turadi. Atrof-muhitning noqulay ta`siri oqibatida bola organizmida noxush o`zgarishlar sodir bo`lishi mumkin. Ko`payish erkak va ayol o`rtasidagi jinsiy hayot orqali sodir bo`ladi.Jinsiy hayot murakkab jismoniy, ruhiy, ijtimoiy jarayonlar kompleksidir.Jinsiy hayot avlodni davom ettirish uchun xizmat qilishi bilan birga, erkak va ayol o`rtasidagi ma`naviy yaqinlikni ham ifodalaydi. Homilaning rivojlanishi. Odamning hayoti ona organizmida ikkita jinsiy hujayralarning, ya`ni ayol organizmida ishlab chiqarilgan tuxum hujayra bilan erkak organizmida ishlab chiqarilgan spermatazoidning qo`shilishi natijasida bitta yangi hujayra, ya`ni yangi organizm-homila paydo bo`lishidan boshlanadi. Bir-biriga qo`shilgan ayollik va erkaklik jinsiy hujayralarning har birida 23 tadan xromosoma bo`lib, ularning 22 tasi ota va ona organizmining irsiy belgilarini homilaga o`tkazadi. Bu ikkala jinsiy hujayralardagi xromosomalarda minglab genlar bo`lib, ular yangi bunyod bo`lgan homilaning to`qima va a`zolarini tuzilishi hamda funksional xususiyatlarini belgilaydi. Bunyod bo`lgan homilaning jinsiy esa ota-onaning ayollik va erkaklik jinsiy hujayralarini 23-xromosomasiga bog`liq. Ayollik jinsiy hujayradagi 23- xromosoma iks-iks (XX) bo`lib, erkaklik jinsiy hujayradagi 23-xromosoma iks- igrik (XY) bo`ladi. Erkaklik jinsiy hujayraning iks (X) xromosomasi, ayollik jinsiy hujayraning iks (X) xromosomasi bilan qo`shilsa homila qiz bo`ladi. Erkaklik jinsiy hujayradagi igrik (Y) xromosomasi ayollik jinsiy hujayraning iks (X) xromosomasi bilan qo`shilganda homila o`gil bo`ladi (takror bo`lsada aytish lozimki, ayollik jinsiy hujayrada faqat iks-(XX) xromosoma bo`ladi). Shunday qilib, bunyod bo`lgan homilaning jinsiy otaning (erkakning) jinsiy hujayrasidagi iks va igrik (XY) xromosomalarning qaysi birini, ayol jinsiy hujayrasidagi iks-iks (XX) xromosoma bilan qo`shilishiga bog`liq. Ammo, bu erkakning ixtiyori (xohishi) ga bog`liq emas. Ayolli va erkaklik jinsiy hujayralarning ayol ichki jinsiy a`zosining tuxum yo`lida qo`shilishidan paydo bo`lgan bitta hujayra, ya`ni homilada 46 ta xromosoma bo`ladi. Ularning 23 tasi ayol, 23 tasi erkak jinsiy hujayrasidagi xromosomalardir. Hosil bo`lgan yangi hujayra, ya`ni homila bir hafta davomida ayol tuxum yo`lida, ya`ni bachadon (follopiy) nayida bo`linib ko`paya boshlaydi va asta-sekin tuxum yo`lidan siljib bachadon bo`shlig`iga o`tadi. Bachadonga o`tgan homila atrofida hujayralar birikmasi (yo`ldosh) hosil bo`lib, u orqali homila bachadon devorining ichki yuzasiga birikadi.Maxsus hujayralardan kindik shakllanib, unda hosil bo`lgan arteriya va vena qon tomirlari bilan tutashadi.Yo`ldosh homilani oziqlantirish bilan birga uni ona organizmidagi zararli kimyoviy moddalar, mikrob va viruslar ta`siridan ma`lum darajada himoya qiladi. Homila usti yupqa (amnion) parda bilan qoplanib, uning bo`shlig`i amnion suyuqligi bilan to`la bo`ladi.Amnion suyuqligi homila organizmida moddalar almashinuvi jarayonini normal o`tishda, homilaning erkin harakatlanishida va tashqi noqo`lay ta`sirlardan himoyalanishida muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, homila bachadon bo`shlig`i yo`ldosh hamda kindik tomirlari orqali bachadon ustvoriga birikib, ustidan amnion parda uning suyuqligi bilan uralgan holda 280 kun (40 hafta, 9 oy) rivojlanadi, chaqaloq sifatida tug`iladi. Homilaga zarar yetkazuvchi omillar. Ayol tuxum yo`lida (follopiy nayida) paydo bo`lib, bir haftadan keyin bachadonga o`tib, rivojlana boshlagan homila, 280 kun (40 hafta, 9 oy) dan keyin chaqaloq sifatida tug`iladi. Bu davrning har bir kuni, hatto har bir daqiqasida, homila maxsus parvarish va e`tiborga muxtoj. Yo`ldosh homilani kindik qon tomirlari bilan birga bachadon devorining ichki yuzasiga biriktirishi bilan birga, homila va ona o`rtasida moddalar almashinuvi, ya`ni barcha hayotiy jarayonlarni ta`minlaydi. Shuningdek, yo`ldosh tashqi muhitdan ona organizmiga kirib, undan kindik qon tomirlari orqali homilaga o`tgan zararli moddalarni o`zida ushlab qolib zararsizlantiradi. Demak, yo`ldosh homilani onadan o`tgan ayrim zararli moddalar, mikrob va viruslardan himoya qiladi.Ammo, yo`ldosh tashqi muhitdan ona organizmiga kirib, u orqali homilaga o`tgan hamma zararli moddalarni to`liq zararsizlantirish imkoniga ega emas. Ayrim viruslar, mikroblar, zaharli kimyoviy moddalar ona organizmi orqali yo`ldoshning himoyalovchi to`sig`idan o`tib, homilani zararlashlari mumkin. Buni oldini olish uchun ona ehtiyotkorlik choralariga amal qilishi lozim. Buning uchun esa ona sog`lom turmush tarzi qoidalarini bilishi va ularga amal qilishi zarur. Afsuski, hamma onalar ham bunday bilimlarga ega emaslar.Shu bois, onaning ayrim kasalliklari, u qabul qilgan yoki unga ta`sir qilgan ayrim kimyoviy moddalar homilani kasallantiradi, zaharlaydi. Jumladan, homilador ayolning oilaviy turmush qurishidan oldingi davrdan boshlab, surunkali davom etib kelayotgan yurak-tomir, nafas olish, buyrak, jigar, me`da- ichak, ichki jinsiy a`zolarining yallig`lanish kasalliklari, qalqonsimon bezning kasalliklari (endemik, bo`qoq, gipotireoz, tireotoksikoz), qandli diabet, kamqonlik, brutsellyoz, toksoplazmoz, listerioz, sil, OITS va boshqa kasalliklarini homilaning normal rivojlanishiga ziyon yetkazdi. Bundan tashqari, homiladorlik davrida ayolning nizomiq, gripp, angina va boshqa yuqumli kasalliklar bilan xastalanishi, ularni davolash uchun akusher-ginekolog shifokorining maslahatisiz turli xil kimyoviy dori moddalarini, antibotiklarni qabul qilishi, homila sog`lig`iga va rivojlanishiga ziyon yetkazadi. Shunday zararli moddalar borki, yo`ldosh ularni zararsizlantira olmaydi. Bunday moddalarga quyidagilar kiradi: spirtli ichimliklar, tamaki tutuni tarkibidagi nikotin, poloniy, karbonat angridridi, shunigdek, narkotiklar, zaharli ta`sirga ega bo`lgan ayrim antibiotiklar (tetratsiklin, gentamitsin, monomitsin, streptomitsin, kanamitsin, levomitsetin), sulfanilamidi guruhiga kiruvchi sulfomonometoksin, sulfodemitoksin va boshqalar. Ayniqsa, homilaning birinchi ikki oylik davrida onasi virus qo`zg`atadigan yuqumli kasallik hisoblangan Nizomiq (Krasnuxa) bilan kasallansa, virus ona qonidan kindik qoni orqali kasallansa, virus ona qonidan kindik qoni orqali homilaga o`tib, uning miya nerv hujayralarini bo`linib ko`payishi, yangi hosil bo`lgan nerv hujayralarini miyaning o`ziga belgilangan sohasiga joylashuvi, jarayonini normal kechishini buzilishiga olib keladi.Bundan tashqari homilaning yurak-qon tomir va boshqa a`zolarini shakllanishi ham buzilib, tug`ma norasoliklar (yurakning porok kasalligi) va boshqa kasalliklar vujudga keladi. Bunday homila nobud bo`ladi, tushadi yoki o`z vaqtida tug`ilsa ham chaqaloq tanasida norasoliklar bo`lishi, hamda miya nerv hujayralarining zararlanishi tufayli bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishida jiddiy nuqsonlar bo`ladi. Homilador ayol shifokorning maslahatisiz hech qanday dorilarni qabul qilmasligi kerak.Chunki, ko`pgina kimyoviy dorilar homilaga zaharli ta`sir qilishi bilan birgalikda allergik ta`sir ham ko`rsatadi. Natijada chaqaloq ekssudativ diatez va boshqa allergik kasalliklar bilan tug`iladi. Homiladorning sog`lom turmush tarzi. Homilador ayol sog`lom va jismonan baquvvat bo`lishi lozim.Chunki, homilani oziqlantirish va tug`ish jarayonlari normal kechishi uchun ayoldan mustahkam sog`liq va kuch-quvvat talab qiladi.Buning uchun ayolning nafas olish va yurak- qon tomir tizimi, ko`krak, qorin, chanoq muskullari sog`lom va baquvvat bo`lishi kerak. Homilaning sog`lom bo`lishi uchun ayol homilador bo`lishidan avval o`zini shu jarayonga tayyorlash lozim.U kasallangan tishlarini, tomoq bezlarini sog`lomlashtirishi, o`pka, yurak, jigar, buyrak, me`da-ichak, ichki jinsiy a`zolarini tibbiy nazoratdan o`tkazishi kerak.Agar surunkali kechayotgan kasalliklar, kamqonlik, qonning ivishini buzilishi bilan kechadigan gemorragik diatez, bo`qoq va boshqa kasalliklari bo`lsa, ularni davolatishi lozim.Buning uchun tug`ish yoshidagi ayol albatta tuman (shahar) xotin-qizlar maslahatxonasining akusher- ginekolog shifokori hamda tuman (shahar) poliklinikasining mahalliy terapevt shifokori nazoratida bo`lishi zarur.Bordi-yu, ayol homiladorlikdan oldin, yuqorida aytilgan masalalarga e`tibor bermagan bo`lsa, homiladorlikning boshlanishi bilanoq o`zini sog`lomlashtirish haqida jiddiy o`ylashi lozim. Homiladorlikni birinchi haftasidayoq ayol xotin-qizlar maslahatxonasiga borishi lozim. Akusher-ginekolog shifokorning maslahatlariga amal qilishi lozim. Homiladorlikning birinchi yarmida (20 hafta) xotin-qizlar maslahatxonasining akusher-ginekolog shifokori nazoratidan har oyda kamida bir marta, homiladorlikning ikkinchi yarmida har oyda kamida ikki marta o`tishi kerak. Homiladorda qandaydir surunkali yashirin kechayotgan kasallik aniqlansa, shifokor maslahati bo`yicha uyida yoki shifoxonada davolanishi lozim. Homilador ayol tashqi muhitning zararli ta`sirlaridan o`zini ehtiyot qilishi lozim. Jumladan: - kimyoviy moddalar, buyoqlar, lak; - hashoratlarga qarshi ishlatiladigan xlorafos, dixlafos va boshqa zaharli moddalar; - chiqindilarni yoqish va tutun yonida turish; - tamaki chekiladigan xonada bo`lish also mumkin emas, chunki tomog`i tutuni tarkibidagi nikotin, karbonat angidrid gazi, poloniy va boshqa moddalar ona qoni orqali homilani zaharlaydi; - homilador ayol psixik holatini tez-tez buzilishi tashqi muhitning noqulay ta`siri hisoblanadi: hayajonlanish, qayg`urish, g`am chekish, asabiylashuv, psixologik notinchlik kabi holatlarda psixik-asab tizimi qo`zg`aladi.Bu esa qalqonsimon va buyrak usti bezlari ishini qo`zg`atib, ulardan tiroksin, kortikasnerok, adrenalin gormonlarini ishlab chiqarishi ko`paytiradi. Garmonlar ta`sirida homiladorning arterial qon bosimi normadan yuqoriga ko`tariladi, bu esa o`z navbatida yurak urishini tezlashtiradi, moddalar almashinuvini buzilishiga olib keladi.Ayolning uyqusi buziladi, u tez charchaydi; - homilador ayol bir joyda uzoq vaqt qimirlamay o`tirishi mumkin emas. Chunki, bunday holatda uni tanasida qon aylanishi, nafas olish jarayonlari juda sekinlashadi va homilaga yetarli miqdorda kislorod yetkazib berilmaydi.Shu bois, homilador ayol avtomashinada, poyezdda, samolyotda uzoq masofaga safar qilishi, mehmondorchilikda bir joyda ko`p vaqt qimirlamay o`tirishi maqsadga muvofiq emas; - homilador og`ir buyumlar, paqir to`la suv kabilarni ko`tarishi mumkin emas. Bu homilani tushishiga yoki chala tug`ilishiga sabab bo`ladi; - ayrim homilador ayollar dekret ta`tili berilishi bilanoq bitmay turgan ro`zg`or ishlariga o`zlarini jalb etadilar. Uyni ta`mirlash, ro`zg`or anjomlarini tozalash, poloslarning changini qoqish, mebellarni joyini o`zgartirish, ya`ni ularni ko`tarish kabilar bilan o`zlarini zo`riqtiradilar.Bu esa homilaga zararli ta`sir ko`rsatadi; - tug`ish oldidan beriladigan dekret ta`tilning asosiy maqsadi homilador ayol o`zini tug`ishga tayyorlashi, kuch to`plashi, sog`lig`ini mustahkamlash uchun Davlat tomonidan ko`rsatilgan g`amxo`rlikdir. Buning mohiyatini to`g`ri idrok etish va undan to`g`ri foydalanish shart ekanligini har bir homilador ayol va uning oila a`zolari unutmasliklari kerak. Homilador ayol sog`lom turmush tarzining quyidagi qoidalariga amal qilishi lozim: - kechasidagi uyqu 8-9 soatdan kam bo`lmasligi.Uyquga yotish kech soat 22-23 da, uyg`onish ertalab soat 6-7 da; - ayniqsa, homiladorlikning 2- yarmida, kunduzi 1-2 soat uxlash maqsadga muvofiq; - bo`sh vaqtning har bir daqiqasida iloji boricha ochiq havoda sayr qilish. Qish faslida issiq kiyingan holda har kuni iloji bo`lsa 2 soat ochiq havoda bo`lish. Yozda esa, agar sharoit taqoza qilsa, kuni bo`yi ochiq havoda bo`lish. Kechaki homila sog`lig`i uchun kislorodni yetarli bo`lishi nihoyatda zarur; - ertalab chuqur nafas olish va nafas chiqarishga bog`liq gigiyenik gimnastika bilan 5-10-15 minut shug`ullanish; Chaqaloq parvarishi. O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash va xalq ta`limi vazirliklarining “Sog`lom avlod uchun” Gambbe kompaniyasi bilan hamkorlikda 2000 yildan buyon “Sog`lom tana-sog`lom chaqaloq” sog`lomlashtirish dasturi amalga oshirilmoqda.Dasturning maqsadi – yosh onalarni chaqaloq parvarishi bo`yicha malakasini oshirishdan iborat.Buning uchun tug`ruqxonalarda yosh onalar bilan chaqaloq parvarishiga oid mavzularda suhbatlar o`tkaziladi.Mazkur dastur asosida 2000-2007 yillarda 200 mingdan ziyod yosh onalar chaqaloq parvarishi bo`yicha zarur bilim va malakaga ega bo`ldilar. Chaqaloq tug`ilishi bilanoq, uning kindigi kesilib, ona organizmidan ajratiladi. Shu vaqtdan u mustaqil yashay boshlaydi.Bola bir oylik bo`lguncha chaqaloq hisoblanadi.Bu davr bola uchun eng murakkab davr bo`lib, u tashqi muhitga moslasha boshlaydi. Chaqaloq kindigi kesilganda uning qoldig`i jarohatiga yod, spirt so`rtib, steril salfetka bilan o`raladi va steril bog`lam qo`yiladi.Kindik qoldig`i 8-12 kundan keyin qurib tushadi. Uning o`rni (kindik yarasi)ga yod, spirt brilliant ko`ki surtib steril bint (3-4 qavat) yopib, leykoplastir bilan qorin terisiga biriktitb qo`yiladi. Chaqaloq terisi va tabiiy burmalar (quloq orti, bo`yin, qo`ltiq osti, chov) sohasi strel o`simlik moyida namlangan salfetka bilan artiladi. Ertalab chaqaloqning ko`zi 2 % borat kislota, 4:5000 furatsillin eritmasida yoki qaynatilgan iliq suvda namlangan bint yoki paxta tampon bilan artiladi.Artish tartibi ko`zning tashqi burchagidan burun tomonga qarab. Chaqaloqning burun yo`llari steril paxta piliklarni o`simlik yoki vazelin moyiga namlab tozalanadi. Tashqi quloq yo`li quruq paxta piliklar bilan tozalanadi.Chaqaloqlarga alohida e`tibor berish kerak.U onasini emib o`sa boshlaydi. Ona suti bo`lmasa yoki yetishmasa sigir sutidan tayyorlangan sun`iy sut aralashmalari beriladi.Bu aralashmalar chaqaloqni ovqatlantirish vaqtida tayyorlanib har 4 soatda ichiriladi.Kechasi 6 soat tanaffus. Bolalik va o`smirlik davrlari. Chaqaloq tug`ilgandan to 18 yoshga kirguncha bolalik va o`smirlik davri hisoblanadi. Bu quyidagi davrlarga bo`linadi: - chaqaloqlik davri - tug`ilgandan-1 oylikkacha; - ko`krak yoshi davri - 2oylikdan-1 yoshga to`lgunicha; - maktabgacha tarbiya yoshi davri - 2-6 yosh; - kichik maktab yoshi davri - 7-11 yosh; - o`rta maktab yoshi davri - 12-14 yosh; - katta maktab yoshi davri - 15-18 yosh; - o`smirlik davri- 12-18 yosh. Chaqaloqlik davri. Bola tug`ilishi bilanoq, uning kindigi kesilib, ona organizmidan ajratiladi. Shu vaqtdan u ona tanasidan alohida, mustaqil yashay boshlaydi. Bola bir oylik bo`lguncha chaqaloq hisoblanadi.Bu davr bola uchun eng murakkab davr bo`lib, u tashqi muhitga moslasha boshlaydi.Ma`lumki, bolaning yuragi va katta qon aylanish doirasi, buyraklari, ichki sekretsiya bezlari, qon ishlab chiqarish a`zolari, nerv sistemasi va boshqalar u tug`ilgunigacha ishlab turadi, ba`zi a`zolari esa (nafas, ovqat hazm qilish, kichik qon aylanish doirasi) tug`ilgandan keyin ishlay boshlaydi. Chaqaloqlik davrida bolaning organizmi nihoyatda nozik bo`lib, u har xil kasalliklarga tez chalinadi.Shuning uchun uni parvarish qilish muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan xalqimiz urf-odatiga ko`ra, chaqaloq 40 kunlik bo`lguncha chilla davri deb ataladi.Bu davrda ona va bola juda avaylab ehtiyot qilinadi. Buning natijasida ular har xil kasalliklardan muhofaza etiladi.Bolaning kindigi kesilgandan keyin uning o`rni bitgunicha (8-12 kun) jarohatni toza saqlash, unga mikrob tushishidan ehtiyot bo`lish zarur.Kindik yarasiga brilliant yashili surtib turiladi. Bolaning terisi juda yupqa, nozik bo`lganligi uchun uni nihoyatda toza saqlash kerak.Yo`rgaklari toza, dazmollangan bo`lishi, parvarish qiluvchi kishi qo`lini sovunlab yuvib turishi va og`iz-burniga to`rt qavatli doka niqob tutishi kerak. Chaqaloqning hazm qilish a`zolari juda nozik bo`lganligi sababli uni ovqatlantirish qoidalariga alohida e`tibor berish kerak. U onasini emib o`sa boshlaydi. Ona suti bo`lmasa yoki yetishmasa, sun`iy sut aralashmalari beriladi. Bolani har 3 soatda (bir kecha-kunduzda 7 marta, kechasi 6 soat tanaffus) emizish kerak. Agar chaqaloq yaxshi parvarish qilinsa, ovqatlantirish qoidalariga amal qilinsa, u normal rivojlanadi, bezovta bo`lmaydi, bir kecha-kunduzda 22 soat uxlaydi, ya`ni faqat ovqatlanish vaqtida uyg`onadi. Chaqaloq parvarishi va uning kasalliklari haqida oldingi mavzuda batafsil ma`lumot berilgan. Ko`krak yoshi davri. Bu ikki oylikdan bir yoshgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda me`da-ichak, nafas a`zolari, tomoq-quloq kasalliklari ko`proq uchraydi.Shuning uchun ularni shamollashdan, gripp va shunga o`xshash kasalliklardan asrash kerak.Ayniqsa, me`da-ichak kasalliklarini oldini olishda idish-tovoqlarning tozaligi, ovqatlantirish tartibiga rioya qilish muhimdir. Bola 1 oylik bo`lgunicha bir kecha-kunduzda 22 soat, 2 oyligida-20 soat, 3 oyligida 18-19 soat uxlaydi. Ikki oylik bola bir kecha-kunduzda 800 ml sut qabul qilishi kerak. Undan keyin har oyda bir kecha-kunduzda bola qabul qiladigan sutning miqdorini 50 ml ga ko`paytirib boriladi. Lekin 1 yoshgacha bo`lgan bolaning bir kecha-kunduzda qabul qiladigan suti 1 litrdan oshmasligi kerak. Bola o`sa borishi bilan asta-sekin uning sezgi a`zolari, nerv sistemasi, tayanch- harakatlanish sistemasi rivojlana boradi. Bir oylik bolada ko`rish a`zosining faoliyatini yaqqol kuzatish mumkin, ya`ni u o`yinchoq qimirlagan tomonga ko`z soqqasini harakatlantiradi. Uch oylik bola 18-19 soat uxlaydi. Uch oylik bola tovush chiqqan tomonga qaray boshlaydi, kuladi, qo`llari bilan o`yinchoqqa talpinadi, boshini tik tuta boshlaydi, tikka qilganda oyoqlarini yerga tiraydi. Besh oylik bola o`ziga yaqinlarini taniy boshlaydi, kuladi, qiyqiradi, 7 oylikda bemalol o`tiradi, emaklaydi, 8 oylikda buyumlarni ushlab o`rnidan tura boshlaydi, 11 oylikda oddiy so`zlarni ayta boshlaydi va qo`lidan yetaklasa yuradi, 12 oylikda o`zi yura boshlaydi va ayrim oson so`zlarni ayta oladi. Bolaning suyak sistemasi normal rivojlanganligi uning sut tishlari chiqishi bilan ham belgilanadi.Sut tishlari 6-7 oylikda chiqa boshlaydi va 1 yoshga to`lganida 8 ta tishi bo`lishi kerak.Bola boshning ensa va tepa suyaklari o`rtasidagi kichik liqildoq (bo`sh joy)-5-7 oyligida, peshona va tepa suyaklari o`rtasidagi katta liqildoq-10-12 oyligida bitadi. Bolaning boshini avaylab ushlash, biron narsaga urilishidan ehtiyot qilish kerak. D vitamini yetishmasa bola suyaklarining shakllanishi buziladi, liqildoqning bitishi va sut tishlarining chiqishi kechikadi. To`sh, qovurg`a, qo`l-oyoq suyaklari yumshab egiluvchan bo`lib qoladi. Chaqaloqning umurtqa pog`onasi tekis bo`ladi, ya`ni unda fiziologik egriliklar bo`lmaydi.U 8-10 haftalik bo`lganda, boshini tikka tuta boshlaydi va umurtqa pog`onasining bo`yin qismida oldinga tabiiy egilish hosil bo`ladi. Bola 5 oyligida o`tira boshlaydi va uning umurtqa pog`onasi ko`krak qismida tabiiy egilma hosil bo`ladi. Bir yoshga kirgan bola yura boshlaydi va uning bel umurtqasida oldinga tomon tabiiy egilma hosil bo`ladi. Xalqimiz qadimdan ko`krak yoshidagi bolani beshikda boqqan.Buning ijobiy tomonlari shundaki, bola beshikda yotsa o`rni, kiyimi quruq, toza saqlanadi. Bu esa uni shamolashdan saqlaydi. Uning qo`l-oyoqlari va tanasini bog`lab qo`yish suyaklari, ayniqsa umurtqa pog`onasi to`g`ri o`sishi va shakllanishiga imkon beradi.Ammo shuni ta`kidlash kerakki, ayrim yosh, tajribasiz onalar bolani beshikka noto`g`ri belaydi.Ular bolani juda qisib bog`lashi natijasida uning nafas olishi qiyinlashadi, qo`l va oyoqlari og`riydi, natijada uyqusi buziladi. Shuning uchun tajribali onalar va buvilar yosh juvonlarga bolani parvarish qilish, beshikka belash qoidalarini o`rgatishlari kerak. Maktabgacha tarbiya yoshi davri 2-6 yoshlarni o`z ichiga oladi. Bola 2 yoshligida jismoniy va ruhiy jihatdan tez rivojlanadi, tanasining og`irligi har oyda 200-250 g dan ortib boradi, bo`yi 1 sm dan o`sadi.Uch yoshli bola tanasining massasi 1 yilda 2-2,8 kg, bo`yi 7-8 sm ga ortadi.Bu yoshdagi bolalarning nutqi tez rivojlanadi va 3 yosh oxirida so`z boyligi 1000 tagacha yetishi mumkin. 2-3 yoshdagi bolalarning xarakterli xususiyati shundaki, ular juda harakatchan, tinib-tinchimas bo`ladi. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarda shikastlanish, har xil kimyoviy moddalar, kattalar iste`mol qiladigan dorilar bilan zaharlanish hollari tez-tez uchrab turadi.Shu tufayli bu yoshda ularni bir daqiqa ham qarovsiz qoldirmaslik kerak. 4-5 yoshli bolalarning og`irligi har yili 1,5-2 kg.ga ortadi, bo`yining o`sishi bir oz sekinlashib, 1 yilda 4-6 sm ni tashkil etadi; 6-7 yoshda bo`yining o`sishi tezlashib, bir yilda 8-10 sm ga yetadi, massasi 2,5 kg ga ortadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar suyagining ko`p qismi tog`aydan iborat bo`lib, ular yumshoq, egiluvchan bo`ladi. Shuning uchun bolaning noqulay vaziyatda bo`lishi, ya`ni uzoq vaqt tik turishi, qimirlamay yoki qiyshayib o`tirishi, stol-stulning bo`yiga mos bo`lmasligi, to`shagining juda yumshoq, bo`lishi, og`ir yuk ko`tarishi kabilar uning umurtqa pog`onasi, ko`krak qafasi, chanoq va oyoq suyaklari egrilanib qolishiga, qad-qomatining buzilishiga sabab bo`ladi. Maktab yoshi davri. Ma`lumki, har bir odam umrining o`n bir yilini maktabda yoki kollej (litsey) da o`tkazadi.Bu davr o`ziga xos xususiyatlarga ega.Bu davrda bola va o`smir organizmi uzluksiz o`sadi va rivojlanadi.Shu bilan birga u tashqi muhitning turli ta`sirlariga juda beriluvchan bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, yoshlarning yashash, o`qish va tarbiyalanish sharoiti ularning normal o`sishi va rivojlanishiga, sog`lig`iga salmoqli ta`sir ko`rsatadi.Binobarin, bu sharoitning qulay yoki noqulay tashkil qilinishiga ko`ra, bolalar va o`smirlarning o`sishi va rivojlanishi normal yoki nonormal bo`lishi mumkin. O`quvchilar jismonan va aqlan barkamol bo`lib yetishishi uchun maktabda va oilada gigiyena talabalariga rioya qilinishi zarur. Jumladan, aqliy va jismoniy mehnatni hamda dam olishni bir-biri bilan almashtirib turish, ovqatlanish tartibi va sifati, o`quv xonalarida va uyda dars tayyorlaydigan joyda yorug`lik yetarli bo`lishi, stol-stullar bo`yiga mos bo`lishi, o`quv va yozuv, mehnat darsi hamda boshqa ishlarni bajarganda gavdani to`g`ri tutish kabilarga amal qilish muhim ahamiyatga ega. Bolalar va o`smirlar jismoniy rivojlanishini aniqlash va baholash. Bolalar va o`smirlar jismoniy rivojlanishi ular sog`lig`ining muhim ko`rsatgichi hisoblanadi. Jismoniy rivojlanish ko`rsatgichlari antropometrik usul yordamida aniqlanadi. Bu o`z navbatida 3 guruh tekshiruv usullaridan iborat: 1. Samotometrik tekshiruv usuli – bo`y uzunligi (tik turgan va o`tirgan vaziyatlarda), ko`krak qafasi aylanasi, tana vaznini aniqlash; 2. Fiziometrik tekshiruv usuli – o`pkaning tiriklik sig`imi, qo`l va bel muskullarining kuchini aniqlash; 3. Samotoskopik tekshiruv usuli - umurtqa pog`onasining shakli, ko`krak qafasi, shakli, oyoqlar shakli, tana muskullarining rivojlanish darajasi, shuningdek, o`smirlarda balog`atga yetish belgilarining rivojlanish darajasi aniqlanadi. Jismoniy rivojlanishning samotometrik tekshiruv usullari. Bo`y uzunligi antropometr asbobi yordamida aniqlanadi.Yog`och va metaldan yasalgan antropometrlar bo`ladi. Tekshiriluvchi poyabzalsiz, orqasi bilan antropometrga tiralib tik turadi. Uning kuraklari oralig`i, dumbasi, tovonlari antropometrga tegib turishi kerak. Yog`och antropometrning o`tirg`ichi bo`lib, tekshiriluvchining o`tirgan vaziyatdagi bo`y uzunligi o`lchanadi. Chaqaloq va kichik yoshdagi bolalarning bo`y uzunligini yotgan vaziyatda o`lchash uchun stol ustiga joylashtirilgan maxsus bolalar antropometri qo`llanadi. Bolalar va o`smirlarning bo`y uzunligi ko`rsatgichlari. Chaqaloqning bo`y uzunligi normada 45-54 sm.gacha bo`lsa, u to`liq tug`ilgan hisoblanadi.O`rtacha 50 sm bo`ladi.Bo`y uzunligi 45 sm.dan kam bo`lsa, chaqaloq chala tug`ilgan hisoblanadi. Bola bir yoshga kirgunicha har oyda o`rtacha 2 sm o`sadi.Bir yoshga to`lgan bolaning bo`yi 75 sm bo`ladi. 2 yoshdan 15 yoshgacha bola va o`smirning bo`yi har yili 5 sm.ga ko`payadi. Shu yoshdagi bolalarning bo`y uzunligi qancha bo`lishi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Bo`y uzunligi = 75 + (5 x n) 75 sm – bir yoshlik bolaning bo`y uzunligi 5 sm – bir yilda bo`y o`sish n – bola yoshining soni Masalan, 5 yoshli bolaning bo`yi 100 sm bo`ladi (Formuladagi “n” o`rniga 5 quyiladi). O`gil va qiz bola bo`yi 10 yoshgacha bir xil o`sadi.11-12 yoshda qizlarning o`sishi biroz tezlashadi.13-14 yoshda o`gil bolalarning o`sishi tezlashadi.15 yoshda ularning bo`yi tenglashadi.16 yoshdan boshlab yigit o`smirlar bo`yini o`sishi tezlashadi. Qizlarni o`sishi 18 yoshda yigitlarning o`sishi 20 yoshda deyarli to`xtaydi. Ayrim hollarda qizlar bo`yini o`sishi 21-23 yoshgacha, yigitlar bo`yini o`sishi 23-25 yoshgacha, juda sekin bo`lsada davom etishi mumkin. Tana vazni. Tekshiriluvchi ichki kiyimida poyabzalsiz tarozi o`rtasida qimirlamay tik turishi kerak. Bir yoshgacha bolaning tana vazni stol ustida joylashtirilgan maxsus tibbiy tarozida aniqlanadi.Bola yo`tqizilgan vaziyatda vazni o`lchanadi. Chaqaloq tana vazni normada 2500 - 3500 grammgacha bo`ladi.O`rtacha 3000 gr (3 kg). Chaqaloq tana vazni 2500 grammdan kam bo`lsa, chala tug`ilgan hisoblanadi. Bolaning 6 oyligigacha tana vazni har oy 600 gramm, 7-12 oygacha har oy 500 gramm ko`payadi. Bir yoshgacha bo`lgan bolaning turli oylarida tana vazni quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Tana vazni 3000+ (600 x n)= 3000 gramm-chaqaloq tana vazni; 600 gramm – 6 oygacha har oyda tana vaznini oshishi; n – oy soni. Bolaning 7 oyligidan 12 oyligigacha formuladagi 600 gramm o`rniga 500 gramm qo`yiladi. Bola 1 yoshga to`lganida vazni o`rtacha 9 kg ni tashkil etadi. 10 yoshgacha qiz va o`g`il bola tana vazni bir xil oshadi.11-15 yoshgacha qizlar vazni ko`proq oshadi.15 yoshdan o`g`il bolalar vazni ko`proq oshadi. -2-5 yoshlik bolalarning vazni bir yilda 2 kg oshadi va 5 yoshga to`lganda 17 kg bo`ladi; - 6-14 yoshgacha tana vazni bir yilda 3 kg oshadi.Shu yoshdagi bolalar vazni, qaysi yoshda qancha bo`lishi, quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Tana vazni 17+(3 x n) = - 17 kg 5 yoshlik bolaning vazni; - 3 kg bolaning 6 yoshligidan 14 yoshgacha har yili vaznining ko`payishi; - n –yosh soni. Erkak odamning normal o`rtacha tana vazni 70 kg. O`rtacha normal bo`y uzunligi 170 sm, deb qabul qilingan. Ko`krak qafasi aylanasi. Lentaning yuqori qirasi oldindan o`g`il bolalarda ko`krak bez ustidan, qizlarda esa bez ostidan o`rnatiladi.Orqadan lentaning yuqori qirrasi kuraklarning pastki uchi ostidan o`tishi kerak. Ko`krak qafasi aylanasi bola va o`smir jismoniy rivojlanishining muhim ko`rsatgichi hisoblanadi. Chunki, ko`krak qafasi qanchalik yaxshi rivojlangan bo`lsa, uning bo`shlig`ida joylashgan o`pkalar, yurak va yirik qon tomirlarining faoliyati shunchalik yaxshi bo`ladi. Chaqaloqning ko`krak qafasi aylanasi 32-34 sm, bola 1 yoshga to`lganda - 48 sm, 5 yoshda - 55 sm, 10 yoshda-63 sm, 15 yoshda-75-78 sm bo`ladi. Bola va o`smirning jismoniy rivojlanishi qancha yuqori darajada bo`lsa, ko`krak qafasi aylanasi shunchalik katta bo`ladi.O`pkaning tiriklik sig`imi.O`pkaning tiriklik sig`imi spirometr asbobi yordamida aniqlanadi.Spirometr suvli va havoli bo`ladi. Jismoniy rivojlanish qanchalik yuqori darajada bo`lsa, o`pkaning tiriklik sig`imi shuncha ko`p bo`ladi. Bu o`pkaga havoning ko`p miqdorda joylashuvini, ya`ni organizmning kislorod bilan yuqori darajada ta`minlanishining ko`rsatgichi hisoblanadi. Odam qanchalik sog`lom va jismoniy yaxshi chiniqqan bo`lsa, o`pkaning tiriklik sig`imi shuncha ko`p bo`ladi. Kichik yoshdagi bolalarda o`pkaning tiriklik sig`imini aniqlashni iloji yo`q, chunki yosh bola spirometr naychasiga bor kuchi bilan puflay olmaydi. 8 yoshli o`g`il bola o`pkasining tiriklik sig`imi o`rtacha 1676 millilitr, 8 yoshli qiz bolaniki o`rtacha 1474 ml. - o`g`il bolaning 10 yoshida 2000 ml, qizlarda – 1900 ml - o`g`il bolaning 15 yoshida 3000 ml, 17 yoshida -3500 ml Odam konstitutsiyasi haqida tushuncha. Konstitutsiya deb, ma`lum jins, yoshga mansub organizmning tashqi muhit bilan o`ziga xos muloqotini aniqlab beradigan morfologik, faollik va reaktivlik xossalarining majmuiga aytiladi. Organizmning bu xossalari nasldan-naslga berilishi yoki qisman hayot jarayonida paydo bo`lishi mumkin. Odamning hayoti davomida irsiy va noirsiy omillarning nisbati o`zgarib turadi. Masalan: kichik yoshdagi bolalarda noirsiy omillarning ta`siri kuchliroq seziladi. Nasl bilan bog`langan hamda tashqi muhit omillari ta`sirida shakllanuvchi sog`lom konstitutsiya bir necha xil bo`ladi va organizmda moddalar almashinuvi tashqi muhitidan o`ziga xos xususiyatlarga ega. Shuning uchun ham bir xil sharoitda bolalar aynan bir xil tashqi muhit ta`siri (masalan, virusli infeksiya, sovuq ta`siri, ba`zi ovqat mahsulotlarini qabul qilish va hokazo) ga odatda o`z konstitutsiyalariga mos holda turlicha javob beradilar. Konstitutsiya anomaliyasi – diatezlar (diatnesis – yunoncha - moyillik), organizmning tashqi ta`sirotlarga odatdan tashqari reaksiya ko`rsatishi bilan sog`lom odamda (bolada) odatda bo`lmaydigan va juda minimal darajadagi oddiy ta`sirotlar (atrofdagi temperaturaning o`zgarishi, ovqatlanish) tufayli yuzaga chiqaveradigan reaksiya ko`rsatishi bilan belgilanadigan tug`ma xususiyatlaridir. Diatez, hali bu kasallik emas, ammo har bir diatezda bir qator kasalliklarga moyillik mavjud bo`lib, ba`zan ular kuchli bo`lmagan, odatdagidek bo`lib ko`ringan ta`sirlar ostida kelib chiqishi mumkin. Har bir diatez ma`lum kasallikka moyillik tug`dirishi bilan bir qatorda, bunday bemorlarda har qanday kasalliklarning ham o`ziga xos, og`ir va qaytalanib kechishiga sabab bo`ladi. Konstitutsiyaga shunday deb qaralar ekan, diatezlar faqat meros bo`lib, nasldan o`tgan xususiyatlarning ko`rinishi bo`lib qolmaydi. Tashqi sharoitlarni o`zgartirish, ularni organizmning individual xususiyatlariga moslashtirish yo`li bilan diatez ko`rinishlarini kamaytirish bilangina qolmay, balki ularni bilinmaydigan shaklga keltirish ham mumkin. Qad-qomat va uning buzilishlari. Har bir odam tanasini o'zi odatlangan vaziyatda erkin tutishi qad-qomat deb ataladi. Odamning qad-qomati uning skeleti, muskullari va asab tizimining rivojlanishiga bog'liq. Qad-qomatning shakllanishida, ayniqsa, umurtqa pog'onasining normal rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Normal holda umurtqa pog'onasi bo'yin va bel qismida bir oz oldinga, ko'krak va dumg'aza qismida bir oz orqaga egilgan bo'ladi. Bu tabiiy egilishlar bir yoshgacha bo'lgan bolalarda bo'lmaydi. Bolaning tik turishi, yurishi, boshini tik tutishi natijasida asta-sekin bu egilishlar hosil bo'ladi. Umurtqa pog'onasining miyoridan ortiqcha egilishi, qad-qomatning noto'g'ri shakllanishiga sabab bo`ladi. Qad-qomatning shakllanishida, umurtqa pog'onasidan tashqari ko'krak qafasi, oyoq va chanoq suyaklari hamda tana muskullarining normal rivojlanishi ham muhim ahamiyatga ega. Qad-qomatning noto'g'ri shakllanishi bir necha xil bo'ladi: egilgan, lordoz, kifoz, kekkaygan, skoliotik qad-qomat. Normal qad-qomat. Normal qad-qomatli odam tik turganda tanasini tik va to`g`ri tutadi, boshi ko'tarilgan, yelkalari yozilgan, ikkala yelkasi va ikkala kuraklari bir tekislikda, qorni bir oz ichiga tortilgan, oyoqlari tik va to'g'ri bo'ladi.Sonlarining tizza bo`g`imining va oyoq oshiqlarining ichki yuzalari bir-biriga tegib turadi. Egilgan qad-qomat. Tik turganda boshi oldinga egilgan, yelka lari osilgan, ko'krak qafasi botiq bo'ladi. Bunday qad-qomat umurtqa pog'onasining bo'yin qismidagi oldinga egilishining normaga nisbatan ko'payishi, bel qismidagi egilishining esa kamayishi hamda qorin devori muskullarining yaxshi rivojlanmasligi tufayli yuzaga keladi. Lordoz qad-qomat. Tik turganda ko'krak va qorin oldinga bo`rtib chiqadi, orqasi yassilashadi. Kifoz qad-qomat. Tik turganda yelkalari oldinga osilgan, orqasining yuqori qismi do'ppaygan va yumaloqlashgan, ko'krak qafasi ichiga kirgan, boshi oldinga egilgan, qornining pastki qismi bo'rtgan bo'ladi. Kifoz qad-qomat umurtqa pog'onasining bo'yin va bel qismidagi oldinga egilishlari normaga nisbatan kam, ko'krak qismidagi orqaga egilishi esa ko'p bo'lishi tufayli yuzaga keladi. Kekkaygan qad-qomat. Tik turganda orqasi to'g'ri va tekis, qorni ichiga tortilgan bo'ladi. Bunday qad-qomat umurtqa pog'onasi ning hamma tabiiy egilishlari normaga nisbatan kam bo'lishi natijasida yuzaga keladi. Skolioz qad-qomat. Tik tirganda yelkalarning biri baland, biri past, kuraklarni biri baland, biri past bo`ladi. Ko`ylaksiz, yalong`och holatda ko`rganda, umurtqa pog`onasining o`ng yoki chap tomonga egrilanganini ko`rish mumkin. Umurtqa pog`onasining egrilanishini oz yoki ko`p bo`lishiga ko`ra skolioz 3 darajada bo`ladi: - birinchi daraja skoliozda odam kuylaksiz tik turgan vaziyatda ikki qo`lini boshining orqasiga qo`ysa, umurtqa pog`onasining egrilangan qismi tekislanadi, ya`ni skolioz vaqtincha yo`qoladi.Bunda umurtqa pog`onasi muskullarining tarangligi pasaygan bo`ladi; - ikkinchi daraja skoliozda odam yuqoridagi vaziyatda turganda skolioz vaqtincha yo`qoladi. Bunda umurtqa pog`onasi muskullarini tarangligi pasayishdan tashqari, paylar ham cho`zilgan bo`ladi. - uchinchi daraja skoliozda umurtqa pog`onasining egrilanishi odamning ko`ylaksiz (yalang`och) holatida yaqqol ko`rinib turadi. Umurtqa pog`onasining bukilib, dumboq hosil qilgan tomonidagi qovurg`alar ichiga botadi, qarama-qarshi tomondagi qovurg`alar esa bo`rtib chiqadi.Turnikka osilganda skolioz yo`qolmaydi. Bunda umurtqa pog`onasining muskullari va paylari tarangligini pasayishidan tashqari, umurtqalar orasidagi tog`aylar va umurtqa suyaklari ham o`zgaradi. Skoliozning oqibati: 1.Odam qad-qomati buziladi. 2.O`pka, yurak faoliyati qiyinlashadi. 3.Jismoniy ish bajarganda nafas qisadi, yurak o`ynaydi, tez charchaydi, jismoniy ish bajarish imkoniyati pasayadi. Yassioyoqlik. Odam oyog`ining tovon – kaft yuzasi tayanch-harakatlanish tizimining muhim qismi hisoblanadi U tuzilish xususiyatlariga ko'ra tananing ressori vazifasini bajarishga moslashgan. To'g'ri rivojlangan oyoq kaftining ko'proq qismi o'yiqroq (chuqurroq), ozroq qismi gumbaz shaklida bo'ladi. Uning bunday tuzilishi tana massasining oyoqning tovon va kaft qismlariga bara var taqsimlanishini ta'minlaydi. Yassioyoqlikda tovon-kaft yuzasining gumbaz qismi kengayib, o'yiq (chuqur) qismining sathi kamayadi, ba'zida esa oyoq yuzasining butun sathini gumbaz qism egallaydi va tovon-kaft yuzasi tekis bo'lib qoladi. Natijada tovon-kaftning ressorlik vazifasi buziladi va quyidagi noqulayliklar yuzaga keladi: - bunday odam uzoq vaqt tik turganda, ko'proq yurganda, yugurganda, og'ir yuk ko'targanda oyog'ining tovon-kaft va boldir muskullarida og'riq paydo bo'ladi; - yassioyoqlik umurtqa pog'onasi va chanoq suyaklarining egrilanishiga va qad- qomatning buzilishiga sabab bo'ladi. Chunki bunday odam tanasini tik va to'g'ri tuta olmaydi; - yassioyoq odam yurganida oyoqlarini keng tashlab, qo'llarini yon tomonlarga silkitib, lapanglab yuradi, chunki, yurgan vaqtda tanasining massasi oyoq yuzasiga baravar taqsimlanmasligi natijasida tovon-kaft muskullari tez charchaydi va ularda og'riq seziladi; - bunday odam uzoqroq vaqt tik turganda va yurganida, oyog'ining tovon-kaft yuzasi yanada ko`proq kengayadi va ertalab mos bo'lgan poyabzal, kunning ikkinchi yarmida oyoqni siqa boshlaydi; - yassioyoqlikda tananing massasi ko'proq tovon-kaftning ichki tomoniga tushadi. Shuning uchun bunday odamlarning poyabzali ichki tomonga qiyshayib, u tezda yaroqsiz holga kelib qoladi. Yassioyoqlik tug'ma va hayotda orttirilgan bo'ladi. Tug'ma bo'lishi ota-onaning naslida bo'lishi bilan bog`liq, yoki homilaning rivojlanishi davrida ona organizmiga tashqi muhitning noqulay ta'siri natijasida sodir bo'lishi mumkin. Yassioyoqlikning tug'ilgandan keyin yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat: - bolani juda yoshligidan (8-10 oyligidan) boshlab yurgizish va uni uzoq vaqt davomida oyog'ida tik turg'izish; - yosh bolaga poshnasiz yumshoq poyabzal kiygizish; - o'quvchilar kun bo'yi poshnasiz sport poyabzalida yurishi (sport poyabzalini faqat mashg'ulot vaqtida kiyish kerak); - poshnasi baland, uch tomoni tor, orqa tomoni keng bo'lgan poyabzallarda uzoq vaqt yurish; - uzoq vaqt davomida og'ir yuk ko'tarish ham yassioyoqlikni yuzaga kelishiga sabab bo'ladi. Oldini olish. Yassioyoqlikni oldini olish uchun yuqorida bayon etilgan sabablarni bartaraf qilish lozim.

O'xshashlar

Odam embriologiyasining asoslari
Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining predmeti va vazifalari. O`sish va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. Irsiyat va muhit
Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat
KO`PAYISH VA RIVOJLANISH.
Oiv (odam immuntanqislik virusi) Infeksiyasi profilaktikasi – global muammo