Yutqin

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

281.681640625 KB

Ko'chirib olish

Yutqi n Reja: 1. Qizilungach 2. Me’da 3. Me’daning tuzilishi

Yutqin Yutqin - nafas va hazm yo’llarining kesishib o’tgan joyidagi a’zo. Yutqinda 3 qism: burun, og’iz va hiqildoq qismlari tafovut etiladi. Bu qismlarning har biri turlicha tuzilishga ega. YUtqinning burun qismi ko’p qatorli hilpillov-chi epiteliy bilan qoplangan. SHilliq pardaning xususiy plas-tinkasida aralash bezlar yotadi. Og’iz va hiqildoq qismlari ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Bu qismlar shilliq pardasining xususiy plastinkasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, juda ko’p elastik tolalar tutadi. SHilliq osti pardasida murakkab shilliq bezlarning oxirgi bo’limi joylashadi va ularning chiqaruv naylari epiteliy yuzasiga ochiladi. Yutqin barcha qismlarining mushak pardasi ko’ndalang- targ’il mushakdan iborat bo’lib, u ikki xil - ichki bo’ylama, tashqi - aylana yo’nalgan. Y u tqin tashqaridan adventitcial parda bilan o’ralgan. Qizilungach Qizilo’ngach epiteliy qavati oldingi ichak entodermasida joylashgan prexordal plastinkadan, boshqa qavatlarni esa atrofdagi 198- rasm. Qizilo’ngach. Gematoksilin-eozin bilan buyalgan. 06. 3, Ok 10. d _ shglliq parda; B - shilliq Gosti pardasi; V - mushak parda: G - tashqi

parda; 1 – ko’p qavatli yassi epiteliy; 2 - shilliq pardaning xususiy qatlami: 3 - shilliq pardaning iushak qatlami; 4 _ qtczilo’ngach xususky bezlarining chiqarug’ yo’l-larn; 5- bezning oxirgi qismlari. mezenximadan paydo bo’la g i Takomillashish jarayonida epitelial qavat bir necha marta o’zgaradi. Dastavval, embriogenezning 4-haftasigacha, qizilo’ngach epiteliysi bir qavatli tcilindrsimon epiteliydan iborat bo’lib, so’ng ikki qavatliga aylanadi. SHu vaqtdan boshlab epiteliy qatlami o’sib ketadi va qizilo’ngach teshigini ber-kitib qo’yadi. Keyinchalik, epiteliy emirilib, yana nay-ning ichi ochiladi. Homila hayotining 3-oyida qizil" o’ngach ko’p qatorli hilpil-lovchi epiteliy bilan qop-langan. 13-haftadan bosh-lab hilpillovchi hujaira-lar tcitoplazmasida gliko-gen bo’lgan pufaksimon hu-jayralarga anlanadi. Bu hujayralar yassilanib ko’p qavatli yassi epiteliyni hosil qiladi. Hilpillovchi epiteliy qoldiqlarini yangi tug’ilgan bolalarda ko’rish mumkin. Qatta yoshda bunday epiteliyni shilliq bez chiqaruv naylaridagina uchratish mumkin. Bir xil epiteliyning boshqasiga aylanish sabab-lari aniq emas. Ko’p qavat-li yassi epiteliyning sha-kllanishida qizilo’ngach-ning faoliyati (funktciyasi) muhim rol’ o’ynasa kerak. CHunki ko’p z^avatli yassi epiteliy dag’al ovqat luqmalari o’tayotganda qizil-o’ngach devorini shikastlanishdan saqlaydi. Qizilo’ngach bezlari embriogenezning 3- oyida, mushak qavati 2- oyida takomillashadi. Tuzilishi. Qizilo’ngachning devori 4 qavatdan tuzilgan (198- rasm) : 1. SHilliq parda - tunica mucosa. 2. SHilliq osti pardasi - tunica submucosa. 3. Mushak parda - tunica musculans. 4. Alventitcial parda - tunica adventitia. SHilliq va shilliq osti pardalar bir necha (7-10) bo’ylama ketgan burmalar hosil qiladi. Burmalar ovqat yutilayotganda yoziladi. SHillik, parda epiteliydan, xususiy va muskul plastinkala-ridan iborat. Epiteliy ko’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epi-teliy bo’lib, qalinligi 200 mkm ga teng 20-25 qavat hujayra qatlamlaridan iborat. Eng yuqori qatlamlaridagi yassi

hujay-ralarda muguzlanish alomatlari bo’ladi. Epiteliy qatlamining bazal hujayralarida mitoz bo’linishlarni uchratish mumkin. Ho-sil bo’lgan yosh hujayralar etilib yuqoriga suriladi, yuza hujay-ralar, esa ketma-ket tushib turadi. SHu tarzda fiziologik rege-keratciya yuz beradi. Epiteliy aniq ko’rinadigan bazal membrana-da yotadi. Uning ostida xususiy plastinka joylashgan. Xususiy plastinka siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qima-dan iborat. Xususiy qavat epiteliyga botib kirib so’rg’ichlar hosil qiladi. Biriktiruvchi to’qimada elastik va kollagen to-lalar mo’l bo’ladi. Bu erda biriktiruvchi to’qimaning hamma kom- ponentlari mavjud bo’lib, juda ko’p limfotcitlar uchraydi. Ko’-pincha bu limfotcitlar diffuz joylashsa, ba’zan ular limfoid follikul hosil qilishi mumkin. SHilliq pardaning xususiy plastinkasida qizilo’ngachning kardial bezlari joylashadi. Ular to’da-to’da bo’lib 2 gruppani tashkil qiladi. YUqori gruppa kardial bezlar hiqildoqning uzuksi-mon tog’ayi va kekirdakning 5- halqasi sohasida, pastki to’dasi esa quyi qismida - qizilo’ngachning me’daga o’tish erida yotadi. Bu bezlar me’daning kardial bezlariga o’xshash tuzilgan. Bez-larning oxirgi bo’limlari shilliq ishlab chiqaruvchi tcilindrsi-mon yoki kubsimon hujayralardan iborat bo’lib, ba’zan ular orasida pariegal hujayralar ham uchraydi. Bez naylari epiteliy yuzasiga ochiladi. Qizilo’ngachning kardial bezlari ko’p miq-dorda endokrin hujayralar tutadi, ular asosan bezning oxirgi bo’limlarida, qisman chiqaruv naylarida joylashgan. Bu hujay-ralar me’da-ichak nayining EC, ECL va boshqa hujayralariga o’xshaydi. Qizilo’ngachning kardial bezlarining tuzilishi, joylashishi va funktciyasini bilish shifokorlar uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular joylashgan erda ko’pincha qizilo’ngachning ikkilamchi bo’shliqlari, kistalari, yaralari va o’smalari hosil bo’ladi. SHilliq pardaning mushak plastinkasi elastik tolalar turi bilan o’ralgan silliq mushak hujayralaridan tuzilgan. Ular bo’ylama joylashadi va quyi tomonga ko’payib borib, qizilo’ngachning me’daga o’tadigan erida qalinligi 200-400 mkm ga etadi. SHu mushakning qisqarishi natijasida ovqat luqmalari-ning o’tishi engillashadi. SHilliq osti pardasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan. Kollagen va elastik tolalar ko’pincha bo’ylamasiga yo’naladi. Bu qavat

qalinligi 300-700 mkm ga teng bo’lib, bu erda qizilo’ngachning shilliq ishlab chiqaruvchi xususiy bezlari (glandula oesdphgea propria) joylashadi. Bu - murakkab tarmoqlangan naysimon-al’veolyar bezlardir. Bezlarning oxirgi bo’limlari faqat shilliq hujayralardan tashkil topgan. ‘ez sekreti avval mayda, so’ng yirik chiqaruv naylariga quyila-di. Ular qo’shilib, epiteliy yuzasiga ochiladi. Mayda naychalarda epiteliy bir qavatli kubsimon yoki past tcilindrsimon, yirik naylarda esa ko’p qavatli yassi hujayralardan iborat. Qizilo’n-gachning xususiy bezlarining mahsuloti shilliq pardaning yuza-sini namlab oziq moddaning yaxshi siljishini ta’sirlaydi. Xususiy bezlar asosan qizilo’ngachning yuqorigi og’iz qismida uchraydi. Mushak parda ichki aylana va tashqi bo’ylama yotgan mushak qavatlardan iborat bo’lib, uning qalinligi 1-2 mm ga teng. Mu-shak parda qizilo’ngachning yuqori 7z qismida ko’ndalang targ’il, o’rta 7z qismida ham ko’ndalang-targ’il, ham silliq mushak, quyi i/z qismida esa faqatgina silliq mushaklardan tuzilgan. Bu xu- susiyat kesmada qizilo’ngachning qaysi joyidan olinganligini aniqlash uchun belgi bo’ladi. Ichki tcirkulyar qavat ikki bo’rt-ma - qizilo’ngach sfinkterlarini hosil qiladi. YUqori sfinkter uzuksimon tog’ay sohasida joylashgan bo’lsa, ikkinchi - pastki sfinkter qizilo’ngachning me’daga o’tish joyida hosil bo’ladi. Bu tuzilmalar amaliy meditcinada katta ahamiyatga ega. Adventitcial parda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruv-chi to’qimadan iborat bo’lib, bir tomondan mushak qavatidagi, tashqari tomondan a’zo atrofidagi biriktiruvchi to’qima bilan aloqada bo’ladi. Adventitciyada bo’ylama yo’nalgan qon tomirlar va nerv tolalar ko’plab joylashadi. Qizilo’ngachning pastki - qorin qismida adventitciya o’rnida seroz parda bo’lib, u mezoteliy bilan o’ralgan biriktiruvchi to’qimadan tashkil topgan. ME’DA Og’iz bo’shlig’ida mexanik ishlovdan o’tgan oziq moddalar qi-zilo’ngach orqali me’daga tushadi. Bu erda u me’da shirasi bilan aralashadi va kimyoviy jihatdan qayta ishlanadi. Me’da oziq moddalarni ichakda butunlay hazm bo’lishini ta’minlovchi muhim vazifalarni bajaradi. Me’daning asosiy vazifasi sekret ya’ni

me’da shirasini ishlab chiqarishdir. Me’da shirasi me’da devoridagi turli bezlar mahsuloti bo’lib, uning tarkibida: pepsin, ximozin, lipaza fermentlari hamda xlorid kislota va shilliq modda bor. Pepsin - me’da shirasining asosiy fermenti hisoblanadi. Uning ta’sirida ovqat tarkibidagi murakkab oqsillar ancha sddiyal’bumoz va peptonlargacha parchalanadi. Pepsinning fer-mentativ faoliyati faqat kislotali muhitdagina namoyon bo’ladi, shu sababli uning aktivlanishi uchun xlorid kislotaning bo’lishi zarur. Lipaza me’dada oz miqdorda ajraladi va yog’larning par-chalanishida ishtarok etadi. Faqat emizikli bolalarda me’da shirasi tarkibida ximozin moddasi bo’lib, u sutni ivitadi. SHilliq modda me’da shilliq pardasi yuzasini qoplab, uni xlorid kislota ta’siridan va dag’al ovqat luqmalarining shikastlashidan saqlaydi. Me’dada antipepsin deb ataluvchi max-sus modda ishlab chiqariladi degan taxminlar bor. Me’da devorining pepsinning hazm qiluvchi ta’siriga chidamliligi me’da shirasida antipepsin borligi bilan izohlanadi. Ovqatni kimyoviy qayta ishlashdan tashqari, me’da organizm uchun muhim bo’lgan qator boshqa vazifalarni ham bajaradi. Me’dani mexanik vazifasi ovqatni me’da shirasi bilan ara-lashtirish va qayta ishlangan ovqat massasini o’n ikki barmoq ichakka o’tkazib berishdan iborat. Bu vazifani bajarishda me’da devorining mushaklari ishtirok etadi. Me’da dsvorida ovqat bilan kirgan vitamin uning so’rilishini ta’minlovchi a n t i-anemik omil (faktor) hosil bo’ladi. Bu omilning bo’lmasligi odamda xavfli kamqonlik kasaliga olib keladi. Me’da devori orqali suv, spirt, tuzlar, qand va boshqa moddalar yaxshi so’riladi. SHu bilan birga me’da qisman ekskretor vazifani ham bajarishi mumkin. Ba’zi buyrak kasalliklarida me’da devori orqali oqsil almashinuvining ba’zi oxirgi mahsulotla-ri (ammiak, mochevina va boshqalar) ajralishi mumkin. Me’da endokrin vazifani ham bajarib, gastrin, gistamin, serotonin, motilin, enteroglyukagon va boshqa qator biologik aktiv modda-larni ajratadi. Bu moddalar me’da va hazm qilish yo’llarining boshqa bo’limlari motorikasiga (harakatiga) va bez hujayralarining sekretor faoliyatiga kuchaytiruvchi yoki pasaytiruvchi ta’sir qiladi.

Taraqqiyoti. Me’da embrion ichagining o’rta bo’lagidan taraqqiy etadi, ya’ni embrion takomilining 4- haftasida birlamchi ichakning kengaygan qismidan me’da hosil bo’ladi. Ichak nayi endotermasidan epiteliy va me’da bezlari rivojlansa, me’da-ning qolgan qismlari mezenximaning hosilasi hisoblanadi. Me’da qoplamasi, dastavval yadrolari turli sathlarda yotgan-ligidan ko’p qatorli ko’rinishga ega bo’lgan tcilindrsimon hujay-radan iborat bo’ladi. So’ngra epiteliy bir qator bo’lib joyla-shadi. Embriogenezning 6-10 haftalarida epiteliy biriktiruv- chi to’qimaga botib kirib, me’da chuqurchalarini hosil qiladi. CHuqurchalar tubidan me’da bezi vujudga keladi. Embrional ta-raqqiyotning 7-8 oylarida me’da bezlarida faqat qo’shimcha va parietal hujayralar, keyinroq borib bosh hujayralar paydo bo’ladi. Me’daning pilorik qismida epiteliy qoplami kechroq tako-millashadi. Bu erda me’da chuqurchalari embriogenezning 9- haf-tasida paydo bo’lsa, bezlar 15- haftaga kelib diffe-rentciyalashadi. Me’daning kardial bezlari esa, yana ham kechroq - embrional taraqqiyotning ikkinchi yarmidan boshlab taraqqiy etadi. Me’da mushak qavatining taraqqiyoti notekis boradi. Aylana mushaklar embrion taraqqiyotining 6-haftasida hosil bo’lsa, 4-oyda uzuna-siga va kechroq qiyshiq yo’nalgan mushaklar qatlami paydo bo’la-di. Me’da shilliq pardasining mushak qatlamlari embriogenez-ning 3-oyida va keyinchalik pilorik sfinkter shakllanadi. Hat-to homilaning tug’ilish paytida ham hali me’da bez hujayralari mukammal takomillashmagan bo’ladi. YAngi tug’ilgan chaqaloq me’dasi asosan mukoid sekret - shilliq ishlab chiqaradi. Pepsin va boshqa fermentlar 5-6 oylik chaqaloqlarda, xlorid kislota hosil bo’lishi esa 1 yoshdan boshlanadi. 10-12 yoshlik bolalar me’dasi tuzilishi va faoliyati jihatidan kattalarnikidan farq qilmaydigan bo’ladi. Me’daning tuzilishi Me’dada anatomik ji-hatdan kardial, tub, tana va pilorik qismlar tafovut etiladi. Me’da devori shilliq, shilliqosti, mushak va seroz pardalardan (199-rasm) iborat. SHilliq parda . Me’da shilliq pardasining yuzasi uning burmalari,

maydonchalari va chuqurchalari hisobiga notekis bo’ladi. Me’da burmalarining (plica gastrica) hosil bo’lishida shillitc osti pardalar qatnashadi, Burmalar doimiy tuzilmalar bo’lmay, faqat bo’sh me’dagina ko’rinadi, me’daga ovkat tutilganda esa yo’qolib ketadi. Me’da maydonchalari (areae gatricae) shilliq pardaning bir-biridan egatchalar orqali ajralib turgan sohalaridir. Ular ko’p burchakli shaklga ega bo’lib, eni 1 mm dan 16 mm gacha yotadi. Maydonchalarning hosil bo’lishiga sabab, me’da bezlari to’da-to’da bo’lib joylashib, bir-biridan biriktiruvchi to’qimaning yupqa qatlami bilan ajralib turadi. SHu birikgiruvchi to’qima qatlami me’da maydonchalarkning chegarasini hosil qiladi. Me’da chuqurchalari (fo veolae gastricae) epitzliyning xususiy plastinkaga botib kirishndan hosil bo’lib, ularning umumiy soni 3 mln ga etadi. CHuqurchalar me’daning hamma yuzasida uchraydi, ammo turli qismlarida ularning chu tcurligi har xil bo’ladi. Me’daning kardial va fundal bo’limlarida ular anchagina sayoz bo’lib, shilliq pardaning 1/4 qismigacha etib borsa, pilorik bo’limda ancha chuqur bo’ladi va shilliq pardaning yarmiga-cha etib boradi. Me’da chuqurchalarining tubiga xususiy plastinkada yotgan bezlar ochiladi.

199- rasm. Me’da fundal qisminnng Devorp Gematsksilnneozin bilan bo’yalgan. Oa. 3,5 ok. 10. 1 - shilliq parda: 2 - shilliq osti pardasp; 3 - mushak parda; 4 - ssroz parda. 200- rasm. Qizilo’ngachning me’daga o’tish qismi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 3,5. ok. 10. 1- qizilungach shilliq pardasining ko’p qavatli yassi

epiteliysi; 3J-me’da chuqurcha-lari; 4-shilliq pardaning xususiy qavati; 5 - qizilo’ngachning kardial bezlari; 6 - me’da bezlarch; 7 - qon tomirlar. Me’da shilliq pardasining yuzasi hamma joyda bir qavatli prizmatik qoplovchi epiteliy bilan qoplangan bo’lib, uning qizilo’ngach epiteliysi bilan chegarasi aniq ajralib turadi (200-rasm). Me’da epiteliysining o’ziga xos xususiyati uning "bez tabiatiga ega ekanli-gidadir. Me’daning barcha qoplovchi (sirtqi) epiteliy hujayralari (epitheliocyti superficialis gastrici) doimiy ravishda shilliq tabiatli (mukoid) sekret ajratadi. Har bir qoplovchi hujayrada ikki qism: apikal va bazal qismlari aniq ajralib turadi (sxema). Bazal membranaga tegib turgan bazal qismida oval shaklda yadro yotib, uning us-tida Gol’ji kompleksi joylashadi. Apikal qism har xil shakl va kattalikdagi mukoid sekret donalari bilan to’lgan (202-rasmga q). Qoplovchi epitelial hujayralarning apikal yuzasida mikrovorsinka- lar machjud bo’lib (201-rasm), yon yuzalarining plazmatik membranasi ko’plab interdigitatciyalar hosil qiladi. Qoplovchi epiteliyning mahsuloti (sekreti) shilliq parda ustida mukoid parda hosil qilib, uni 201- rasm. Me’da qoplama epiteliy hujayralari sathining rastrlovchi mik- roskopda ko’rinishi. xZOO (K. I. Rasulov rasmi) 1 - hujayralararo b}shliq; 2 -hujayralarning usimtalari. me’da shirasining ta’siridan va dag’al ovqat parchalarining shikast-lashidan asraydi. SHilliq pardaning xususiy plastinkasida me’da bezlari joylashgan, ular

orasida esa siyrak tolali shakllanmagan bi-riktiruvchi to’qimaning yupqa qatlamlari yotadi. SHu biriktiruv-chi to’qimada doimo limfoid elementlar bo’ladi, ular ba’zan tarqoq (diffuz) holda joylashsa, ba’zida yakka-yakka yotuvchv sollitar follikullarni hosil qilardi. Sollitar follikullar ko’proq me’daning o’n ikki barmoq ichakka o’tish joyida uchraydi. SHilliq pardaning mushak plastinkasi uch qavatdan: i ch k i. va tashqi aylana hamda o’rta bo’ylama yo’nalgan silliq mushak hujayralaridan iborat. Ayrim mushak hujayralari shu plastinkadan xususiy plastinkaning biriktiruvchi to’qimasiga o’tadi. Mushak hujayralarining qisqarishi shilliq pardaking harakatchanligini ta’minlaydi va me’da bezlaridan sek-retni chiqarishga ko’maklashadi. Me’da bezlari (gl. gastricae) uning turli bo’limlarida bir xil tuzilishga ega bo’lmaydi. Uch me’da bezlari tafovut qi-linadi: fundal yoki me’daning xususiy bezlari, pilorik va kar-dial bezlar. Bezlarning eng ko’pi fundal bezlar bo’lib, ular me’daning tana va tub qismlarida joylashgan. Kardial va pilorik bezlar esa me’daning tegishli bo’limlarida joylashadi.

$202- rasm. Me’da shilliq qavatining qoplama hu-jayrasi va me’da fundal bszi bir qismining ul’-tramikroskopik tuzilishi (sxema) (M. M. Ismoilov rasmi).'^'^ J : 1 - met-da chuqurchasiG 1 2 - bez bo’shlig’i; 3 - bez Rir de-vorining fragmeg’pi; 4 - bez qarama-qarshi devoryaning fragmenti; 5 - qoplovchi \u-jayra; 6 - bo’yin >ujaypa-si; 7-qo’shchmcha xujaG’fa; 8 - bosh hujayra; 9 - parietal hujayra; 10 - bez bo’shlng’i-ga ochiluvchi zndokrin hu-jayra; 11-bez bo’shlig’iga echilmaydmgan endokrin hu-jayra; 12 - bazal mechbrana: 13 - hujayra ichi kanalchala-ri; 14-yadro; 15 - sekret donachalari; 16 - zndoppazua-tik t?r; 17 - biriktnruvchi tchqima; 18-qon kapillyari; 19- epdoteliy hujayra; 20 - erktrotcit; 21 - limfotcit; 22 - plazmatnk hujayra; 23-nerv oxchrlari; 24 - bi-rnktiruachi t<qima$

tolalari; 2o - desmosoma. Me’daning fundal yoki xususiy bezlari (dll. gastricae propria;) juda ko’p bo’lib, ularning soni odamda 35 mln ga etadi. Xar bir bezning sathi 100 mm 2 atrofida, fundal bezlarning umumiy sektor-yuzasi esa 3- 4 m 2 etadi. Tuzilishiga ko’ra fundal bezlar oddchy tar-moqlanmagan yoki qisman tarmoqlangan naysimon bezlardir. Bitta bez-ning uzunligi 0,65 mm, diametri 30 - 50 mkm atrsfida bo’ladi. Fun-dal bezlarda bo’yin (isthmus), tana (corpus) va tub (fundus) qismlari tafovut qilinadi. Tana va tub qismlari bezning asosiy sekretor bo’-limini tashkil qilsa, bo’yin qismi chiqaruv nayi vazifasini bajaradi va me’da chukurchasiga ochiladi. Beznkng tubi shilliq pardaning mu-shak plastinkasiga borib etadi. Fundal bezlarda besh xil: bosh, parietal, qo’shimcha, bo’yin hamda endokrin hujayralar tafovut qilinadi (202, 203-rasmlar). Bosh hujayralar (exocrinocyti princcipales) asosan bezning ta-na va tub qismlarida joylashadi. Bu hujayrala!. tcilindrsimon shaklga ega bo’lib, yumaloq yadrosi hujayra markazida joylashgan. Hujayralarda apikal va ba’zal qismlar tafovut qilinadi. Apikal qismida oqsil tabiatli sekret donachalari bo’ladi. Bazal qismi bazofil bo’yalib, bu erda hujayralarning yaxshi rivojlangan sintetik apparati joylashgan. Elektron mikroskop yordamida bosh hujanralarning apikal yuzasida qisqa va yo’g’on mikrovorsinkalar borligi aniqlangan. Sekret donachalarining diametri 0,9- 1 mkm bo’ladi. Gistoximiyaviy usul bilan bosh hu-jayralarda pepsinogen (zimogen) profermenti ishlanishi aniq-langan. Pepsinogen xlorid kislota ishtirokida o’zining aktiv formasi bo’lgan pepsinga aylanadi. Sutni ivitishda qatnashadigan ximozin ham bosh hujayralarda ishlanadi deb hisoblanadi. Bosh hujayralar sekret ishlash jarayonida o’zgarib turadi. Sekretor faoliyatining kuchayishi va sekretni to’planishi davri-da bu hujayralar yiriklashib va ularda sekret donachalari, yaqqol ko’rinadi. Sekreti chiqib ketgandan so’ng hujayra kichikla-shadi va ularning tcitoplazmasidagi sekret donachalari soni keskin kamayadi. Adashgan nerv ta’sirlanganda bosh hujayralardan pepsinogen donachalarining tezda ajralib chiqishi tajribalarda tasdiqlangan.

Parietal (o’rab turuvchi)hujayralar (exocrinocyti parie-tales) bosh va qo’shimcha hujayralardan orqaroqda joylashib, ularning bazal qismlariga jips tegib yotadi (202-rasm). Ular me’da bezlarining eng yirik hujayralari bo’lib, noto’g’ri yumaloq shaklga ega, yi-rik yadrosi tcitoplazmaning markaziy qismida joylashadi. Parietal Hujayralar asosan bezning tana va bo’yin qismlarida yakka-yakka holda joylashadi. Hujayra tcitoplazmasi dsnador tuzilishga ega bo’lib, oksifil bo’yaladi. Parietal hujayralar elektron mikroskopik tuzili-shining o’ziga xos xususiyati shundaki, ularda juda ko’p mikrovorsin-kalar tutuvchi maxsus hujayra ichi kanalchalari (canaliculus intracel-lularis) sistemasi mavjud. Hujayra ichi kanalchalari bosh va qo’shimcha Hujayralar orasida joylashgan hujayralararo kanalchalarga yoki to’g’-ridan-to’g’ri bez bo’shlig’iga ochiladi.

203-rasm. Me’da fundal bezining elektron mikrofotografiyasi. x1800. 1_bosh hujayra; CH - parietal hujay R a; 3 ~ qo’shimcha hujayra; 4 - endokrin hujayra; 5- qon ktillyari. Titoplazmasida kristallarga boy mitoxondriyalarning juda ko’p bo’lishi parietal hujayralar uchun xarakterlidir. Mitoxon-driyalar orasida silliq endoplazmatik to’r hosilasi bo’lgan mayda pufakchalar joylashadi, shuning uchun hujayra tcitoplaz-masi katak-katak ko’rinishga ega bo’ladi. Ilgari parietal hujayralar xloridlarni ishlab chiqaradi deb hisoblanar edi. Ho-zirda parietal hujayralarning vodorod (N+) ionlarini ishlab chiqarishi aniqlangan. Vodorod ionlarining hosil bo’lishida karboangidraza fermenti muhim rol’ o’ynaydi. Bu fer-

ment ishtirokida parietal hujayralar tcitoplazmasida SO 2 va NgO birikishidan karbonat kislotasi (N 2 SO 3 ) hosil bo’ladi. Karbonat kislotasi o’z navbatida vodorod (N+) va bikarbonat (NSO 3 ~) ionlariga ajraladi. Hosil bo’lgan N+ ioni mayda pu- fakchalar qobig’ida bo’lgan N + - ATF aza ta’sirida pufakchalar-ga yig’iladi. Mayda pufakchalar esa parietal hujayraning hu-jayra ichi kanalchalari devoriga borib qo’shiladi. Natijada N + ionlari avval hujayra ichi kanalchasiga, so’ngra fundal bezning bo’shlig’i orqali me’da chuqurchasiga chiqadi. Bu erda N+ ionlari xlor ionlari bilan birikib xlorid kislotani hosil qiladi. Qo’shimcha yoki shilliq hujayralar (mucocyti) ko’pincha bezning tana qismida joylashib, past prizmatik shaklga ega. Hujayraning bazal qismida yassilangan yadro joylashadi, Qo’shimcha hujayralar qoplama epiteliysi mahsulotlaridan farqlanadigan, shilliqsimon modda ishlab chiqaradi. Ba’zi olimlarning ta’kidlashicha, bu hujayralar sirtida mukoid moddadan tashqari oqsil ham bo’ladi. SHuning uchun ham, qo’shimcha hujayralar mukoid - peptid hujayralar nomini olgan. Elek-tron mikroskopda qo’shimcha hujayralarning apikal qismida kam miqdorda kalta, bir xil kattalikda bo’lmagan hujayra o’simta-lari ko’rinadi. Hujayralar sekret to’planish vaqtida bu o’simtalar yozilib ketadi va hujayra sathi tekis bo’lib qoladi. Hujayra yon yuzasi tekis bo’lsada, ayrim hollarda interdigita-tciyalar hosil qiladi. Qo’shimcha hujayralarning apikal qismi sekretor donachalarga boy bo’ladi. Sekret donachalarining etilishi bilan ularning elektron zichligi susayadi va granula membra-nasi yo’qola boshlaydi. Qo’shimcha hujayralarda Gol’ji kom-pleksi o’ta rivojlangan bo’lib, uning struktura komponentlarini to’la farq etish mumkin. Qo’shimcha hujayralarda kislotali glikozaminglikanlar ham aniqlanadi. Ayrim olimlarning fik-richa, sul’fatlangan glikozaminglikanlar faqatgina me’da shil-liq pardasining qo’shimcha hujayralarida ishlab chiqariladi. Ichki antianemik Kastl’ faktori fundal bezlarning bo’yin qismida joylashgan ayrim hujayralarda hosil bo’ladi, deb hisoblanadi. Bo’yin yoki oraliq hujayralari me’da chuqurchalarining qoplama hujayralariga yondoshib joylashadi. Bu hujayralar bezlarning kam differentciallangan kambial hujayralari hisoblanadi. Bu hujayralar past kubsimon

$bo’lib, yirik, oval yoki dumaloq yadroga ega. Hujayralarda ko’pgina mitoz figurala- 204-pacw, Me’da endokrin hujayryalarining elektron mikrsfotografiyasm. x 10.000. A - EC1- h\jayra, xl 0.0G0. ‘ - «Y» - hujayra. xlO.OOO. B -«D» - hujayra - x 10.000. 1 -> yadro; 2 - sekretor donachalar; 3 - mitoxondriyalar; 4 - bazal memSr ana . rini uchratish mumkin. Oraliq hujayra tcitoplazmasida neytral va kislotali glikozaminglikanlar bo’ladi. Endokrin hujayralar tcitoplazmasi kumush tuzi bi-lan bo’yalganda aniq ko’rinadigan (argentofil hujayralar) o’zi-ga xos donalar tutishi bilan ajralib turadi. Hozirgi kunda hazm qilish sistemasida (me’da va ichaklarda) endokrin hujay- ralarning ko’p turi aniqlangan. 1980 yili Santamonika shahrida o’tkazilgan xalqaro ilmiy kengashda hazm naylari bo’ylab joylashgan endokrin hujayralar har birining bioximiyaviy$

xususiyati va hujayra ichki struktu-ralarining nozik tuzilishiga asoslangan holda ularning yangi klassifikatciyasi tuzildi. SHu klassifikatciyaga ko’ra barcha sut emizuvchilar me’dasida ko’p xil endokrinlar tafovut etiladi. Bu hujayralar me’daning turli qismida har xil bo’ladi. Masa-lan: me’da tubida «EC» «D», «Dj», «ECL», «A» kabi hujayralar joylashsa, chiqish qismida «ECL» va «A» hujayralar kuzatil-maydi, lekin bu qismda gastrin ishlab chiqaruvchi «G» endokrin hujayrasi ko’plab uchraydi (204- rasm). Ichak nayi bo’ylab ham endokrin hujayralarining turi va miqdori har xil bo’ladi. Un ikki barmoq ichakda S, L, I. EC, D, G, Di kabi endokrin hujayralar uchrasa, ingichka ichakning bosh-qa qismida S, L, I, EC endokrin hujayralari ko’plab bo’ladi. YOnbosh ichakda ularning turi va miqdori kam bo’ladi. yo’g’on ichak ham EC, S, L kabi ko’pgina endokrin hujayralar tutadi. Endokrin hujayralarning ishlab chiqargan mahsulotlarst (gormonlari) hazm sistemasi a’zolari faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi. Hazm yo’li endokrin hujayralarining turli mah-sulotlari har bir a’zoning funktcional holatini boshqaribgina-qolmay, barcha a’zolarning serqirrali faoliyatini uyg’unlashti-rib beruvchi murakkab omil hisoblanadi. SHu kunlarda hazm yo’lida joylashgan endokrin hujayralarda 20 ga yaqin gormon va biologik aktiv moddalar sintezlanishi aniqlangan. SHu mod-dalarning ayrimlariga nisbatan ularning qaysi hujayralarga taalluqliligi belgilangan. Bu gormonlarning ayrimlari orga-nizm va hazm a’zosining holatiga monand ravishda organ faoliyatini susaytirishi yoki kuchaytirishi mumkin. SHuning uchun ham ularga ximiyaviy distant koordinatorlar sifatida qaraladi. Endokrin hujayralarning gormonlari, masalan, gastrin va gistamin me’dada xlorid kislota sekretciyasini kuchaytirsa, sero-tonin, glyukogon shu faoliyatga aks ta’sir etadi va pepsin ajra-lishini ham susaytiradi. SHu kabi jarayonlar oqibatida me’da bez apparatining ma’lum me’yorda ishlashi uchun sharoit yaratib beriladi. Funktcional holatlarni kuchaytiruvchi va susaytiruvchv

205-rasm. Me’da pilorik qismining shilliq pardasi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 3,5, ok. 10. 1 - qoplovchi epitelchy; 2 - pilormk bezlar; 3 - me’da chuqurchalari; 4 - shilliq pardaning mushak qatlami; 5 - shilliq osti qavati. gormonlar nisbatining o’zgarishi hazm yo’li bezlarining gipo yoki giperfunktciya holatini ta’minlaydi va natijada, turli patologik jarayonlarning yuzaga kelishiga sababchi bo’ladi. Me’daning shilliq osti pardasi elastik tolalargaboy bo’lgan siyrak tolali shakl- lan-magan biriktiruvchi to’qi-madan iborat. Bu erda tomirlar va nerv chigallari (Meys-ner chigallari) joylashadi. Me’da mushak pardasi me’daning turli bo’limlarida bir xil rivojlanmagan. Me’-daning kardial qismida mushak parda yupqa bo’lsa, tana bo’limida esa, ayniqsa, pilo-rik qismida o’ta yaxshi rivojlangan bo’lib, pilorik sfinkter hosil qiladi. Mushak par-da ichki qiyshiq yo’nalgan, o’rtatcirkulyar va tashqi uzunasiga ketgan 3 qavat silliq mushak hujayralaridan iborat. Bu mushak qatlamlar orasida Auerbax nerv chigalini tutgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qima joylashadi.

Me’daning seroz pardasi mushak pardaga yopishgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qima va tashqi tomondan mezoteliy bilan qoplangan tuzilmadir. Me’daning pilorik bezlari ' (glandula pylorica) me’daning o’n ikki barmoq ichakka o’tish joyida bo’ladi. Ularning soni 3,5 mlnga etadi (205- rasm). Bu bezlar kalta va o’ta tarmoqlanib ketganligidan odatda bez sekretor qismlarining ko’ndalang hamda qiyshiq kesmalari uchraydi. Pilorik bezlar siyrak joylashgan bo’lib, ular orasida anchagina biriktiruvchi to’qima qatla-mi joylashadi. Bez hujayralari bir tipda bo’lib, fundal bezlar qo’shimcha hujayralarining tuzilishiga o’xshaydi. Bu hujayralarda faqat neytral mukopolisaxaridlar aniqlanadi. SHu narsa ma’lumki, pilorik bezlar sekreti oqsillarni aminokislotalargacha parchalovchi dipeptidaza kabi fermentlar tutadi. Me’daning pilorik bo’limida ko’pgina endokrin hujayralar qatori me’daning bezlari sekretciyasini kuchaytiruvchi gastrin gormonini ishlab chiqaruvchi «G» hujayra ham mavjud. Me’daning kardial bezlari (glandula cardiaca) o’ta tarmoq-langan oddiy naysimon bezdir. Bu bezlarning oxirgi sekretor bo’limlari prizmatik hujayralardan iborat bo’lib, yassilangan yadrosi hujayraning bazal qismida joylashadi. Hujayra tcito-plazmasining apikal qismida elektron zich sekret donachalari to’lib turadi. Kardial bez hujayralarining nozik tuzilishi me’da pilorik bo’limi qo’shimcha hujayralariga o’xshagan bo’ladi. Me’daning qon bilan ta’minlanishi. Me’da arteriyasi qorin arteriyasi va uning tarmoqlaridan boshlanadi. Me’daning kichik qiyshiqligidan bir-biriga qarab 2 arteriya (a gastirica sinistra et dextra) yo’nalib qo’shiladi. Bu tomirlardan me’daning ol-dingi va orqa yuzasi devoriga qon tomirlar kiradi. Me’daning katta qiyshiqligi bo’ylab me’daning o’ng va chap charvi arteriyalari va me’daning kalta arteriyalari o’tib, shu joyda arteriya halqasini hosil qiladi va a’zo devoriga yo’naladi. Me’da devorining ichiga kirgan arteriyalar seroz, mushak va shilliq osti pardalari tomon tarmoqlanib, yirik tomirlar chigalini x o sil qiladi. Mayda arteriya tomirlari shilliq osti pardadan shilliq parda tomon borib, shu qavatning biriktiruvchi to’qimali xususiy qatlamida ikkinchi chigal hosil qiladi. Bu tomirlar

arteriola va kapillyarlarga tarmoqlanib, me’da shilliq pardasi epiteliysini qon bilan ta’minlaydi. Kapillyarlardan qon xususiy qatlam vena chigaliga va so’ngra shilliq osti chigali tomon yo’naladi. Me’daning barcha venalari klapanlarga ega bo’ladi. Innervatciyasi . Me’da simpatik va parasimpatik nervlardan hosil bo’lgan 3 ta chigal (subseroz, mushaklararo Auerbax nerv chigali va shilliq osti pardasidagi Meysner nerv chigallari) srqali nerv bilan ta’minlanadi. Me’da sezuv innervatciyasi or-qa miya nervlari hisobiga bo’ladi. Bu chigallar ichida eng yirigi mushaklararo chigal bo’lib, u ko’pgina Dogelning I tip; kamroq II tip nerv hujayralaridan tashkil topgan. Nerv gangliylarining miqdori oshqozonning pilorik qismi tomon o’sib boradi. Me’daning yoshga qarab o’zgarishi. Qari odamlar me’dasining qon tomirlarida bir talay o’zgarishlar ro’y beradi. Umumiy o’zgarishlardan tashqari me’da devorining barcha qavatlari yupqa-lashib ketadi. SHilliq qavat biriktiruvchi to’qimasining o’sib ketishi natijasida bez naylarining miqdori kamayadi. YOsh ul- g’ayishi bilan shilliq parda hujayralarida mitotik aktivlik va proliferatciya jarayoni kamayib boradi. Me’da bez hujayralari faoliyatining susayishi me’da shirasi kislotalik xususiyatining va fermentlar aktivligining pasayib ketishi bilan ifodalanadi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

O'xshashlar

Hazm sistemasi (systema gigestorium)

Qon yaratuvchi va immun himoya a’zolari

Yurakning kundalang targ’il mushak to’qimasi

Sochlar

Yurak va tomirlar sistemasi (systema cardio angiologae)