Hazm sistemasi (systema gigestorium) - Valeologiya - Referatlar

Hazm sistemasi (systema gigestorium)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

224.853515625 KB

Ko'chirib olish

Hazm sistemasi (systema gigestorium) Reja: 1. Hazm yullari devori tuzilishi 2. Hazm qilish sistemasining oldingi bulagi 3. Og’iz bushlig’i

Hazm sistemasi (systema gigestorium) Hazm sistemasiga kiruvchi a’zolar oziqa moddalarni mexanik va ximiyaviy yo’l bilan parchalash va parchalangan moddalarni qon va limfa tomirlariga o’tkazib bvrish kabi muhim vazifalarni bajaradi. Bulardan tashqari, hazm yo’llari bo’ylab joylashgan ko’pgina hujayralar hisobiga endokrin vazifalarni ham bajaradi. Hazm sistemasi og’iz bo’shlig’idan boshlanib, hazm yo’llari va bezlardan tashkil topgan. Bezlar hazm yo’llariga o’z suyuqlikla-rini chiqarib, oziq moddalarni ximiyaviy jihatdan parchalashda ishtirok etadi. Hazm yo’llari uzunligi 8-10 m bo’lib, umumiy tuzilishga ega bo’lsada, ayrim bo’limlari o’ziga xos tuzilgan. Morfologik jihatdan esa hazm yo’llari turli bo’limlarga: ol-dingi, o’rta va orqa bo’limlarga bo’linadi. Oldingi bo’limda og’iz bo’shlig’i, yutqin va qizilo’ngach kiradi. Oldingi bo’limda oziq modda asosan mexanik maydalanadi. Urta bo’limga me’da, ingich-ka va yo’g’on ichak, jigar va me’da osti bezi kiradi. Xazm siste-masining bu bo’limida oziq moddalarning ximiyaviy parchalanishi yuz beradi. Bundan tashqari, parchalangan oziq moddalarning qon tomir va limfatik sistemasiga so’rilishi ham shu erda o’tadi. Hazm sistemasining orqa bo’limiga to’g’ri ichakning kaudal qismi kiradi va u asosan najasni evakuatciya qilish vazifasini o’taydi. Hazm sistemasining taraqqiyoti . Hazm sistemasi taraqqiyotida bir qancha bosqichlarni kuzatish mumkin: dastlab ichak nayi shakllanadi, so’ng og’iz bo’shlig’i va orqa chiqaruv teshigi takomillashadi. Hazm sistemasining takomili entodermaning vujudga kelishidan boshlanadi. Dastlab entoderma plastinkasi cho’ziladi va burma hosil qiladi. Bu burma ichak tarnovi deyiladi. Tarnovning ichki yuzasidan ichak entodermasi shakllanadi. Tarnovning ikki tomoni, ya’ni oldingi va orqa qismlari asta-sekin tutashib nay hosil qiladi. Ichak nayining oldi va orqa qismi teri ekto-dermasiga tegib turadi. Ektodermaning ichak nayiga tutashgan oldingi qismidan yutqin va orqa qismidan esa kloakal membranalar hosil bo’ladi. Entoderma mezodermaning vistceral varag’i bilan uzviy bog’langan bo’lib, uni splanxnoplevra deb ataladi. Bu varaqlar orasiga mezenxima o’sib kiradi. Entodermadan ichak epiteliysi va uning bezlari rivojlanadi, mezenximadan

biriktiruvchi to’qima, qon tomirlar va mushak qavatlari, mezodermaning ichki varag’idan esa ichak yo’lining seroz pardasi rivojlanadi. Uchinchi haf-taning ohiriga kelib og’izning yutqin membranasi ochiladi va shu bilan oldingi ichak tashqi muhit bilan aloqada bo’ladi. Key-inchalik orqa ichakdagi kloakal membrana ham ochilib, ichak kloakal bo’shlig’i bilan bog’lanadi. SHu davrdan boshlab ichak nayi 3 qismga bo’linadi: 1. Bosh ichak - undan yutqin va qizilo’ngachning yuqori qismi rivojlanadi. 2. Tana ichagi (o’rta ichak) 3 ga bo’linadi: a) oldingi bo’lak -undan qizilo’ngachning qolgan qismi takomillashadi; b) o’rta bo’lak - bundan me’da, ingichka ichak va uning hosilasi bo’lmish jigar, me’da osti bezi rivojlanadi; v) orqa bo’lak - undan yo’g’on ichak hosil bo’ladi. 3. D u m ichak - bundan yo’g’on ichakning oxirgi qismi tako-millashadi. Hazm yullari devori tuzilishi Hazm yo’llarining devori 4 qavatdan iborat: 1. SHillik parda - tunica mucosa. 2. SHilliq osti pardasi - tunica submucasa. 3. Mushak parda - tunica muscularis. 4. Tashqi adventitcial yoki seroz parda - tunica adventitia yoki tu nica serosa. SHilliq parda o’z navbatida 3 ta: epiteliy, biriktiruvchi to’qimadan iborat xususiy qatlam va shilliq qavatning muskul qavatlaridan iborat. SHilliq parda hazm yo’llarining har er- har erida o’ziga xos tuzilgan bo’ladi. Hazm yo’llarining oldingi va orqa qismidagi epiteliy ko’p qavatli yassi, o’rta qismida bir qavatli: me’dada bir qavatli tcilindrsimon, ichaklarda bir qavatli tcilindrosimon jiyakli epiteliydan iborat. SHilliq pardaning xususiy katlami siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan. Bu erda qon va limfatik tomirlar, limfoid to’qima, nerv chigallari va bezlar joylashadi. Mushak plastinkasi xususiy qatlam va shilliq osti qavati orasida yota-di. Mushak plastinkasi 2-3 qavatdan iborat silliq mushak hu- jayralaridan tuzilgan. SHilliq osti parbasi siyrak tolali shakllanmagan birikti-ruvchi to’qimadan iborat. Bu qavat ichakning harakatchanligipi

ta’minlab, ichak yuzasining shaklini belgilaydi. SHilliq osti pardasida Meysner nerv chigali ham yotadi. Qizilo’ngach va o’n ikki barmoq ichakda shilliq osti pardada xususiy bezlar yotadi. Mushak parda. Ichak nayining oldingi va orqa qismi mushak parda ko’ndalang- targ’il, o’rta bo’lagida silliq mushaklardan iborat. Mushak pardada ichki - tcirkulyar, tashqi - bo’ylama yotgan mushaklar bo’lib, ular orasidagi biriktiruvchi to’qimada Auer-bax nerv chigallar, qon va limfa tomirlar joylashadi. Tashqi - seroz yoki adventitcial parda . Me’da-ichak nayining asosiy qismi mana shu seroz parda - qorin pardaning vistceral varag’i bilan o’ralgan. Seroz pardaning asosi qon tomirlar va nerv tolalari tutgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, tashqaridan - bir qavatli yassi epiteliy - mezoteliy bilan qoplangan. Hazm yo’llarining ayrim joylarida (qizilo’ngach, to’g’ri ichakning bir qismida) seroz parda bo’lmay, bular nerv va tomirlar tutuvchi biriktiruvchi to’qimadan iborat adventitcial parda bilan o’ralgan. Hazm qilish sistemasining oldingi bulagi Hazm sistemasining oldingi bo’ l a gi g a og’iz bo’shlig’i va uning hosilalari - lab, lunj, milk, qattiq tanglay, yumshoq tanglay, tishlar, so’lak bezlari, murtaklar, yutqin va qizilo’ngach kiradi. Hazm sistemasining oldingi qismi oziq moddalarga asosan mexanik ta’sir ko’rsatadi. So’lak bezlarining mahsuloti (amilaza va maltaza) ta’sirida og’iz bo’shlig’ida uglevodlarning dastlabki parchalanishi boshlanadi. Til so’rg’ichlarida ko’plab joylashgan ta’m sezish so’g’onlari oziqani degustatciya qiladi. Og’iz va yutqin chegarasida Pirogovning limfoepitelial halqasi yotadi. Ular organizmni himoya qiluvchi murtaklardan iborat. Og’iz bushlig’i Og’iz bo’shlig’ining takomillashishi juda murakkab bo’lib, bu jarayonda uchala embrion varag’ining hujayralari qatnashadi. Oldingi ichakning teri ektodermasiga tutashgan erida og’iz chu-qurchasi hosil bo’ladi. Og’iz chuqurchasi 5 ta bolish bilan chegara-lanadi: frontal qismi, ikkita yuqori jag’ va ikkita pastki jag’ qismidan iborat. YUqori va pastki jag’ bolishlari rivojlanish jarayonida o’zaro qo’shiladi va jag’larni hosil qiladi. YUqori jag’ bolishlari yuzasida tanglay

o’simtalari hosil bo’ladi, bu o’z navbatida og’iz va burun bo’shlig’ini ajratadi. Birlamchi og’iz bo’shlig’i epiteliysi mezenximaga botib kirib plastinka hosil qiladi. Buning natijasida og’iz bo’shlig’ining old teshigi hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Og’iz bo’shlig’ining shilliq iardasi o’ziga xos xususiyatga ega. SHilliq parda ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. SHilliq pardaning muskul qatlami esa kam rivojlangan yoki butun-lay bo’lmaydi. Og’iz bo’shlig’i epiteliysi tomirlarga va hujayra elementlariga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qimadan iborat xusu-siy qavatning ustida yotadi. Epiteliy hujayralari doimo tushib, almashinib turadi (1 minutda taxminan 100 ming epiteliy hu-jayrasi almashinadi). Tanglay bo’rtmasining al’veolyar o’simta-lari va qattiq tanglayning oldingi sohasining shilliq osti pardasi bo’lmasdan, shilliq parda to’g’ridan-to’g’ri suyakning ustki pardasiga yopishgan bo’ladi. Lab, lunj, yumshoq tanglay va og’iz bo’shlig’ining tubida siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to’qima-dan iborat shilliq osti pardasi joylashadi. Og’iz bo’shlig’i epi-teliysi turli sohalarda bir xil tuzilishga ega bo’lsada, muguz-lanish jarayoni til ustida, lunj, tanglay va tilning pastki qismlarida nisbatan rivojlangandir. Epiteliyda bir necha qavat hujayralar tafovut etiladi. 1. Bazal (asosiy) qavat . Bu qavat hujayralari bo’ychan tci-lindrsimon bo’lib, yadrosi hujayra asosida joylashadi. Hujay-ra tcitoplazmasi turli moddalarga, jumladan, mukopolisaxarid va RNQ ga boy. TCilindrsimon hujayralar bo’linish xususiyatiga ega va shu qavat hisobiga yuqoridagi hujayralar tiklanib turadi. 2. Tikansimon hujayralar qavati. Bu hujayralar yon o’simta-lari bilan bir-biriga tutashib, desmosomalar orqali bog’langan-dir. Bu qavat hujayralari ham bazal qavat kabi bo’linish xusu-siyatiga ega bo’lib, o’zidan keyingi qavat epiteliy hujayralarni tiklab turadi. 3. Y u za qavat 2-4 qatlam yassi hujayralardan iborat. Eng yuza hujayralarida yadrolar bo’lmasligi mumkin. Lab. Labda 3 qism - teri (pars cutanea), oraliq (pars intefmedia) va shilliq (pars mucosa) qismlar tafovut etiladi. Lab o’zida ko’ndalang-targ’il mushak tutadi. Labning teri qismi. Xuddi teri kabi tuzilishga ega bo’lib, ko’p qavatli yassi

muguzlanuvchi epiteliy bilan qoplangan (182-rasm, a). Bu qismda ter va yog’ bezlari, sochlar bo’ladi. Labning oraliq (pushti) qismi o’z navbatida ikki: tash-qi silliq va ichki so’rg’ichli zonadan iborat (182-rasm, a). Tashqi zona epiteliysida muguz qavat bo’lsa-da, u tiniq va o’ta yupqadir. Epiteliy osti so’rg’ichlari unchalik bo’ychan bo’lmaydi. Labning idki so’rg’ichli zonasi, ayniqsa, yangi tug’ilgan bolalarda o’ta ri-vojlangan so’rg’ichlarga ega. Bola ulg’ayishi bilan bu so’rg’ichlar yassilanib ketadi. Bu zona epiteliysi anchagina qalin bo’lib, mu-guz qavat va yog’ bezlaridan holidir. Xususiy qatlam epiteliyga botib kirib, o’ta bo’ychan so’rg’ichlar hosil qiladi, Lab oraliq qismining xususiy qatlami ko’pgina kapillyarlarga ega bo’lgani- dan shu qism pushti ko’rinishga ega bo’lib qoladi. Xususiy qatla-mining nerv oxirlariga mo’lligi esa lab pushti xoshiyasining o’ta sezuvchanligini ta’min etadi. . Lab shilliq qismining epiteliysi oraliq qismidagi-dan qalinroq bo’ladi (182- rasm, b). Xususiy plastinka so’rg’ichlari 182- rasm. A. B. Bslaning pastki labi (sxema). 1- labning epidermis qismi; 2 - lab mushaklari; 3 - labning oraliq (pushti) qis’i; 4 - lab bezlari; 5 - lab shilliq iardasining zpiteliy.i; 6 - yog’ bezlari; 7 - qon tomirlar; S - soch ildizi. teri qismiga nisbatan kaltaroq. Xususiy qavat bevosita shilliq osti pardasiga o’tib

ketadi va qo’ndalang-targ’il mushakla.rga tutashadi. SHilliq osti pardasida so’lak bezchalarining oxirgi qismlarijoylashadi. Bezlar ancha yirikva murakkab naysimon- al’veolyar tipga kirib oqsil va shilliq sekret ishlab chiqaradi. Epiteliy yuzasiga ochiluvchi chiqaruv naylari ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. SHilliq osti pardasida yirik arte-rial tomirlar va venoz chigallar bo’lib, ular labning pushti qismiga ham tarqaladi. Milk. Al’veolyar o’simtalarni qoplab turgan shilliq parda ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo’lib, uking birik-tiruvchi to’qimaly xususiy qatlami nerv tolalari va tomirlarga boy bo’ladi. Milkda bog’langan va erkin qismlar ajratiladi. Milkning bog’langan qismi barcha suyak al’veolyar o’simtalari yuzasini qoplagan. Uning xususiy qavati suyak usti pardasiga to’g’ridan-to’g’ri tutashib ketgan. Milkning tish yuzasi bilan bog’langan tomoni milk- 183- rasm. Lupj shilliq qavati (sxema). 1 - epiteliy; 2 - xususiy qatlam; 3-yog’ to’tcimasi; 4 - mushak tolasi (IO. I. Afa - nas’evdan). ning erkin qismini hosil qiladi. Bu tuzilmaning chu-qurligi 1,5 mm cha bo’lib, tish- milk kasalligida (ay-niqsa, parodontoz) hamda ularni davolash jarayonla-rida bu

xaltacha muhim ahamiyat kasb etadi. Milk nervlar bilan yaxshi ta’-minlangan. Milk epiteliy-sida erkin nerv oxirlari bo’lsa, xususiy biriktiruv-chi to’qimada kapsulali va kapsulasiz nerv oxirlari mo’l bo’ladi. Milkda mushak qatlami bo’lmaydi. Lunj. Lunj- mushakli a’zo bo’lib, shilliq pardabilan qoplangan, ichki yuzasi 3 zonaga - yuqori zona maxillaris pastki qism-zona mandibularis va oraliq qism - zona intermediara bo’linadi. YUqori qismning tu-zilishi labning shilliq pardasiga o’xshash bo’lib, ko’p qavatli muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan (183- rasm). Xususiy qavatining so’rgichlari uncha katta bo’lmaydi va juda ko’p lunj bez-lari tutadi. Og’izdan uzoqlashgan sari bezlar chukurroq, ya’ni mushaklar orasida hamda ularning tashqarasida joylashadi. Bir qancha reduktciyaga uchragan yog’ bezlari bo’ladi. Xususiy bi-riktiruvchi qism so’rg’ichlari kattagina. Bu erda so’lak bezlari bo’lmaydi. SHilliq osti parda siyrak tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat. Kollagen tolalari to’r hosil qilib yogadi. Qon tomir va nervlar ko’p bo’ladi. Oraliq kismning muskul avagi lunj mugkullaridan hosil bo’lib, u erda lunj so’lak bezlari yogadi. Ularning oxirgi sekretor bo’limi aralash sekret ishlab chiqaradn. Bundan tashqari, alohida shilliq ishlab chiqaruvchi oxirgi bo’limlari ham bo’ladi. Lunjning mandibula qismi maksilla qismi kabi ko’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan. Xususiy plastinka so’rg’ichlari baland bo’lmay, uning shillik osti pardasi yaxshi rivojlangan. Bu qavatda ko’plab lupj so’lak bezlari (gl. buc caiez) joylashadi. Katta jag’ tishi sohasiga joylashgan yirik so’lak bezlaridan biri gl. malaris chuqur, hatto lunj mushaklari orasigacha etib borgan holda joylashadi. Qattiq tanglay . Qattiq tanglay tanglay suyagi va uni qopla- gan pardadan iborat bo’lib, shilliq parda ko’p qavatli yassi mu-guzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan. Qattiq tanglayda shilliq osti parda bo’lmaydi. Siyrak tolali shakllanmagan bi-riktiruvchi to’qimadan iborat xususiy qatlamda kollagen tola-lari o’ta rivojlangan bo’lib, suyak ustki pardasi bilan birikkan. Qattiq tanglayning o’rta qismlarida, suyak usti pardasi va shil-liq parda orasida so’lak bezlarining gruppasi joylashgan.

YUmshoq tanglay va tilcha. Bular o’z asosida ko’ndalang-targ’il mushak va zich tolali biriktiruvchi to’qima tutadi. YUmshoq tanglayning og’iz yuzasi va tilcha ko’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan va uning tagida ko’plab so’rg’ichlar hosil qiluvchi xususiy qavat joylashadi. SHilliq parda yaxshi-gina rivojlangan shilliq osti pardasi bo’ylab yotadi. YUmshoq tanglay burun yuzasining shilliq pardasi ko’p qatorli hilpil-lovchi qadahsimon hujayrali epiteliy bilan qoplangan. Bu er-da shilliq osti pardasi bo’lmaydi. YUmshoq tanglayning ovqat-larni yutish jarayonida roli bor. YUtish vaqtida yumshoq tanglay burun-halqum yo’lini berkitadi va ovqat luqmasini burun to-monga yo’naltirmaydi. Til Til dastavval uzunligi 65 mm keladigan pushtda paydo bo’la boshlab, birinchi jabra yoyi o’rta qismida toq do’mboq holida vujudga keladi. So’ngra juft yon o’simtalar hosil bo’lib, ular o’zaro qo’shilib, toq do’mboqlarni o’rab oladi. Bu tuzilmalar ento-dermaning hosilasi hisoblanadi va til uchini hamda til tanasini paydo qiladi. Tilning orqa bo’limi 2-3 jabra yoylaridan, demak, entodermadan paydo bo’lib, tilning tanasi bilan qo’shiladi va til ildizini hosil qiladi. Til ildizi va tanasining tutash-gan qsmida oxirgi egat hosil bo’ladi. Til mushaklari esa miotomlarning bilateral o’simtalaridan paydo bo’ladi. Pusht rivojlanishining 5-haftasida til sathining ko’pgina qismi bir qavatli epiteliy bilan qoplangan. Bu paytda til ichida keyinchalik tilning yirik qon tomirlariga aylanuvchi bir qancha tomirlar joylashgan bo’ladi. 6 haftalik pusht tili-ning epiteliysi jadal ko’payishi natijasida til yuzasining ko’p-gina qismi ko’p qavatli hujayralar bilan qoplanadi. Tilda qon tomirlar hosil bo’lishi bilan nerv tolalarining tilga kirib kelishi kuchayadi. 8 haftalik pusht tili o’z shakliga ega bo’ladi. Hosil bo’la boshlagan til bezlari pusht taraqqiyotining oxir-gi oylarida oqsil bezlari, aralash va shilliq bezlar gruppasiga ajraladi. Til so’rg’ichlari homila hayotining bir xil davrida paydo bo’l-maydi. Dastavval uzunligi 20-30 mm embrion tilida epiteliy «bo’rtmasi sifatida tarnovsimon so’rg’ich hosil bo’lsa, bargsimon so’rg’ichlar

homila hayotining 8-oylaridagina shakllanadi. Til taraqqiyoti, shakllanishi, uni innervatciya qiluvchi omillar bilan uzviy bog’langan. T i l - mushakli a’zo bo’lib, uning asosini o’zaro perpendi-kulyar yo’nalgan 3 gruppa ko’ndalang-targ’il mushak tashkil etadi. Tilning pastki shilliq parda yuzasi yupqagina ko’p qavatli yas-si muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan, xususiy plastin-.kasi epiteliyga botib kirib, uncha baland bo’lmagan so’rg’ichlar hosil qiladi. Xususiy plastinka ostida bevosita til mushakla-riga tegib yotuvchi shilliq osti pardasi joylashgan. Tilning ustki va yon yuzalari esa ko’p qavatli yassi epiteliy va xususiy plastinkadan iborat shilliq parda bilan qoplangan bo’lib, shil-.liq osti pardasi bo’lmaydi. Xususiy qavat mushaklararo birik-tiruvchi to’qima bilan qo’shilib ketadi. Tilning sathida 4 xil so’rg’ich - xususiy qavatning epiteliyga botib kirishidan hosil bo’lgan tuzilmalar tafovut etiladi: 3. Ipsimon so’rg’ichlar -papillae filiformes. 2. Zamburug’simon so’rg’ichlar - papilae fungiformes. 3. Tarnovsimon so’rg’ichlar - papillae vallata. 4. Bargsimon so’rg’ichlar - papillae foliata. Tilning ipsimon surg’ichlari shilliq pardadan bo’rtib chiqib, til ustki yuzasini qoplagan turli uzunlikdagi o’simtalarni hosil kiladi (184-rasm). Ipsimon so’rg’ichlar ko’p kavatli yasg.i mu- 184- rasm. Tilning ipsimon so’rg’ichlarp. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 3, 5. ok. 10. 1 - kup kavggli yassi epiteliy: ? - xu..usi8 tcavat; 3 - xususiy

pardaning nkkilam» chi so’rgichlari. guzlanuvchi epiteliy bilan qoplangan. So’rg’ich epiteliysining tashqi qavatlarida, ayniqsa tuzilma cho’qqisida, muguzlangan epiteliy tanachalari so’rg’ichni qoplab yotadi. Bu so’rg’ichlar asosi- da birlamchi va ikkilamchi biriktiruvchi to’qimali so’rg’ichlar joylashadi. Zamburug’simon so’rg’ichlar asosan tilning yon tomonlarida va uch qismida joylashadi. Bu so’rg’ichlarning uch tomoni kepg, asosi esa ingichka bo’lib, o’z nomiga mos ko’rinishga ega (185-rasm). Zamburug’simon so’rg’ich ham birlamchi biriktiruvchi to’qimali so’rg’ichdan, undan tarmoqlangan bir necha ikkilamchi biriktiruv-chi to’qimali so’rg’ichlardan va ular yuzasini qoplab olgan ko’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliydan iborat. Zamburug’-simon so’rg’ichlar devorida oz miqdorda ta’m bilish so’g’onlari (piyozchalari) uchraydi. Tarnovsimon surg’ichlar 6-12 ta bo’lib, til tanasi bilan uning ildizi oralig’ida joylashgan eng yirik so’rg’ich hisoblana-di. Bu so’rg’ichlarning o’ziga xosligi shundan iboratki, ular bosh-qa so’rg’ichlar kabi til yuzasiga bo’rtib chiqmay, shilliq pardaga botib turadi. SHuning uchun ham bu so’rg’ichlar atrofi tarnovsi- mon chuqur yoriq bilan o’ralgan bo’ladi (186-rasm). So’rg’ich ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo’lib, uning biriktiruv-chi to’qimadan iborat asosi epiteliyga ko’p sonli kalta bo’rtma-lar-ikkilamchi so’rg’ichlar tarzida o’sib kiradi. So’rg’ich yon epiteliysida ta’m bilish so’g’onlari joylashadi. Tarnovsimon so’rg’ichning biriktiruvchi to’qimali asosida oqsil va shilliq bez-lar joylashib, ularning sekret naylari tarnov tubiga ochiladi. Tilning bargsimon so’rg’ichlari faqat bolalarda yaxshi rivoj-langan bo’lib, uning o’ng va chap yonlarida joylashgan ikkita gu-ruhdan iborat. Har bir guruh parallel joylashgan 4-8 ta so’r-g’ichdan iborat va ular bir-biridan tor bo’shliq orqali ajralib turadi. Har bir so’rg’ichning uzunligi 2-5 mm atrofida bo’ladi. So’rg’ichlarning asosini biriktiruvchi to’qimadan iborat birlam-chi so’rg’ich va undan tarmoqlangan 3 ta ikkilamchi so’rg’ich tashkil ztadi (187-rasm). So’rg’ich asosining o’rtasida joylashgan ikki-lamchi biriktiruvchi to’qimali so’rg’ich qon tomir tutganligidan tomirli so’rg’ich deyilsa, qolgan ikkita yon so’rg’ich nerv tolalari-ga mo’l bo’lganidan ikkilamchi nerv so’rg’ichlari nomi bilan yuri-tiladi.

Bargsimon so’rg’ich ko’p qavatli muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplanib, o’zida ko’pgina ta’m bilish so’g’onlari tutadi. So’rg’ich tagida ko’ndalang-targ’il mushaklar, qon tomirlar va yog’ hujayralarining to’plamlari yotadi. Bu sohada oqsil (seroz) bezlari joylashib, ularning chiqaruv naylari bargsimon so’r-g’ichlar orasidagi bo’shliqqa ochiladi va bez sekreti bu ingichka oraliqni doimo yuvib turadi. Katta odamlarda bargsimon so’r-g’ich yo’qolib boradi, shu so’rg’ich bilan bog’langan bezlar o’rnida esa yog’ va limfoid to’qima paydo bo’ladi. Til ildiz qismining shilliq pardasida so’rg’ichlar bo’lmaydi.. Lekin bu erda til sathi notekis bo’lib, ko’pgina do’mboqchalar va 58- rasm. Tilning zamburug’-simon so’rg’ichi. 1 - ko’p qavatli muguzlanmay-dngan yassi epiteliy; 2- birik-tnruvchi to’qimali so’rg’ich; 3- tcon tomirlar; 4 - til mushagi: 5- tnl bezlari (V. G. Eliseev-dan).

186-rasm. Tilning tarnovsimon so’rg’ichi. 1- ko’p qavatli yassi epiteliy; 2 - tarnov; 3 - biriktiruvchi to’qima; 4-qen tomirlar; 5-ta’msezish piyozchasi; 6 - seroz bez nayi; 7 - seroz bezlarn; 8 - shilliq bezlar; 9 - til mushagi (V. G. Eliseevdan). chuqurchalarga ega. Do’mboqchalar til shilliq pardasining xususiy qatlamida joylashgan limfoid to’qima yig’indisi - til murta-gi hisobiga hosil bo’ladi. Do’mboqchalar orasida chuqurchalar - kriptalar mavjud bo’lib, ularga ko’pgina shilliq bezlarining chiqaruv naylari ochiladi. Til mushaklari orasida oqsil (Ebner), shilliq (Veber) va aralash (Nuna) bezlar joylashadi. Bu bezlarning chiqaruv yo’l-lari til shilliq pardasiga ochiladi. Tilda ko’plab tomirlar, nervlar va nerv oxirlari, mushaklar oralarida esa yog’ hujayra- larining to’plamlari joylashgan. Ta’m bilish piyozchalari (so’g’onlari)ning tuzilishi. Ta’m bi-lish piyozchalari tilning bargsimon, zamburug’simon va tarnovsi-mon so’rg’ichlari epiteliylarida joylashadi. Ta’m bilish piyoz-

187-rasm. Bargsimon so’rg’ich. Gematoksilin-eszpn bilan bo’yalgan. 06. 10. ok. 10. 1 - til epitelnysn; 2 - so’rgichlararo bo’shliq; 3 - birlamchi bnriktiruvchi to’qnmali so’rich 4 - ikkilamchi biriktiruv chi to’qymali so’rg’ichlar; a - nerv so’rg’nchlar; b - tomirli so’rg’nch!' 5 - ta’m bilish piyozchalari; 6 - til so’lak bezlari. chalari, ayniqsa, tarnovsimon so’rg’ichlarida ko’p bo’lib, ularning miqdori har bir so’rg’ichda 40-250 tadir. Ta’m bilish piyozchala-rining ayrimlari yutqin va hiqildoq ustki tog’ay epiteliylari-da ham joylashadi. Tilning ipsimon so’rg’ichlari ta’m bilish piyozchalari tutmaydi. Ta’m bilish piyozchalari ta’m bilish analizatorining oxirgi retceptor apparati hisoblanadi. Ta’m bilish piyozchalari ellipssimon bo’lib, ular epiteliy hujayralari orasida joylashadi (188-rasm). Piyozcha asosi epiteliy bazal membranasida yotsa, uning uchi epiteliy bo’shlig’iga chiqmaydi. Epiteliy yuzasi bilan ta’m piyozchasining uch qismi bir qancha yassi epiteliy hujayralaridan tashkil topgan maxsus teshik - ta’m bilish piyozchasi-ning teshigi orqali aloqada bo’ladi. Ta’m bilish piyozchasi ikki xil - ta’m bilish (retceptor) va tayanch hujayralaridan iborat bo’lib, u hujayralar bir-biriga zich joylashadi.

188-rasm. Ta’m bilish pnyozchasi. Gematoksi-lin-eezin bilap bo’yalgan. Ob. 60. sk. 10. I - piyozcha kapsulasi; 2 - ta’m bilish va tayanch hujayralari; 3 - tagm bilish piezchasining teshigi. Sezuvchi - ta’m bilish hujayralari cho’zinchoq bo’lib, ko’proq piyozchaning markaziy qismida joylashadi. Bu hujayraning apikal qismida mukopolisaxarid, ko’pgina oqsil va fosfataza aktivligiga ega bo’lgan elektron zich tuzilmalardan iborat o’simta-lar mavjud. Hujayraning apikal yuzasida 50 tagacha mikrovorsinkalar bo’lib, ular hujayraning ta’m bilish yuzasini oshirib beradi. Tayanch hujayra lar sezuvchi hujayralar oralig’ida, ta’m piyozchasining chetlarida joylashadi. Bu hujayralar kalta bo’lib, ta’m bilish piyozchasi teshigiga etmaydi. Tayanch hujayralar yadrosi anchagina yirik bo’lib, tcitoplazmasida ko’pgina mitoxondriyalar mavjud. Bu hujayralarda donador endoplazmatik to’r rivojlangan. Ta’m bilish piyozchalari turli nervlar bilan ta’minlanadi. Til-yutqin nervining tolalari til ildizida va tarnovsimon so’rg’ichlarda joylashgan piyozchalarni nerv bilan ta’min etsa, til nervi tilning oldingi qismidagi ta’m piyozchalarini innervatciyalaydi. Nerv tolalari til so’rg’ichlarining uchiga kelib mielin pardasini

yo’qotadi va epiteliy osti nerv chigalini hosil qiladi. Bu chigaldan ingichka nerv tolalari ta’m sezuvchi hujayralarning tanasiga qarab yo’naladi. Nerv tolalari faqat sezuvchi tolalar bo’lmasdan, ular piezcha hujayralariga trofik ta’sir ham ko’rsatadi. Yutqin limfoepitelial halqasi Og’iz bo’shlig’i bilan yutqin chegarasida shilliq pardada limfoid tuzilmalarning ko’pgina to’plamlari joylashgan. Ular nafas va ovqat hazm qilish yo’llarining boshlang’ich joylarini urab turadi va yutqin limfoepitelial halqasi (Pirogov hal-qasi) deb ataladi. Limfoid tuzilmalarning eng yirik to’plam-lari murtaklar deb nomlanadi. Halqa 7 ta murtaklardan: juft tanglay, Evstaxiy nayi xamda bittadan yutqin, til va hiqildoq murtaklaridan iborat. T a n g l a y murtaklari pusht rivojlanishining 9-hafta-sida yutqinning later; l devorlari ko’p qatorli hilpillovchi epiteliysining mezenximaga botib kirib chuqurchalar hosil qi-lishi bilan taraqqiy eta boshlaydi. Uning ostida ko’pgina qon tomirlari va zich joylashgan mezenxima hujayralari yotadi. 11 -12-haftalarda tonzillyar sinus shakllanadi, uning epiteliysi ko’p qavatli yassi bo’lib qoladi. Mezenximadan esa retikulyar to’qima takomillashadi: bo’ychan endoteliotcitli postkapillyar venulalar paydo bo’ladi, a’zoga limfotcitlar kira boshlaydi va 14- haftada limfotcitlar orasida asosan T-limfotcitlar (21%) va oz miqdorda V- limfotcitlar (1%) bo’ladi. 18-17-haftalarda biriichi limfoid follikullar paydo bo’la boshlaydi. 19-haftaga kelib T-limfotcitlar soni 60% gacha, V-limfotcitlarniki esa 3% gacha ortadi. Epiteliyning o’sishi epitelial tasmalarda muguzlanayotgan hujayralardan iborat tiqinlar hosil bo’lishi bilan boradi. Tanglay murtaklari yutqinning yon chetlarida, yumshoq tanglay yoylarining orasida joylashgan juft tuzilma. Murtak ko’p qavatli yassi, muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan. Bu epiteliyiing o’ziga xosligi shundan iboratki, bu erda limfotcitlar o’ta ko’p bo’lib, ular orasida donador leykotcitlar ham uchraydi. Epiteliy ostida shilliq pardaning xususiy plastinkasi va shilliq osti qatlami joylashadi (189-rasm). Murtakning yuzasi notekis bo’lib, shilliq pardaning bir qancha burmalari orasida 10 - 20 ta chuqurchalar - kriptalar (cryptae ton-sillarae) hosil qiladi. Bu

kriptalar tarmoqlanib, ikkilamchi kiip-talarni hosil qiladi. Murtak shilliq pardasining xususiy plastin-kasi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan iborat. Bu plastinkada ko’pgina limfatik follikullar (folliculi lymphatici) joylashadi. Follikullarda ko’plab limfotcitlar hosil bo’ladi. Bu limfotcitlar siljib, shilliq parda xususiy plastinkasi va epite-liysini qoplaydi. SHu limfotcitlar tufayli murtak himoya vazifa-sini bajaradi. Murtak epigeliy qoplamasida, yuqorida aytib o’tilga-nidek, xususiy plastinka qon tomirlaridan sizib chiqib kelgan dona-dor leykotcitlar ham bo’ladi. Murtak shilliq pardasining mushak plastinkasi rivojlanma-gan. Murtakning shilliq osti pardasi ham siyrak tolali shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qimadai iborat bo’lib, u a’zoning kap-sulasini hosil qiladi. SHu tuzilmalar ko’plab qon va limfa tomirlariga hamda murtakni ta’minlovchi nervlarga ega. YU t q i n m u r t a g i homilaning 4 oyligidan boshlab ichak-ning bosh tomonida rivojlanadi. Bu protcessda mezenxima ham ishtirok etadi. Murtakning yuzasi embrional davrda ko’p qatorli kiprikli epiteliy bilan qoplangan. SHuni qayd qilish kerakki, 189-rasm. A - Tanglay murtagi (sxema) (YU. I. Afanas’evdan). B - Tanglay murta- ; gi. Gematoksilin-eezin bilan bo’yalgan. Ob. 10. ok. 10.

1 - ko’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy; 2 - xususiy biriktiruvchi to’qimali qatdam; 3 - limfatik follikula; 4 - kripta; 5 - limfotcitlar; 6 - qon tomirlar: 7 - bez- lar; 8 - siyrak tolali biriktiruvchi to’qima; 9 - kundalang-tarril mushak. K atta yoshdagi organizmda ham embrional holatdagi epiteliy ba’zan uchrab turadn. Siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qima xususiy qavatni hosil qiladi va tuzilishi tanglay mur-tagiga o’xshaydi. U erda ham limfoid follikullar to’plami bo’la-di. Ba’zi kasalliklarda yutqin murtagi kattalashib ketadi va burunning ichki yo’llarini berkitib qo’yadi, natijada, nafas olish qiyinlashadi. Bunday o’sib ketgan murtak adenoid deb ataladi va operatciya yo’li bilan olib tashlanadi. Til murtagi embrional taraqqiyotning 5-oyida rivojla-nadi. SHu davrda tilning ildiz qismida, shilliq bezlarining chiqaruv naylari atrofida limfotcitlar to’plana boshlaydi. Bo-laning tug’ilish arafasida til epiteliysining mezenximaga botib kirishi natijasida til murtagida kriptalar hosil bo’ladi. Kriptalarning va murtakning yuzasini qoplovchi epiteliy bu erda ham ko’p qavatli yassi epiteliy; uning ostidagi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimada limfotcitlar ko’plab uch-raydi. Limfotcitlar bu erga limfoid follikullardan keladi. Follikullarda reaktiv markaz mavjuddir. Mayda so’lak bezla-rining naylari murtak kriptalari orasiga ochiladi. So’lak bez-lari sekretlari kriptalarni tozalab turadi. Kriptalar bo’shli-g’ida mikroorganizmlar o’lgan (epiteliy hujayralari) limfo-tcitlar uchraydi. Hazm yo’llarining oldingi qismida yana bir gruppa - limfoid tuzilmalar uchraydi. Bular ichida yirikroqlari Evstaxiy nayi bilan kekirdak murtaklaridir. Bularning tuzi-lishi yuqorida qayd etilgan murtaklarga o’xshash bo’ladi. Ular bu erga tushgan mikroblarni qamrab oladi va parchalaydi (fagotcitoz qiladi). Murtaklarning xususiy qatlamlari siyrak tolali shakllanmagan qo’shuvchi to’qimadan iborat. Bu erda ko’payish markaziga ega bo’lgan ko’pgina limfoid follikullar bo’ladi. SHil-liq osti pardasi murtakni o’rab, uning kapsulasini hosil qiladi. SHu erda ko’plab qon, limfa tomirlari, nerv tolalari va so’lak bezlarining oxirgi sekretor bo’limlari joylashadi.

Murtaklar ikki xil: himoya va qon hosil qilish funktciyasini bajaradi. Himoya vazifasi bu erga tushgan mikroblarni fagotcitoz qilish va mikroblarga qarshi antigen hosil qilib, butun organizmni shu mikrobga qarshi tayyorlashdan iborat bo’lsa, qon yaratish faoliyati limfoid follikullarda limfotcitlar hosil bo’lishi bilan ifodalanadi. Hozirgi kunda hazm yo’llaridagi murtaklar va tanglay murtaklari limfotcitlarining antitelo va immunoglobulinlar ishlab chiqarishda faol qatnashishiga shubha qolmadi. Ular immu-nokompetent hujayralarga antigen strukturasi haqida ma’lumot berib turadi. Epiteliy hujayralari orasida joylashgan limfotcitlar epiteliy hujayralarini almashinishida ham qatnashadi, ya’ni limfotcit epiteliy hujayralarini surib chiqaradi, degan fikr bor. Murtaklar yoshga qarab ham o’zgaradi. Ular bolalarda yaxshi rivojlangan bo’lib, kishi ulg’aygan sari sekin-asta atrofiyaga uchraydi, ba’zi birlari qariyalarda yo’qolib ketib, ularning o’rnini biriktiruvchi to’qima egallaydi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

O'xshashlar

Nerv sistemasi (systema nervosum)

Nafas olish sistemasi (systema respiratorhim)

Yurak va tomirlar sistemasi (systema cardio angiologae)

Siydik ajratuv sistemasi

Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari