Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari - Valeologiya - Referatlar

Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari Reja: 1.Ovqat qilish tizimining umumiy tuzilishi. 2.Ovqat qilish tizimining yosh hususiyatlari. 3.Organizmda moddalar almashinuvi. 4.Organizmda energiya almashinuvi. 5.Moddalar va energiya almashinuvining yosh hususiatlari. 6.Ovqatlanish gigienasi.

Ovqat hazm qilishningning ahamiyati organizmga uzluksiz ovqat kirib turgandagina u yashay oladi. Oziq moddalar organizmning sarfini to’diradugan energiya manbai, shuningdek organizmning o’sish jarayonida va nobud bo’lgan xujayralar o’rniga yangi xujayralar hosil qilishda kerak bo’ladigan tuzilishi materialidan normal o’sish, rivojlanish va yashash uchun organism barcha ehtiyojlari uchun kerakli oziq moddalarni tashqaridan to’htovsiz qabul qilib turishi kerak. Bunday moddalarga asosan: oqsil, yosg’, uglevodlar, suv, mineral moddalar, vitaminlar kiradi. Ovqat hazm qilish fiziologiyasining shakllanishi va ununig rivojlanishida I.P.Povlov va uning shogirdlarining roli kattadir. Oziq moddalar qanday is’temol qilinsa, shundayligicha so’rilish va organism uchun foydalanishi mumkin emas, faqat suv mineral tuzlar va vitaminlar qanday is’temol qilinsa shunday holida so’rilib, o’zlashtiriladi. Oziq moddalar og’iz bo’shligida dastlabki fizikaviy va ximiyaviy o’zgarishlarga uchraydi. Fizikaviy o’zgarish deganda ovqatning tishlar yordamida maydalanishi, ximiyaviy o’zgarishlar esa ularning so’lak fermentlari ta’sirida ximiyaviy oarchalanishi tushiniladi. Ovqatning tabiiy va ximiyaviy o’zgarishlarga uchrab, so’rilish, qon bilan tashilishi va keyin oziqlanishi uchun qulay shaklga kelishi ovqat hazm qilish deb ataladi. Oziq moddalar: OQSIL- oqsillar yoki boshqacha aytganda, proteinlar juda murakkab tuzilgan bo’lib, oziq moddalar uchida eng murakkabi hisoblanadi. Ular hamma tirik xujayralarning tarkibida albatta bo’ladigan moddalardir. Oqsil molekulasida azot bo’lishi oqsilning eng xarakterli hususiyatidir. Oqsilning tarkibiga kiradigan asosiy azotli moddalar- aminokislotalardir. Aminokislotalar unchlaik ko’p emas, faqat 28ta bo’lib, oqsillardan farq qilib, oson so’riladi va organizmga singib ketadi. Organizm ulardan o’zining spesifik oqsilni hosil qilish uchun foydalanadi. Oqsillar butun tirik dunyoning eng muhim tarkibiy qismidir. Ular barcha tirik to’qimalar tarkibiga kiradi.

YOG’LAR-yog’ tarkibida uglerod, vodorod va kislorod bor bo’lib, murakkab tuzilgan, uning tarkibiy qismlari gliserin va yog’ kislotadir. ENG ko’p uchraydigan yog’ kislotalar 3tadir: olein, pal’mitin va stearin kislota. Biror yog’ning hosil bo’lishi shu yog’ kislotasining gliserin bilan qanday birikkanligiga bog’liq. Gliserin olein kislota bilan birikkanda suyuq yog’- o’simlik moyi hosil bo’ladi. Pal’mitin kislota qattiqroq yog’ hosil qiladi, sariyog’ning tarkibiga kiradi va odam gavdasidagi yog’ning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi, stearin kislota yanada qattiqroq yog’larning(mol yog’i va boshqalarning) tarkibiga kiradi. Odam organizmi o’zining spesifik yog’ini vujudga keltirib(sintez qilish) uchun uchala yog’ni is’temol qilib turishi kerak. Yog’lar sitoplazmaning tarkibiy qismi bo’lib, odam va hayvonlar organizmidagi barcha organ, to’qima va xujayralarning tarkibiga kiradi. Bundan tashqari yog’lar zarur energiya manbai hisoblanadi. UGLEVODLAR-yog’lar kabi uning tarkibida uglerod, vodorod va kislorodlardan tashqil topgan. Ammo bu elementlar uglevodlarda yog’lardagiga qaraganda boshqacha nisbatdadir. Organizmga uglevodlarni berib turadigan asosiy manba o’simlik ovqatlardir. Uglevodlarning eng murakkablari polisaxaridlardir,bularga kraxmal, glikogen va boshqa moddalar kiradi. Kartoshkada, meva va urug’larda uglevodlar, jumladan kraxmal ayniqsa ko’p bo’ladi. Murakkab uglevodning asosiy qismi monosaxariddir va ular suvda oson eriydi. Murakkab uglevodlar hazm yo;lida parchalanib, asosan monosaxaridlarni hosil qilqdi, bilar qonga so’riladi va organizmning sarflangan energiyasini qoplash uchun energiya manbai bo;lib hizmat qiladi. Monosaxaridlarga glyukoza yoki uzum qandi, fruktoza yoki meva qandi va boshqa moddalar kiradi. HAZM FERMENTLARI: Oziq moddalar hazm yo’lida parchalanadi, natujada organizmga so’riladigan va singadigan bo’lib qoladi.

Hazm bezlarining shiralarida fermentlar degan maxsus moddalarninfg borligi tufayli oziq moddalar osongina parchalanadi. Fermentlar organik moddalar bo’lib, ximiyaviy birikmalar bilan oson birikadi. Ular biologik katalizatorlar, ya’ni reaksiyalarni tezlatuvchi moddalardir. Fermentlar reaksiyaga oz miqdorda kirishib, reaksiua oxirida o’zgarmasdan qolaveradi. Shuning uchun ham juda oz miqdordagi fermentlar juda ko’p miqdordagi modda bilan reaksiyaga kirisha oladi va o’sha moddalarning parchalanishiga yordam beradi. Sintezlashga ta’sir qiluvch fermentlar ham bor. Ba’zi fermentlarning sharoitiga qarab ham parchalovchi, ham sintezlovchi ta’sir ko’rsatuvchi xarakterga egadir, ya’ni spesifik ta’sir ko’rsatadi-muayyan moddaga ta’sir etadi. Hazm shiralaridagifermentlar 3ta guruhga bo’linadi. 1. Oqsillarni parchalovchi fermentlar- proteazalar. 2Yog’larni parchalovchi fermentlar- lipazalar. 1. Uglevodlarni parchalovchi fermentlar-karbogidrozalar. Fermentlar o’zining ta’sirini ko’rsatish uchun tevarak atrofdagi muhitd qat’iy sharoitda bo’lishi, jumladan muhitning temperatura va reaksiyasi ma’lum darajada bo’lishi kerak. Og’iz bo’shlig’iga 3 juft katta so’lak bezlari ochiladi; quloq oldi, jag’ osti, til osti bezlari. Quloq oldi bezlarining so’lak chiqaruvchi yo’llari ikkinchi katta oziq tish oldaga ochiladi(bu birlamchi og’iz bo’shlig’i deyiladi). Til va jag’ osti bezlari esa til va jag’ ostida joylashgan bo’lib, ularning yo’li birlashgan hamda til uch qismining tagiga ochiladi, bu ikkilamchi og’iz bo’shlig’I deyiladi. Bu bezlardan tashqari yana og’iz bo’shlig’ida ko’p mayda so’lak ishlab chiqaradigan bezlar bo’ladi. Ular til va og’iz bo’shlig’ining shilliq pardasida joylashgan, odam so’lagining 98-99% suvdan, 1-1,5% organik va anorganik moddalardan iborat. Anargonik moddalarga kaliy, kalsiy tuzlari, organik moddalarga esa oqsil, musin, fermentlar kiradi. So’lak fermentlaridan ptialin (ailaza) kraxmalni disaxaridlarga (maltaza), disaxaridlarni esa glyukozagacha parchalaydi. So’lakda oqsil va yog’larga ta’sir etuvchi fermentlar bo’maydi.

Quloq oldi bezlaridan ajraladigan so’lak tarkibida musin bo;lmaydi, shuning uchun u cho’ziluvchan bo’maydi. Til osti va jag’ osti bezlarida musin bo’lib, u ovqatning yutilishi, ya’ni tomoq orqali silliq o’tilishini ta’minlaydi. Ajraladigan so’lakning tarkibi va miqdori qabul qilinadigan ovqatning miqdoriga bog’liq. Quruq ovqat ko’p so’lak ajralishiga olib keladi. Bola tug’ilishi bilanoq uning so’lak bezlaridan so’lak ajraladi. So’lak o’zining shilimshiqligi bilan og’iz bo’shlig’i orqali emish jarayonining bajarilishida muhim rol o’ynaydi, ya’ni shilimshiq so’lak yordamida ma’lum germetik muhit yaratadi, u so’rilishni engillashtiradi. Bola organizmida so’lak ajralishi 3- 7 yoshlar atrofida eng ko’p bo’ladi. So’lak tarkibida amilaza fermentining faolligi ham 2-7 yoshlarda eng yuqori bo’ladi. Ovqat og’iz bo’shlig’ida 15-18 sekund turadi. Bundan qisqa vaqt ichida fermentlar kraxmalni parchalab ulgurmaydi, ammo uo’zining ta’sirini oshqozonda ham davom ettitaveradi. U erda 2-3 soat to’htalib,muhim ximiyaviy o’zgarishlarga uchraydi. Oshqozonning ichki tomoni shilliq qavat. Bilan ta’minlangan bo’lib, u erda shira ishlab ciqaruvchi bezlar bo’ladi. Bunday bezlar soni 14 milliard. Oshqozon kovak organ bo’lib, ichiga 1-2l ovqat sig’di, uning kirish qismi yoki kardial, tubi, yoki fundal va chiqish - pilorik qismi farq qilinadi. Pilorus qismi 12-barmoqli ichakka ochiladi. Oshqozon shilliq qavatining bezlar shira ishlab chiqaradi. Toza shira rangsiz, reaksiyasi kislotali bo’ladi. Kislota reaksiyasi xlorid kislota borligiga bog’liq. Uning qonsentrasiyasi tahminan 0,5% bo’ladi, u ovqatni hazm qilish hossasiga ega, bu hossasi unda fermentlar borligiga bog’liq, unda oqsilni parchalaydigan ferment-pepsin bor. Oqsillar pepsin yordamida peptonlar bilan albimozalargacha parchalanadi. Pepsin faqat kislotali muhitda ta’sir ko’rsatadi, ishqorli muhitda inaktiv bo’lib qoladi.

Oshqozon shirasida pepsindan tashqari lipaza, ximozin va boshqa fermentlar bor. Lipaza yog’larni gliserin va yog’ kislotalariga parchalaydi, ammo oshqozonda emul’siya holatiga kelgan mauda zarralarga bo’lingan yog’ parchalanadi. Ximozin-sutni ivitadi. Ovqatning oshqozondan 12-barmoqli ichakka o’tishi. Ovqat oshqozonga tushgach unda bir qadar, uzoq vaqt(3soatdan 10 soatgacha) turadi, qancha vaqt turishi uning xiliga va tabiiy holatiga-suyuq yoki qattiqligiga bog’liq. Suv oshqozonga kirgandan keyin darhol undan chiqib ketadi. Oqsillar ko’proq uglevodli ovqatlarga qaraganda uzoqroq vaqt turadi, yog’li ovqatlar esa yanada uzoqroq turadi. Oshqozon qisqarishi tufayli undagi ovqat ichaklarga suriladi, ovqat bo’tqasi 12-barmoqli ichakka uzliksiz o’tmay, balki pylorus sfinkteri refleks yo’l bilan ochilgan paytlarda bo’linib-bo’linib o’tadi. Ovqatning 12 barmoqli ichakda hazm bo’lishi: Oshqozondan 12-barmoqli ichakka o’tgan ovqat bo’qasi hazm bo’lishda yana davom etadi. Buerda ovqat bo’tqasiningustiga ichak shilliq pardasidagi bezlarning shirasi, shuningdek me’da osti bezining fermentlari va o’t(safro) tushadi. Ovqat moddalar- oqsil, uglevodlar va yog’lar ta’sirida parchalanib, qon va limfaga so’riladigan holga keladi. Me’da osti bezi va jigar. Me’da osti bezi shirasining tarkibi va hossalari- shirasi rangsiz bo’lib,ishqoriy reaksiyaga ega. M.O. bezining shirasida oqsil, yog’, va uglevodlarni parchalaydigan fermentlar bo’ladi. Tripsin- oqsillarni parchalaydigan ferment bo’lib, ativ bo’lmagan tripsinogen shaklida uchraydi, u tripsinga aylanmasa oqsillarni parchalamaydi. Ichak shirasida enterokinaza degan modda bilan birikib, aktiv tripsinga aylanganda u oqsillarni parchalaydi. Amilaza-polisaxarid- kraxmalni disaxaridlargacha parchalaydigan fermrnt. Mal’toza-disaxaridlarni mal’tozani glyukozagacha parchalaydigan ferment. Lipaza-yog’ni gliserin va yog’ kislotalariga parchalaydigan fermentdir. Jigardan ishlanib chiqadigan va 12-barmoqli ichakka quyiladigan o’t lipazaning ta’sirini juda ham kuchaytiradi. Lipaza ishqoriy muhitda ta’sir ko’rsatadi.

Laktoza-sut uglevodini glyukozagacha parchalaydigan fermentdir. Ichakda ovqat hazm bo’lishi.Ovqat hazm bo’lishi uchun me’da va 12 barmoqli ichakda hazm bo’la boshlagan ovqat moddalari ingichkda hazm qilinib bo;ladi. Ingichka ichakda ovqat hazm bo’lishning o’z hususiyatlari bor, ya’ni ingichka ichakning ichki yuzasi parchlanish jarayonlarini kuchaytiradi va shu bilan birga so’rilish uchun qulay sharoitlar yaratib beradi. Yo’g’on ichakda ovqatning hazm bo’lishi-ovqat asosan ingichka ichakda hazm qilinib so’riladi. Yo’g’on ishakda suv so’riladi,uglevodlarni bijg’itadigan va oqsillarni chiritadigan talaygina bakteriyalar bor. Oqsillar va so’rilmay qolgan boshqa moddalar chiriganda indol, skatol va shunga o’hshash bir qancha zaharlimoddalar hosil bo’ladi, bu moddalar qonga so’rilib, organizmni zaharlaydi, ammo jigar himoya faoliyatini o’tab turganligi uchun organism zaharlanmaydi. So’rilish- hazm jarayonida og’iz bo’shligidan tortib, ingichka ichakka ovqat fermentlar ta’sirida parchalanib, organism uchun qulay shaklda so’rilishga tayyor bo’ladi. So’rilish deb ovqat moddalarining hazm yo;lidagi bir yoki bir necha qavat xujayralar orqali qon va limfaga o’tishiga aytiladi. Ovqat moddalari asosan ingichka ichakda so’riladi. Me’da-ichak yo’lining boshqa bo’limlarida ovqat moddalari deyarli so’rilmaydi. HAZM ORGALARINING YOSH HUSUSIYATLARI-sut tishlari hayotining 6-7 oyida chiqa boshlaydi. Birinchi yilning oxiriga qadar 8ta tish chiqadi, ikkinchi yil, yana 12ta tish chiqadi. Shunday qilib bola tug’ilganidan keyin 20-30 oy o’tgach unda 20ta tish bo’ladi. 5-6 yoshdan sut tishlarining doimiy tishlar bilan almashish jarayoni boshlanadi, bu jarayon 14 yoshgacha davom etadi, lekin doimiy tishlar chiqishi 19- 25 yoshgacha cho’ziladi, shu davrda yana 4ta aql tish chiqadi. Doimiy bir necha yil mobaynida sut tishlari bilan yonma-yon turadigan bo’lgani uchun o’quvchilarning og’iz bo’shlig’i va tishlarini vaqti-vaqti bilan tekshirib turish kerak, so’lak bezlari hayotining dastlabki oylarida sust ishlaydi.

Sut tishlari paydo bo’lgandan keyin, ya’ni 5-6 oylikdan boshlab, so’lak bezlarining faoliyati kuchayadi. Tishlarning chiqishi bilan so;lak ajralishining intensivligi o’rtasida muayyan bog’lanish bo’ladi. Ovqat luqmasi og’iz bo’shlig’idan qizilo’ngach orqali me’daga tushadi, qizilo’ngachning mutloq uzunligi yangi tug’ilgan bolalarda 10-15sm, 2yashar bolada -14sm, 10yashar bolada-18sm, 15yashar bolada –19sm ga teng bo’lsa, katta odamlarda 25-37sm ga teng bo’ladi. Me’da hajmi tug’ilganidan boshlab zo’r berib o’sadi. Birinchi oyning oxiriga kelib 2 barobar, ikkinchi oyning oxiriga kelib uning hajmi 3-barobar ortadi, hayotining birinchi yili oxiriga kelib 10- barobar kengayadi. Me’daning sig’imi oy-kuniga etilib tug’ilgan chaqoloqlarda 35ml, 2-oylikda- 80-90ml,ga teng. Go’daklik davrining oxiriga borib, me’da sig’imi 250ml, 3-yoshda 400-600ml, 10-12 yoshda esa1300- 1500mlni tashqil qiladi. Me’da osti bezi,garchi tug’ilgan kunidan boshlab ishlashga tayyor bo’lsada, 11-yoshgacha o’sish va rivojlanishda davom etadi. M.O. bezining secretor apparati 16 yoshgacha rivojlanadi. Jigarning kattalarga hos bo;lgan anatomic holati 3-4 yoshga borgandayoq tayinli bo’libqoladi. Mana shu davrda u juda tez o’sib boradi. Jigarning bunday o’sishi 14-15 yoshda yana kuchayadi. Ichakning uzunligi bolalarda kattalarga nisbatan ortiqroq bo’ladi. Emadigan bolalarda ichak uzunligi tana uzunligidan 6-hissa ortiq kelsa, katta yoshli odamlarda 4m5 hissa ortiq keladi. Ichak odam to voyaga etguncha to’htovsiz o’sib boradi. 1- yoshardan 3-yoshargacha va 10-yoshardan 15-yoshargacha bo’lgan bolalarda ichak bo’yiga tez o’sadi. Ingichka va yo’g’on ichak bo’limlari 9-yoshgacha bir tekis o’sadi. Shundan keyin yo’g’on ichak bo’limi ingichka ichak bo’limiga qaraganda tezroq o’sadi. MODDALAR VA ENERGIYA ALMASHINUVI.

Jonli mavjudot hayotini ta’minlashning asosida moddalar almashinuvi- ya’ni ovqat mahsulotlarini is’temol qilish, qayta ishlash, o’zlashtirish va qoldiq moddalarni ajratib chiqarish yotadi. Moddalar almashinuvi murakkab fermentative jarayon bo’lib, ma’lum tartib va sharoitda boradi. Avvalo oziq moddalarining hazm bo’lishi og’iz bo’shlig’idan boshlanib, keyin me’da-ichak yo’llarida oddiy qismlargacha parchalanadi, so’ngra ichakning shilliq pardalari orqali qonga so’riladi. So’rilgan ovqat moddalari organizmning xujayralarida sintez va parchalanish jaroyonlarini o’tadi. Moddalar almashinuvi jarayonida hosil bo’lgan oshiqcha oxirgi mahsulotlar organizmdan o’pka, teri, buyrak va ichaklar orqali chiqarilib yuboriladi. Shunday qilib; moddalar almashinuvi ovqat moddalarining o’zlashtirishi-assimlyasiya, bu moddalarning to’qima va boshqa moddalar hosil qilinishi uchun ushlatilishi sintez, organism tarkibiga kiruvchi moddalarning parchalanishi-dissimlyasiyani o’z ichiga oladi. Organizmda quvvat (energiya) paydo bo’lishi bilan kechuvchi organic mahsulotlarning jarayoni esa anabolism deb ataladi. Moddalar almashinuvida ishtirok etadigan asosiy oziq moddalar oqsil, uglevod, yog’lardir, sub va mineral moddalar ham katta rol o’ynaydi. Oqsillar almashinuvi- oqsillar parchalangandan keyin hazm yo’lida hosil bo’lgan aminokislotalar qonga so’riladi hamda shulardan tanamizning xujayralarini oqsil sintezlaydi. Bu is’temol qilingan oqsillardan farq qiladi va odam organizmi uchun hos bo’ladi. Aminokislotalarning hammasi ham organizmga bir xilda qimmatli emas, ularning orasida boshqalari bilan almashtirilishi yoki organizmda boshqa aminokislotalardan sitezlanishi mumkin bo;lgan aminokislotalar bor. Shu bilan bir qatorda almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar ham borki, shulardan bittasi bo’lmay qolsa organizmda oqsil almashinuvi izdan chiqadi, tarkibida organism uchun zarur bo;lgan aminokislotalarning hammasi bo’ladigan oqsillar- TO”LA QIMMATLI- oqsillar deb ataladi. Bular aksari hayvonlardan

olinadigan oqsillardir. To’la qimmatli bo’lmagan oqsillar o’simliklardan olinadugan oqsillardir. Yog’lar almashinuvi-yog’lar ham uglevod singari birinchi galda energetik manbai bo’lib hisoblanadi organism ulardan foydalanadi. 1g yog’ oksidlanganda xuddi shu miqdordagi uglevodlar yoki oqsillar oksidlanganidan ikki barobardan ziyodroq energiya ajralib chiqadi. Yog’dan organism bosh energiya manbai o’rnida foydalanish bilan cheklanmaydi, u xujayralar tarkibiga ham kiradi. Yog’ sitoplazma, yadro va xujayra membranasining tarkibiga kiradigan moddalardir. Yog’ga bo’lgan ehtiyoj qoplanganidan keyingina organizmga kirgan yog’ning qoldig’I yog’ to’plamlari ko’rinishida zahira bo’lib to’planib boradi, to’plangan yog’ bir qancha sharoitlarga : odamning jinsiga, yoshiga, ish sharoitiga, salomatligiga va boshqalarga bog’liq. Yog’ni organism faqat unga kirgan yog’dan emasm, balki oqsillar va uglevodlardan ham sintezlaydi. Suv va tuzlar almashinuvi-suv va mineral tuzlar almashinuvi organizmda bo’lib turadigan bir qancha fiziologik jarayonlarda juda muhim tutadigan, bir-biri bilan chambarchas bog’langan jarayondir. Odam organizmi uchun suvning bo’lishining zarurligi shundan ko’rinib turibdiki, katta yoshli odam tanasidagi suv miqdori massasining tahminan 65%ni tashqil etsa, bolalarda ularning yoshiga qarab 80% gacha boradi va bundan ko’ra ko’proq bo’ladi, ayni vaqtda suyaklarda 22%, qon plazmasida 92%, muskullarda 76% suv bo'ladi. Odam suv ichib turadigan bo’lsa ovqatsiz 40-50 kungacha yashay oladi, suvsiz qolganida esa bir necha kun ichida halok bo;]’ladi. Odamning suvga bo’lgan ehtiyoji 2000-2500 ml.ni tashqil qiladi, shu miqdordagi suv quyidagi asosiy manbalardan tushadi. 1.Ichiladigan suv-(900-1000ml.) va ocqat tarkibida bo’ladigan suv(900- 1000ml)

2.Organizmda oziq moddalarning xiniyaviy o’zgarishlarga uchrashi natijasida hosil bo’ladigan suv (300-350ml.) Suvni organizmdan chiqarib turadigan organlar- buyrak, o’pka, ter bezlari va ichakdir. Tuzlar organizmga ovqat bilan birga kiradi, odam har xil ovqat eb yuradigan bo’lsa, tuzlar miqdori bemalol kifoya qiladi,faqat osh tuzi ovqatga solinadi. Vitaminlar-organizmning normal o’sib birishi uchun oqsillar, yog’lar, uglevodlar kirib turishini ta’minlab berishning o’zi kifoya qilmaydi, ovqatda boshqa qo’shimcha moddalar bo’lishi ham kerak: ana shu moddalar bo’lgan taqdirdagina organizmda fiziologik jarayonlar normal davom etadi, mana shu qo’shimcha moddalar- vitaminlardir. Energiya almashinuvi-moddalar almashinuvi bilan energiya almashinuvi aslida yagona jarayondir. Bularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi, chunki energiya o’zgarishi bo’lmasa moddalar almashinuvi bo’lmaydi va moddalar almashinuvi bo’lmasa natijada energiya almashinuvi ham bo’lmaydi. Oziq moddalar oksidlanganda ulardan energiya ajralib chiqadi va organism shu energiyadan foydalanadi. Energiya yo’qolib ketmaydi yoki bor bo’lmaydi, faqat shakldan-shaklga o’zgarishga uchraydi, ya’ni mexanik energiya issiqlik energiyasiga yoki aksincha issiqlik energiyasi mexanik energiyaga, elektr energiyasi esa issiqlik energiyasiga aylanadi. MODDALAR VA ENERGIYA ALMASHINUVINING YOSH HISUSIYATLARI. O”sish jarayoni nechog’li jadal borsa oqsilga ehtiyoj shunchalik katta bo’ladi. Chunonchi oqsilga bo’lgan ehtiyoj 1kg. Massaga nisbatan olganda bolalarda 1,4 yoshdan-5yoshgacha 3,0-3,5 g.ni; 6yoshdan 10yoshgacha 2,5g. ni; 10-15 yoshgacha 1,5- 2.0g.ni; katta odamlarda 1,5-1,8g.ni tashqil qiladi. Oqsil almashinuvining qanday borayotganligi to’g’risida organizmga kirgan va undan chiqarilgan azot nisbatiga qarata fikr yuritiladi. Organizmda

assimlyasiya jarayonlari ustunlik qilayotgan bo’lsa, demak azot ham organizmda ushlanib qoladi. Musbat azot balansi deb shunga aytiladi. Bola emadigan davrda organizmning yog’ga bo’lgan ehtiyoji juda katta bo’ladi, 4yoshga kelib, 3,5-4.0g.ni tashqil etadi, maktabgacha tarbiya va o’quvchilik davrida bola rasionida 1kg. Massaga nisbatan hisoblaganda har sutkada 2.0-2,5g. yog’ bo’lishi kerak. Uglevodlar bola ovqatining zaruriy tarkibiy qismidir. Ba’zi olimlar organizmning energetic ehtiyojlarining 50-60% uglevodlar hisobiga qoplanishi kerak deb hisoblashadi, bu holda maktabgacha tarbiya va o’quvchilik davrida beriladigan uglevodlar miqdori bolaning individual hususiyatlariga 1kg. Massaga nisbatan olganda sutkasiga 8g.dan-15g.gacha bo’lishi kerak. Energiya o’zgarishi- bola organizmi energiyani kattalar organizmiga qaraganda nisbatan ko’proq sarf qiladi, bu hisusiyat o’sish jarayonlarining ancha kuchli bo’lishiga bog’liqdir. Asosiy almashinuv deganda 16-20*S temperaturada organism tomonidan tamomila tinchlik vaqtida nahorga sarflanadigan energiya miqdori tushuniladi. Hayotining dastlabki kunlarida asosiy almashinuv nisbatan past bo’lib, asta-sekin kuchayib boradi va 1,5 yoshga kelib eng yuqori darajasiga etadi, bu davrda 1kg. Tana massasiga bo’lgan sutkalik energiya sarfi 55-60kkal. Tashqil qiladi. Asosiy almashinuv ko’satkichi yosh ulg’aygan sayin kamayib boradi.

А dabiyotlar . 1. R.S. Karimov, S.X. Aripova Yoshlar fiziologiyasi va gigienasi. (Ma’ruzalar matni) T-2001 yil 2. M.N. Ismoilov. Bolalar va o’smirlar gigienasi. T-1994 yil. 3. K.S. Sodiqov. O’kuvchilar fiziologiyasi va gigienasi. 4. G.I. Kositskiy va V.A. Polyantsevlar taxririyati ostida Fiziologiyadan amaliy mashg’ulotlar uchun qullanma. Toshkent-1995 yil. 5. E.Maxmudov. B.Aminov. Sh.Qurbonov. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent –1984 yil 6. M.V. Antropova. Bolalar va o’smirlar gigienasi. Toshkent 1981 yil 7. A.A. Markosyan. Yosh fiziologiyasi masalalari. Toshkent. 1977 yil. 8. M.T. Matyushonaeva. Kichik maktab yoshidagi bolalar anatomiyasi va gigienasi. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tayanch-harakat tizimining fiziologiyasi, yosh hususiyatlari va gigienasi

Ayruv tizimining yosh хususiyatlari va gigiеnasi

Qon, qon aylanish tizimli fiziologiyasi, yosh hususiyatlari. Organizm ichki muhit- qon, limfa suyuqligi, ularning tuzilishi

Tayanch - harakat tizimining yosh xususiyatlari va gigiеnasi

Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining predmeti va vazifalari. O`sish va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. Irsiyat va muhit