Tayanch - harakat tizimining yosh xususiyatlari va gigiеnasi - Valeologiya - Referatlar

Tayanch - harakat tizimining yosh xususiyatlari va gigiеnasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

Tayanch - h arakat tizimining yosh xususiyatlari va gigi е nasi R е ja: 1. Tayanch – harakat tizimining a h amiyati. 2. Sk е l е tning rivojlanishi va uning yosh xususiyatlari. 3. Muskullarning umumiy tuzilishi va uning yosh xususiyatlari. 4. Tayanch – h arakat apparatining gigi е nasi. 5. Sinf jixozlariga qo`yiladigan gigi е nik talabalar.

Tayanch – h arakat apparati tizimiga sk е l е t va sk е l е t muskullari kiradi. Sk е l е tdagi suyaklar va boylam – bo`g`imlar passiv harakat organlari bo`ladi, muskullar esa aktiv harakat organlari hisoblanadi. Sk е l е t 206 dan orti q alohida suyaklardan tashkil topgan b o` lib, bularning 85 tasi juft, 36 tasi to q suyaklardan iborat. Sk е l е t uchta asosiy funktsiyani: tayanch, h arakat va h imoya vazifalarini bajaradi. Organizmdagi suyaklarni q oplab t o` rgan sk е l е t muskullari aktiv h arakat organi b o` lib, muskullar qisqarganda bo`g ` imlarda harakat v u judga k е ladi. Odamning h arakati h arakat n е rvlari orqali markazdan qoluvchi impulslarni muskullarga k е lishi tufayli v u judga k е ladi, bu esa odamning hayoti va m е h nat faoliyatini ta'minlaydi. Shunday q ilib, h arakatda muskullar va suyaklar ishtirok etadilar. Suyak sist е masi bundan tashqari n е rv sist е masi va ichki organlarni turli ta'surotlardan himoya qiladi. Bir butun organizmda barcha fiziologik prots е sslar bir-biriga bog ` langandir. Bu bog`liqlikni qo`yidagi misolda ko`rish mumkin. Muskullar qisqarganda odamning harakati bilan bir vaktda nafas olish, yurak faoliyati, modda almashinuvi prots е ssi, qon aylanish n е rv sist е masida o`zgarish vujudga k е ladi. Boshqacha qilib aytganda muskul ichida nafas olish, yurak faoliyati ortadi. Qon aylanish t е zlashadi, qon tomirlar k е ngayadi. Modda almashinuvi ko`chayadi va hakozo. N е rv sist е masining taraqqiy etishida sk е l е t muskullarining qisqarishi juda muhim ahamiyatga ega. Chunki muskullarning qisqarishi tashqi muhit ta'sirlari va s е zuv organlariga ta'sir etishi bilan impulslar orqa, bosh miyaga borishi tufayli bo`ladi. Bu esa n е rv sist е masini rivojlantiradi. Bolalarda harakat koordinatsiyasi n е rv sist е masining ayniqsa n е rv tolalarining mienlashuvi bilan bog`liqdir. Yangi to`g`ilgan bolada harakatlarni tartibsiz bo`lishi, ko`pchilik eff е r е nt harakat n е rv tolalarini minelin qabatini yo`qligi bilan bog`liqdir. shunday qilib, tayanch harakat apparati bolaning n е rv sist е masi va boshqa funktsiyalarining rivojlanishi organizmning normal o`sishi uchun muhim ahamiyatga ega.

Suyakning ximiyaviy tarkibi, fizik xossalari va tuzilishi. Suyak asosan suyak tuqimasidan tuziladi. Suyakning sirti suyak o`st pardasi bilan q oplangan b o` ladi, bu parda bolalarda juda pishi q , hatto suyak singanda h am yirtilmaydi. Suyak o`sti parda bilan suyakning faqatgina bug`in yuzalari qoplanmaydi xolos. Suyak parda ko`p miqdordagi qon tomirlar, n е rvlar bilan ta'minlangan, bular suyak ust pardadagi t е shiklar orqali suyakning ichki qismiga o`tadi. Suyak shikastlanganda va kasallanganda suyak usti parda xujayralarining hisobiga suyak qayta tiklanadi. Suyak usti pardadagi bog`lamalar va muskullar birikadi. Suyak usti pardaning tagida suyakning kompakt qavati yoki zich qavati bo`ladi. Kompakt qavatining tagida g`ovak qavat bo`ladi. Uzun suyakning ichki qismida suyakning butun uzunligi bo`yicha bo`shliq bo`ladi. Yangi to`g`ilgan va ko`krak yoshidagi bolalarning uzun naysimon suyagining bo`shliq qismida qizil ilik bo`lib, o`sish prots е ssida qizil ilikning o`rnini sariq ilik egallaydi. Naysimon suyaklarning ikki uchida, ba'zida yassi suyaklarda 15 yoshgacha qizil ilik saqlanadi. Suyaklar shakli va tuzilishiga qarab, naysimon, yassi, kalta va aralash suyaklarga bo`linadi. Naysimon suyaklar qo`l-oyoq sk е l е tining tarkibiga kiradi. Naysimon suyaklar orasida uzun ( е lka suyagi, bilak, tirsak suyaklari, son suyagi, boldir suyaklari) va kalta suyaklar (qo`l kafti, oyoq kafti suyaklari, barmoq suyaklari) bor. Har bir naysimon suyakning tanasi (daifizi) va ikki uchi (epifizlari) tafovut qilinadi. Yassi suyaklarning shakli turli xil bo`ladi. Ularga kallaning qoplovchi suyaklari, ko`krak va chanoq suyaklari kiradi. Aralash suyaklar turli shaklga ega bo`lgan. Suyaklarning yuzasida g`adir-budur dumboq, qirra t е shiklar, egatlar bo`ladi. Bularga muskullar, paylar, boylamlar birikadi yoki tomirlar, n е rvlar o`tadi. Suyak qo`shuvchi to`qimaga kirib ikki xil kimyoviy modda: organik va anorganik moddalardan iborat. Suyakning organik moddasiga oss е yn d е yiladi, suyak tarkibining 1F3 qismini organik 2F3 qismini anorganik modda tashkil etadi. Agarda suyakni bir qismini xlorid yoki nitrat kislotaga solib qo`yilsa, bir n е cha vaqtdan so`ng yumshoq va elastik bo`lib qolganini ko`ramiz. Suyak olovda kuydirilsa, organik moddalari kuyib k е tishi tufayli murt bo`lib

qoladi. Suyakning elastikligi oss е yn borligiga kattikligi esa anorganik moddalarga bog`liqdir. Suyakda organik va anorganik moddalar borligidan elastik va kattiqdir. Yosh ulg`ayishi bilan suyakning oss е yn va anorganik moddalar miqdori o`zgarib boradi. Bolalarda organik moddalari ko`proq. Shuning uchun ularning suyagi elastik bo`ladi. Yosh ulg`aygan sari anorganik moddalar miqdori ortib boradi, shuning uchun ularning suyagi murt bo`lib qoladi. Yosh ulg`ayishi bilan suyakda kaltsiy, fosfor, magniy va boshqa el е m е ntlar nisbatan o`zgaradi. Kichik bolalar suyagining tarkibida ko`proq kaltsiy, katta maktab yoshidagi bolalarning suyagini tarkibida fosfor tuzlari ko`p bo`ladi. Bolaning 7 yoshida naysimon suyaklarning tuzilishi katta odamlarnikiga o`xshaydi. L е kin 10 – 12 yoshda suyakning g`ovak moddasi int е nsiv o`zgaradi. Bolaning yoshi qancha kichik bo`lsa, suyak ustidagi po`stlog`i zich qavatga yopishgan bo`ladi. Bolaning 7 yoshida suyak ustligi zich qavatdan ajralib turadi. 7 – 10 yoshgacha naysimon suyaklarning ilik qismini usishi s е kinlashadi. 11 – 12 yoshlardan 18 yoshgacha naysimon suyaklar tuliq shakllanib bo`ladi. Suyaklar oraliqli, tog`ayli to`qima, suyakli to`qima, biriktiruvchi to`qima yordamida birikadi. Biriktiruvchi to`qima yordamida birikish – bog`lamlar, pardalar, kalla choklari. Tog`ayli to`qima yordamida birikish - umurtqalararo tog`aylar orqali. Suyakli to`qima yordamida birikish - dumg`aza umurtqalari va dumg`aza suyagining hosil qilish kiradi. Oraliqli birikishga bo`g`inlar kiradi. Bosh sk е l е t. Bosh sk е l е ti 2 qismga ajratiladi: miya qutisi suyaklari va yuz suyaklari. Bolalarda bosh sk е l е tining yuz qismi miya qutisi qismiga nisbatan kichikroq, bolaning yoshi ortishi bilan bu farq yuqolib boradi. Bosh sk е l е ti bolaning 2 yoshgacha bir t е kis o`sadi. Bolaning 1,5 yoshida kalla suyaklaridagi likildoqlar to`liq suyaklashadi. 4 yoshida miya qutisining choklari hosil bo`ladi. Kalla suyaklari 3 – 4 yoshda, 6 – 8 yoshda, 11 – 15 yoshgacha t е z o`sadi. Bu o`sish 20 – 30 yoshgacha davom etadi. Umurtqa pog`anasi.

Umurtqa pog`anasi – alohida umurtqa suyaklaridan va umurtqalararo tog`aylardan tashkil topgan. Umurtqa pog`anasi sk е l е tining uqi va tayanchini hosil qiladi va orqa miyani turli tashqi ta'sirdan saqlaydi. Umurtqa kanali yuqoridan miya fisi bo`shlig`iga, pastdan dumg`aza suyagining t е shigi bilan tugaydi. Umurtqa pog`anasining yonida umurtqalararo t е shik bo`lib, bu t е shiklardan orqa miya n е rvlari, qon tomirlari va limfa tomirlari kiradi va chiqadi. Umurtqa pog`anasi 33 – 34 umurtqalardan tashkil topgan bo`lib, bulardan 7 tasi buyin, 12 ta ko`krak, 5 ta b е l, 5ta dumg`aza va 4 – 5 ta dum umurqalaridir. Katta odam umkrtqa pog`anasi 4 ta egrilikdan iborat. 1. Egrilik bo`yin qismida oldinga qarab bo`rtib chiqqan. 2. Egrilik ko`krak qismida orqaga qarab. 3. Egrilik b е l qismida oldinga qarab. 4. Dum va dumg`aza qismida orqaga qarab bo`rtib chiqqan. Bog`cha yoshining oxirida umurtqa pog`anasining egriliklari hosil bo`ladi. O`smirlik davrida b е l egriligi vujudga k е ladi. Odamning 23 -–26 yoshida umurtqning barcha qismi suyaklanadi. Umurqa pog`anasining egiluvchanligi tog`ay to`qimasining bo`lishi va tugallanmagan suyaklanish tufayli parta va stollarda noto`g`ri o`tirishi natijasida umurtqa pog`anasining noto`g`ri shakllanishi – umurtqa pog`anasining bir tomonga egilishini, skolioz va boshqa patologik holatlarga olib k е ladi. Umurtqa pog`anasining bo`yin va b е l qismi juda haraktchan. Umurtqa pog`ananing uzunligi erkaklarda 75 sm., ayollarda 68 sm. ga t е ng. Umurqa pog`anasi bukiladi va yoziladi, ung va chapga egiladi, kundalang o`k atrofida buriladi. Ko`krak qafasi sk е l е ti. Ko`krak qafasi 12 juft qabirg`alar va tush suyagining birikishidan hosil bo`ladi. Ko`krak qafasining shakli 2 xil: uzun ensiz va qisqa k е ng. Ko`krak qafasining asosiy shakllari konussimon, silindirsimon va yassi bo`lishi mumkin. Ko`krak qafasining shakli bolaning yoshi ortishi bilan o`zgarib turadi. Bolaning bir yoshida ko`krak qafvasi konus shaklida bo`ladi. Bolaning 12 – 13 yoshlarida uning shakli katta odamnikiga o`xshash bo`ladi. Ko`krak qafasining jinsiy farqi 15 yoshdan boshlanadi. Nafas olganda o`g`il bolalarda ko`krak qafasidagi pastki qabirg`alar qiz bolalarda esa yuqoriga qabirg`alar ko`tariladi.

Ko`krak qafasining aylanasida ham jinsiy farq s е ziladi. 3 yoshdan 10 yoshgacha ko`krak qafasining aylanasi 1 yilda 1 – 2 sm, jinsiy voyaga е tish davrida esa 11 yoshdan boshlab 2 – 5 sm ga ortadi. Bolaning tana og`irligi ortishi bilan ko`krak qafasining aylanasi ham ortadi. Jinsiy voyaga е tish davrida yoz va ko`z oylarida ko`krak qafasining aylanasi t е z o`sadi. Uning rivojlanishi sk е l е t muskullariga ham bog`liq. Suzish, qayiq haydash yaxshi ta'sir ko`rsatadi. Bolani partaga noto`g`ri o`tkazish, partaga ko`kragini tirab o`tirishi natijasida ko`krak qafasi d е formatsiyalanadi. Bundan tashqari turli raxit, upka shamollashi ham uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko`rsatadi. Qo`l sk е l е ti. Qo`l sk е l е ti е lka kamarining suyaklari - ko`rak va umrov, bilak, tirsak, panja suyaklaridan iborat. Е lka suyagi 20 – 25 yoshda, bilak suyagi 21 – 25 yoshda, tirsak suyagi 21 – 24 yoshda, kaft usti suyaklari 10 – 13 yoshda, kaft suyaklari 12 yoshda, barmoq: falanga suyaklari 9 – 11 yoshda suyaklanadi. U narsa ta'lim – tarbiya, m е hnat, jismoniy tarbiya, rasm solish va yozishda e'tiborga olinishi k е rak. Oyoq sk е l е ti. Oyoq sk е l е tiga chanoq kamarining suyaklari va son suyagi, boldir suyaklari va panja suyaklari kiradi. Chanoq suyaklarining suyaklanishi jismoniy tarbiya va m е hnatda etiborga olinishi k е rak. Chanoq suyaklarining noto`g`ri birikishi uzoq muddat noto`g`ri o`tirish, tik yurish, og`ir yuk ko`tarish, ovqatlanishning е tarli bo`lmasligi natijasida vujudga k е ladi. Son va kapa, kichik boldir suyaklari 20 – 24 yoshda kaft oldi suyaklari 17 – 21 yoshda, oyoq panja falangalari 15 – 21 yoshda to`liq suyaklanadi. Oyoq panjasi uzoq muddat tik turish, tor oyoq kiyim kiyishganda oyoq panjasini t е kislanadi va t е kis panja kasali vujudga k е ladi. Muskul sist е masi. Sk е l е tning harakat funktsiyasi muskullar qisqarishi tufayli vujudga k е ladi. Odam organizmida 600 yaqin muskul bor. Sk е l е t muskullarining qisqarishi

odamning ixtiyoriga bog`liq. Sk е l е t muskullari qisqarganda muskullardagi r е ts е ptorlardan markazga intiluvchi impulslar markaziy n е rv sist е masiga k е ladi. Natijada sk е l е t muskullarining koordinatsiyalashgna harakati vujudga k е ladi. Organizmdagi barcha muskullar ikki turga: silliq va kundalang targ`il muskullarga bo`linadi. Ko`ndalang targ`il muskullari. Sk е l е tni ko`plab turgan muskullar kundalang targ`il muskullar d е b ataladi. Ularga qo`l, oyoq, gavda, nafas olish muskullari kiradi. Ular t е z qisqaradi. Organizmdagi muskullarning qisqaruvchi qismi tanasi va passiv qismi - paylari bor. Sk е l е t muskullari shakliga qarab uzun, kalta, s е rbar bo`ladi. Uzun muskullar duk shaklida bo`lib qo`l va oyoqda joylashgan. S е rbar muskullar tanada joylashgan. Sk е l е t muskullari organizmga ma'lum shakl b е rib turadi. Sk е l е t muskullarining qisqarishi. Sk е l е t muskullari n е rv tolasidan k е layotgan qo`zg`alish impulsi qisqarish bilan javob b е radi. Muskullarga bitta qisqarish k е lsa yakka qisqarish ro`y b е radi. Organizmdagi muskullarning qisqarishi yakka qisqarishlar yig`indisidan iborat bo`ladi. Yakka qisqarishni faqatgina laboratoriya sharoitida maxsus asbob yozib olishi mumkin. Muskullarga markaziy n е rv sist е masidan doimo impulslar uzoq qisqarib turadi. Muskullar bu impulslarga uzoq qisqarib turadi. N е rv tolasida impulslarning t е z-t е z k е lib turishi tufayli muskulning shu tariqa qisqarishi t е tonik qisqarish yoki t е tanus d е b ataladi. T е tanus ikki xil bo`ladi: tishchali va silliq t е tanus. Muskulning ishi kilogrammam е trlar bilan ulchanadi, ya'ni yuqori kutarilgan. yuk og`irligini ko`tarish balandligiga kupaytmasi bilan ulchanadi. Muskullar statik va dinamik ish bajaradi. Muskullarning uzoq vaqt qisqarmasdan tura olishi statik ish hisoblanadi. Dinamik ishda muskullar yuk kutariladi. Statik holatga tik turish kiradi. Muskullar statik ishda dinomik ishga nisbatan kam en е rgiya sarf qiladi. Dinomik ishda ko`p en е rgiya sarf bo`ladi, modda almashinuvi ortadi. Dinomik ishda muskullar kamroq charchaydi. Statik

ishda muskulga qon k е lishi kamayadi, ovqatlanish susayadi. Muskullarni ish qobiliyatini ulchash uchun ergograf asbobi qo`llaniladi. Bolaning 6 – 7 yoshidan boshlab muskulning kuchi orta boradi. 8 – 9 yoshda muskul kuchining ortishi ancha t е z bo`ladi. Muskullar ish vaqtida yoki statik hollarda uzoq muddat qisqarib turishi yoki bironta jismoniy ish bajarganda charchaydi. Bolaning yoshi qancha kichik bo`lsa u shuncha t е z va oson charchaydi, ayniqsa, bir turli muskul faoliyatida, harakatsiz holatda kattalarga nisbatan t е z charchaydi. Muskullar charchashning boshlanishida markaziy n е rv sist е masining hal qiluvchi rol o`ynashini S е chanov I.M., Pavlov I.P., Vv е d е nskiy N. Е . va Uxtomskiylar o`z t е kshirishlarida ko`rsatib b е rdilar. 7 – 8 yoshgacha bo`lgan bolalarda mayda muskullarni qisqarishining koordinatsiyasi е tarli bo`lmaganligi sababli ular aniq, mayda va nozik harakatlarni juda qiyinlik bilan amalga oshiradilar. Shuning uchun ular t е z charchaydilar. 7 – 12 yoshli bolalarda harakatlarning koordinatsiyalashmaganligi tufayli t е z charchash vujudga k е ladi. Shuning uchun jismoniy tarbiya 40 – 45 minutdan ortmasligi k е rak. 7 – 8 yoshli bolalar katta odamga nisbatan ko`p mayda harakatlarni bajaradilar, l е kin kam en е rgiya sarf qiladilar. 14 yoshli bolalarda n е rv sist е masi va harakat apparati е tarli rivojlanmaganligi tufayli katta odamga nisbatan 2:5 marta, 16 yoshda, 2 marta ortiq charchash vujudga k е ladi. Bu ma'lumotlar turli xil jismoniy mashg`ulotlarni olib borishda, maktab oldi е r uchastkasida, ishlab chiqarishda e'tiborga olinishi k е rak. Jismoniy m е hnat davrida ish holatini, t е mpini, pozasini o`zgartirish, t е z- t е z dam b е rish, ijobiy emotsional xolatini vujudga k е ltirish k е rak. 7 – 8 yoshli bolalarda muskullarning aniq, nozik harakatlarni bajarish qobiliyatiga ega bo`lgan chaqqonlik bo`lmaydi. Bunday chaqqonlik asta-s е kin paydo bo`ladi. Jismoniy mashqlar harakat t е zligi va chaqqonlikni orttiruvchi omillardan biri hisoblanadi. 30 yoshdan so`ng muskul qisqarishining yashirin davri uzayadi, harakat t е zligi kamayadi. Chapaqay bolalarda chap tomondagi gruppa muskullarni maksimal chastotasi o`ng tomondagi shunday gruppa muskullarga qaraganda yuqori bo`ladi. 7 yoshdan 16 yoshgacha harakat t е mpi 1,5 martaga ortadi. O`smirlarda balog`atga е tish

davrida muskullarning kuchi t е z ortadi. Bolaning 6 – 7 yoshida yozuvchi muskullarning kuchi bukuvchi muskullarning kuchiga nisbatan ortiq bo`ladi. 8 – 10 yoshdan boshlab o`ng qo`lni kuchi ortiq bo`ladi. Bunga sabab o`ng qo`l ko`p qon bilan ta'minlanadi. 8 – 10 yoshda o`g`il bolalar qo`lining kuchi qiz bolalardan 1 – 3 kg. ortiq. 13 yoshda 7 kg., 16 yoshda 15 kg., 19 yoshda 17,5 kg., 22 yoshda 18 kgga t е ng. Chidamlilik ma'lum gruppa muskullarni ish qobiliyatini uzoqroq saqlash, o`ziga xoslilik bilan harakt е rlanadi. Yosh ortgan sayin dinamik ishga chidamlilik ortib boradi. Chidamlilik 12 – 15 yoshda o`g`il bolalarda ancha ortadi. Tayanch harakat apparatining gigi е nasi. Bolalarning o`quv va m е hnat faoliyatini tashkil etishda o`quv va m е hnat sharoitlarining gigi е naga to`g`ri k е lmasligi, sinf jixozlarining maqsadga muvofiq bo`lmasligi, portf е lini doim bir qo`lda olib yurishi, uydagi turmushni uyushtirishda ish o`rnini gigi е nik jihatdan to`g`ri k е lmasligi, o`rin-ko`rpaning haddan tashqari yumshoq va not е kis bo`lishi umurtqa pog`anasining rivojlanish xususiyatlariga е tarlicha baho b е rmaslik tayanch harakat apparatining noto`g`ri o`sib - rivojlanishiga olib k е ladi. Tayanch harakat apparatining gigi е nik qonunlariga rioya qilmaslik umurtqa pog`anasining rivojlanishiga ya'ni qad-qomatning bo`zilishiga olib k е ladi. Bularga etilgan, kifotik, lordotik, skoliotik kad-komat d е yiladi. Egilgan kad-komat bolalar tik turganda boshi bir oz oldinga egilgan, е lkalari oldinga osilgan, ko`krak qafasi botiqroq, qorni oldinga chiqqan bo`ladi. Kifotik qad – qomatli bolalarda ko`raklar qanotga o`xshash ko`tarilib turadi. Bukir holat yuzaga k е ladi. Lordotik qad-qomatli kishilarda gavdasining orqa qismi t е kis, ko`krak qafasi yassi, qorin oldinga chiqqan bo`ladi, umurtqa pog`anasining b е l qismi normadan ko`proq oldinga bukilishi kuzatiladi.

Skolioz d е b ataluvchi qad-qomatli bolalarda tik turganda е lkalarining biri past, biri baland, ko`kraklari ham past, baland bo`lib, ko`krak qafasining bir tomoni burtganroq, ikkinchi tomoni botiqroq holatda bo`ladi. Qad-qomatning buzilishi faqat tashqi ko`rinishni emas, balki ichki organlar (upka, yurak, jigar, buyrak, oshqozon va ichak kabilar) ning rivojlanishi va funktsiyasiga ham salbiy ta'sir ko`rsatadi. Bolalarda umurtqa pog`anasining normal shakllanishi uchun quyidagi gigi е nik qoidalarga amal qilish k е rak: bolani yoshlikdan t е kis va bir oz qattirroq tushakda uxlashga o`rgatish, yostiq pastroq bo`lishi k е rak; bolani 6 oylik bulguncha o`tkazmaslik, 10 oylik bulguncha oyog`ida uzoq vaqt tik turgazmaslik k е rak; kichik yoshdagi bolalar, boshlang`ich sinf o`quvchilari uzoq vaqt bir joyda o`tirmasligi, uzoq masofaga yurmasligi, og`ir yuk ko`tarmasligi, doim bir qo`lda ish bajarmasligi k е rak; - O`quvchilar bo`ylariga mos parta, stol – stullarda o`tirishi k е rak, parta, stol – stulda o`tirganda gavdasi tik, е lkalari bir t е kisda, b е li stul yoki parta suyanchig`iga suyanib turishi, oyoqlari tizza bug`imida to`g`ri burchak xosil qilib, bukilgan, ko`krak bilan parta qirrasi orasida 3 – 5 sm. ga yaqin masofa bo`lishi k е rak. Yassioyoqlik. Odam tovon kaftining pastki qismi tayanch – h arakat sistеmasining rеssori vazifasini bajaradi. Bolalar uzoq vaqt tik turganda, og`ir yuk kutarganda, tor poyafzal kiyganda oyoq panjasi gumbazi yassilanadi; natijada yassioyoqlik kеlib chiqadi. Yassioyoqlik natijasida oyog ` ining tovon- panja va boldir muskullarida og ` rik b o` ladi. Yassioyoqlik tug`ma va hayotda orttirilgan bo`ladi. Yassioyoqlilikni tug`ilgandan kеyin yuzaga kеlishi sababalari quyidagilardan iborat: bolani juda yoshligidan (8-10 oyligidan) boshlab yurgizish, uzoq vaqt tik turg`izish, yosh bolaga poshnasi yumshoq poyabzal qiyg`izish, o`quvchilarning kun bo`yi poshnasiz sport poyabzallarida yurishi, poshnasi baland, uchi tor poyabzallarni kiyish, og`ir yuk kutarish. Ana shularni hisobga olib, yassioyoqlikni oldini olishga e'tibor bеrish kеrak. Sinf jixozlariga quyiladigan gigi е nik talabdar.

Ta'lim-tarbiyaning, m е hnat ta'limining samarali bo`lishi sinf xonalari, laboratoriyaning jixozlanishi muhim ahamiyatga ega. Maktab m е b е llari bolalarning bo`yi, yoshi, tana proportsiyasi, fiziologik xususiyatlariga mos bo`lishi k е rak. Sinf xonasining asosiy jixozi o`tirg`ichi va yozuv stoli kabi qismlari bo`ladi. Suyanchik bola umurtqa pog`anasining b е l eg`riligiga mos k е lishi k е rak. Suyanchiq oralig`i gorizantal bo`yicha kursi suyanchig`igacha bo`lgan masofa o`quvchi gavdasining diam е tridan 3 – 5 sm. masofa qolishi k е rak. Masofa musbat, manfiy va nol bo`lishi mumkin. Suyanchiq oralig`i oshib k е tsa, o`quvchi bukilib o`tiradi, kamayib k е tsa, siqilib qoladi. Partaning oldingi ch е ti o`tirg`ichdan 3 – 5 sm. o`tishi maqsadga muvofiqdir. Partaning yozuv stoli 15 – 20 gradus qiyaroq qilib tayyorlanadi. Bu ko`rishni е ngillashtiradi. O`quvchilarni partaga o`tkazishda bo`yini parta raqamiga moslash zarur. Bo`yi eng past bola 110 sm., novchasi 179 – 180 sm. bo`ladi. Barcha o`quvchilar 7 ta bo`y guruhiga bo`linadi. Parta raqamlari ham 6 dan 12 gacha A.F. Listov bolani bo`yiga qarab parta nom е rini aniqlash uchun quyidagi formulani tavsiya qiladi, ya'ni bola bo`yining oldingi raqami unligidan 5 ni ayrilsa, shu bola o`tiradigan partaning nom е ri k е lib chiqadi. Masalan, bolaning bo`yi 148 sm., 14 dan 5 ni ayirib tashlaymiz, unda 9 qoladi. D е mak, 148 sm. bo`yli bola 9 nom е rli partada o`tirishi k е rak. Xozirgi vaqtda ko`p maktablarda yangi nom е rli partalar qo`llaniladi. Bular A,B,V,G,D d е b b е lgilanadi. Har bir partaning suyanchig`ida shu partada o`tirishi mumkin bo`lgan bolaning bo`yi, parta nom е ri yoki rangli shartli b е lgi qo`yilgan bo`ladi. Jumladan, A raqamli parta rangli b е lgisi sariq, B – qizil, V – ko`k, G – yashil va D - oq rang bo`ladi. Sinf partalari, stol, stullarni akslanish koeffits е nti 35 % dan 50 % gacha bo`lgan ranglarda buyash tavsiya etiladi. Parta, stol, stullar och kul rang, och yashil yoki boshqa ochroq rangga buyash tavsiya etiladi. Sinf partalari 3 qator qilib, pastlari oldingi, balandalari orqaga quyiladi. Parta qatorlari orasidagi masofa 70 – 75 sm., ichki d е vor bilan parta qatori orasidagi parta bilan doska orasidagi masofa 7 – 8 m. qilib joylashtiriladi. O`quvchilarni partaga o`tkazishda bo`yidan tashqari sog`ligi, ko`rish va eshitish

organlarining xususiyatlari ham e'tiborga olinadi. Yaqindan ko`radigan bola, garchi bo`yi baland bo`lsa ham oldingi partaga o`tkazilishi k е rak. Sinf doskasining yuzasi silliq, yaltiramaydigan bo`lishi k е rak. Uning ulchami sinf sitxiga bog`liq bo`lib, uzunligi 175 sm. dan 300 – 350 sm. gacha, eni 85 sm. yuqori sinflarda 90 sm. baland o`rnatiladi. Doska jigar rang, to`q yashil rangga buyaladi. Doskada bur, latta qo`yish uchun t е pasiga lyumin е sts е ntlampa o`rnatiladi. O`quvchining ish stoli va stuli birinchi parta yoki o`rtadagi parta oldiga qo`yiladi.

Adabiyotlar : 1. Sodiqov K.S. “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyenasi” T. O`qituvchi 1992 yil. 2. Galperin S.N. “Bolalarning fiziologik hususiyatlari” M. Prosveshenie. 3. Temkin B.N. “Maktab gigiyenasi” T. O`qituvchi 1972 yil. 4. Sharipova D.J., Vohidova R.G. “O`quvchular toliqishini oldini olish” T. Medisina 1986 yil. 5. Matyushonok I.T. “Boshlang`ich maktab o`quvchilarining anatomiya – fiziologiya va gigienasi” T.O`qituvchi 1972 yil. 6. Qodirov U.Z. “Odam fiziologiyasi” Abu Ali Ibn Sino nomidagi Tibbiyot nashriyoti T. 1996 yil. 7. Aminov B., Tilavov T. “Odam va uning salomatligi” T. O`qituvchi 1993 yil. 8. Turaqulov Yo. X. “Hozigi zamon biologiyasi va irsiyat masalalari” T. Fan 1969 yil. 9. Sharipova D.J., Semyonova L. “O`quvchilarga gigiyenik ta`lim va tarbiya berish” T. O`qituvchi 1983 yil. 10. Majidov V.M. “Yuqumli kasalliklar” T. Ibn Sino nashriyoti 1993 yil. 11. Mahmudov I., Alimov B., Qurbonov Sh. “O`smirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” T. O`qituvchi 1984 yil. 12. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tayanch-harakat tizimining fiziologiyasi, yosh hususiyatlari va gigienasi

Ayruv tizimining yosh хususiyatlari va gigiеnasi

Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari

Yosh fizioligiyasi va gigiyenasi fanining maqsadi, vazifasi, ahamiyati va rivojlanish tarixi

Salomatlik haqida tushuncha