Темир йўлларни лойиҳалаш ва қуриш асослари - Transport - Referatlar

Темир йўлларни лойиҳалаш ва қуриш асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

226.5 KB

Ko'chirib olish

Темир йўлларни лойиҳалаш ва қуриш асослари Режа: 1. Темир йўлларнинг табақаланиши ва даражалари ҳақида маълумотлар 2.Темир йўлнинг трассаси, плани ва бўйлама профили 3. Темир йўлларни лойиҳалашнинг тартиб ва қоидалари. Лойиҳалашда иқтисодий ва техник изланишларнинг аҳамияти 4.Лойиҳа вариантларини техник ва иқтисодий таққослаб танлаш асослари 5. Темир йўл қурилишини ташкил қилиш ва механизациялаш асослари

1. Темир йўлларнинг табақаланиши ва даражалари ҳақида маълумотлар Янги темир йўл линиялари янги ҳудудларни ва уларнинг табиий бойликларини ўзлаштириш, мавжуд ўта юкланган линияларни енгиллатиш, йўловчилар ва юкларни ташиш вақтини камайтириш мақсадларида қурилади. Янги линиялар мавжудларидан темир йўл тармоқларининг фаолиятидаги аҳамияти, ташишларнинг миқдори ва тавсифи билан тубдан фарқ қилиши мумкин. Шулар сабабли темир йўл линияларини лойиҳалашга қўйиладиган техник талаблар ва меёрлар тегишлича дифференцияланиб табақалаштирилган. Лойиҳалашда асосий дастур бўлиб хизмат қилувчи қурилиш меёрлари ва қоидалари (қМ ва қ) 1520 мм кенгликдаги янги темир йўллар ва шохобча йўлларни даражалашни кўзда тутади. Линиянинг даражасига қараб унинг асосий параметрлари ва лойиҳалашга техник талаблар, йўловчи ва юк поездларининг тезликлари, ҳамда линиянинг барча иншоотлари қуввати белгиланади. қМ вақ 32.01-95 бўйича МДҲ давлатларидаги янги темир йўллар, корхоналарга борувчи шохобча йўллар, қўшимча (иккинчи,учинчи) бош йўллар, қувватлари оширилаётган (реконструкция қилинаётган) мавжуд йўллар умумий темир йўл тармоқларидаги ўрни ва вазифасига қараб қуйидагича даражаланади:

Темир йўлларнинг даражаланиши Жадвал 1 Темир йўл даражаси Темир йўлниниг аҳамияти Юкли йўналишда йиллик келтирилган юкланиш неттоси, млн.ткм/км Тезюрар Йўловчи поездларининг 160 дан 200 км/соатгача тезликда юриши учун магистрал темир йўллар - Ўта юкланган Катта миқдорда юклар ташиш учун магистрал темир йўллар 50 дан ортиқ I Магистрал темир йўллар 30 дан 50 гача II Худди шундай 15 дан 30 гача III Худди шундай 8 дан 15 гача IV Темир йўллар . Станциялардаги боғловчи ва корхоналарга бориш шохобча йўллари 8 гача Юкланганлигидан қатъи назар Темир йўл линиясининг трассаси – ер полотноси қош чизиғи сатҳидаги йўл бўйлама ўқ чизиғининг фазовий ҳолатини белгилайди. Трассанинг горизонтал текисликка проекцияси унинг режаси дейилади. Трасса чизиғининг вертикал текисликка ёймаси линиянинг бўйлама профили дейилади. Трасса ёқалаб темир йўлни, унинг бошқа иншоот ва қурилмаларини, темир йўл посёлкаларини ва шаҳарчаларини жойлаштириш ва ўрмонзорлар барпо этиш учун ажратиладиган ер йўлга ажратма майдон (полоса отвода) деб номланади. Ажратма майдон чегаралари йўлларнинг ривожланиш истиқболларини ҳисобга олган ҳолда махсус кўрсаткичлар билан ( межевой знак – чегара белгиси) белгиланади.

Расм 1. Йўлга ажратма майдон белгиси 2.Темир йўлнинг трассаси, плани ва бўйлама профили Лойиҳалаш даврида йўлнинг трассасини белгилаш линияни трассалаш дейилади. Трассанинг энг ижобий яхши ечими линиянинг режада тўғри чизиқ ва юкли ҳаракат йўналишида бир маромдаги нишаблик бўйлаб жойлашиши бўлар эди. Аммо бундай ечим имконияти ҳар доим ҳам бўлавермайди, чунки темир йўл аҳоли пунктлари орқали ўтиши, табиий тўсиқларни (тоғлар, кўллар, ботқоқликлар ва ш.к.) айланиб ўтиши, ер устки тузилишининг нотекисликларидан ўтиши ва ниҳоят қурилиш ҳаражатларини арзонлаштириш мақсадларида трасса ҳолатини режада ва профилда ўзгартиришга олиб келади. Шунинг учун ҳам темир йўл линияси режада тўғри чизиқли участкалар ва эгриликлардан, (расм 2) профилда эса майдонча деб номланувчи горизонтал участкалар ва қиялик деб номланувчи нишабликлардан ташкил топади. Расм 2. Темир йўл линиясининг режаси

Расм .3. Бўйлама профил кўриниши Тўғри йўл участкалари уларнинг узунлиги билан тавсифланади. Эгриликларни эса: бурилиш бурчаги φ, бурилиш радиуси R , эгрилик узунлиги К ва тангенси Т каби кўрсаткичлар ифодалайди (расм 4.4). Расм 4. Айланма эгриликнинг тўзилиши: ЭБ-эгрилик бошланиши; ЭО- эгрилик охири; БУ-бурилиш чўққиси; R -эгрилик радиуси;  - бурилиш бурчаги. Эгриликларнинг ушбу параметрлари ўзаро геометрик боғланган. Белгиланган эгрилик радиуси R ва бурилиш бурчаги φ асосида тангенс ва эгрилик узунлигини осонгина топиш мумкин: 2 Rtg T   ; 180 R K   . Кичик радиусли эгриликларда бурилиш ҳаракат тезлигини камайтиришни (бурилишларда ҳаракат тезлигининг энг катта тахминий қийматини эгрилик радиусига қараб қуйидагича топиш мумкин: R V 6,4 max  , км/с) тақозо этади, релслар ва ҳаракат таркиби ғилдиракларининг ён томондан сийқаланишига олиб келади, йўл узаяди, ҳаракатга қаршилик

ортади ва кўриниш қийинлашади. Кичик радиусли бурилишларда кўринишнинг қийинлиги машинистнинг локомотивни бошқаришини қийинлаштиради, йўл ва электр контакт тармоқларини таъмирлаш вақтида хавфсизликни таъминлаш учун қўшимча сигналчилар қўйишни талаб этади. Шуларни эътиборга олган ҳолда янги темир йўл линияларини лойиҳалашда йўлнинг даражасини ва маҳаллий шароитларни ҳисобга олиб эгрилик радиусларининг қабул қилиниши қуйидаги 4-жадвалда келтирилган. Жадвал 2 Темир йўл даражаси Эгрилик радиуси, м Тавсия этиладиганлари Рухсат этиладиганлари қийин шароитларда Ўта қийин шароитларда техник- иқтисодий асослаб Бошқарма билан келишилган ҳолда Тезюрар Ўта юкланган I II III IV даража: Умумтармоқ линиялари Тармоқ йўллари Боғловчи йўллар 4000-3000 4000-2000 4000-2500 4000-2000 4000-1200 2000-1000 2000-600 2000-300 2500 1500 2000 1500 800 600 500 200 1200 1000 1000 800 600 350 200 180 800 600 400 400 300 200 200 - Ҳаракат таркибининг айланма радиусли бурилишга оҳиста ўтишини таъминлаш учун бундай эгриликлар тўғри участкалар билан ўтиш эгрилиги (переходная кривая) ёрдамида бирлаштирилади. Ўтиш эгрилигининг радиуси чексиз ∞ қийматдан айлана эгрилик радиуси R гача бир текис камайиб боради. Ёндош эгриликлар орасида йўл даражасига қараб энг кам қиймати

30м дан 150м гача узунликда бўлган тўғри йўл бўлаклари (эгриликларнинг йўналишини ҳисобга олган ҳолда) қўйилади. Линиянинг бўйлама профили алоҳида бўлакларининг (элементларининг) қиялиги ва узунлиги билан тавсифланади. қиялик профилнинг бошланғич ва охирги нуқталари баландлиги орасидаги тафовутни h шу икки нуқта орсидаги масофа l га нисбати билан ўлчанади ва минглик улушда ҳисобланади. Бошқача айтганда қиялик йўл сатҳи оғиш бурчагининг горизонтга нисбати, яъни ά бурчак тангенси билан ифодаланади. 4.5 расмда кўрсатилганидек қиялик поезд ҳаракатига кўтарилишни енгишга Расм 5. қияликни ҳисоблаш чизмаси қўйиладиган қўшимча қаршилик туғдиради:, 10 sin 3       i Q tg Q Q Wi   бунда Q – поезд массаси; i - кўтарилишнинг минглик сони. Поезднинг массаси қиялик тиклигига боғлиқ бўлиб темир йўлларни лойиҳалашда қияликни имкон қадар камайтиришга ҳаракат қилинади. Темир йўл линиясининг асосий параметрларидан бири унинг етакчи қиялигидир. Етакчи қиялик энг катта, сурункали кўтарилиш бўлиб, унинг қиймати бўйича минимал ҳисобий тезликда якка тортувчи куч билан ҳаракатланувчи поезд массасининг меёри белгиланади. Ушбу қиялик

йўлнинг даражасига ва топографик шароитларга қараб янги ва қўшиладиган мавжуд линияларда поезд вазнини умумийлаштирилган (унификация қилинган) меёрларга келтиришни ҳисобга олган ҳолда техник-иқтисодий ҳисоблар асосида белгиланади. Етакчи қиялик янги тезюрар линияларда 0,002, ўта юкланган линияларда 0,009, I даражали линияларда 0,012, II даражали линияларда 0,015, III даражали линияларда 0,02 ва IV даражали линияларда 0,03 дан катта бўлмаслиги керак. Узунлиги перегон узунлигидан кам бўлмаган, маҳаллий жойнинг қиялиги етакчи қияликдан анча катта бўлган мураккаб топографик шароитларда қўшма тортувчи кучли қиялик қўлланиб, бундай участкаларни ҳисобий массали поезд бир неча локомотивларнинг биргаликдаги тортиши ёрдамида ўтади. қўшма тортувчи кучли қиялик қиймати етакчи қиялик қийматига боғлиқ бўлади. Масалан, агар етакчи қиялик 0,015 бўлса икки локомотив билан тортиш қўшма қиялиги 0,029, уч локомотив билан тортиш қиялиги эса 0,04 дан ошмаслиги керак. Бўйлама профил элементларининг узунлиги келажак истиқболда муомала учун мўлжалланган поезднинг ярим узунлигидан кам бўлмаслиги керак. Бу ҳолда поезд остида бир вақтда профил синишининг иккидан ошмаслиги таъминланади. Бўйлама профилнинг алоҳида ёндош элементлари вертикал текисликда 15000дан 3000 м гача бўлган радиусли эгриликлар билан линия даражасига қараб ўзаро боғланади. Бўйлама профил қабул қилинган шартли белгилар билан намунавий (стандарт) шаклда расмийлаштирилади. Чизма масштаби ва кўрсатиладиган маълумотлар бўйича тўлиқ (подробнўй) ва қисқартма (сокраҳённўй) бўйлама профиллар фарқланади. Тўлиқ бўйлама профил одатда лойиҳалаш (тупроқ ишлари ҳажмини топиш, иккинчи йўлларни лойиҳалаш, станцияларни ривожлантириш ва ш.к.) мақсадларида қўлланади. Унинг горизонтал масштаби 1:10000 ва вертикал масштаби 1:200 олиниб чизманинг юқори қисми профилдан ва қуйи қисми

тўрдан (сетка) иборат бўлади. Бўйлама профил тўрида линия режаси, пикетлар, ернинг мавжуд ва лойиҳавий баландлик белгилари, лойиҳавий қияликлар, жойнинг ҳолати ва муҳандислик – геологик тавсифлар кўрсатилади. Лойиҳавий ва ер сатҳи баландликлари орасидаги фарқ ишчи баландлиги деб аталиб ўйма чуқурлиги ёки тўкма баландлигини ифодалайди. Профилда шартли белгилар билан кўприклар, қувурлар, бошқа сунъий иншоотлар, станция ва бошқа ажратиш пунктлари, ўтиш жойлари ўқлари ҳам кўрсатилади. Қисқартирилган бўйлама профил тўлиқ профил асосида тузилиб йўл режасининг асосий элементларини, профил элементларини ва барча линия элементларини осон тахлил қилиш учун мўлжалланган бўлади. қисқартирилган бўйлама профил асосан локомотив машинистларининг поездни олдиндаги кўтарилиш ва пасайиш қияликларини ҳисобга олиб бошқаришлари учун мўлжалланади. Умуман қисқартирилган профил тўлиқ бўйлама профилнинг барча асосий маълумотларини ихчамлаштириб ва соддалаштириб қайтаради. қисқартирилган профил 1:50000 горизонтал ва 1:1000 вертикал масштабда чизилади. Унда ер полотносининг лойиҳавий профили, линия режаси, километрлар, ажратиш пунктлари ўқлари ва улар орасидаги масофа, кириш ва ўтиш сигналлари, кириш стрелкали ўтказгичлари, йўл бинолари, ўтиш жойлари (переездлари) ва сунъий иншоотлар кўрсатилади. 3. Темир йўлларни лойиҳалашнинг тартиб ва қоидалари. Лойиҳалашда иқтисодий ва техник изланишларнинг аҳамияти Темир йўл обеъктларини лойиҳалашда, қуришда ва улардан фойдаланишда аввало табиатни асраш ва муҳофаза қилиш масаласи қўйилиши керак. Темир йўл қурилиши изланиш ишлари ва уларни лойиҳалашдан бошланади. Изланишларнинг вазифаси янги йўлларни қуриш

ва ишга топшириш шароитларини ўрганиш, лойиҳалаш учун керакли материалларни йиғиб тайёрлашдан иборат. Лойиҳалашнинг асосий вазифаси янги темир йўлнинг рационал лойиҳасини тузиш бўлиб, бу темир йўл келажакда ташиш талабларини тўлиқ қондириши керак. Темир йўл лойиҳасида талабий ўтказиш ва ташиш қобилияти, поездлар ҳаракат ҳавфсизлиги, капитал маблағлардан самарали фойдалниш, қурилмаларнинг кейинги ривожланиш имкониятлари, қурилишда янги техник воситалар ва прогрессив технологияларни қўллаш кўзда тутилиши керак. Янги линияларнинг лойиҳаси саноат, аҳоли яшайдиган пунктлар, транспортнинг бошқа турлари эҳтиёжлари ва атроф -муҳитни сақлаш талабларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилиши керак. Темир йўл транспортида лойиҳа ишларини Республика темир йўл ва транспорт қурилиши бошқармаларининг махсус институтлари бажаради. Янги йўл линияларини қуришда уларнинг иқтисодий мақсадга ва ҳалқ хўжалиги эҳтиёжларига мувофиқлигини аниқлаш учун унинг лойиҳасини ишлаб чиқишдан олдин техник-иқтисодий асос (ТИА) тузилади ва унда мавжуд алоқа йўлларига тавсиф берилади, ҳар хил вариантлар учун қурилиш қийматлари ва фойдаланиш кўрсаткичлари ҳисобланади. Улар асосида темир йўл линияларининг мақбул йўналишлари ва мавжуд темир йўл тармоқларига боғланиш пунктлари танланади, бундан ташқари қурилиш муддатлари ва шароитлари, қурилиш базасининг ривожланиши ҳақида фикрлар билдирилади. Темир йўл линиялари ва уларнинг алоҳида қурилмалари одатда 2 босқичда лойиҳаланади. Биринчи босқичда лойиҳа, иккинчи босқичда эса-ишчи ҳужжатлари тузилади. Техник жиҳатдан мураккаб бўлмаган объектларда лойиҳалаш бир босқичда бажарилади, яъни ишчи лойиҳаси тузилади. Лойиҳада ТИА асосида белгиланган йўналиш бўйича линиянинг асосий параметрларини танлашнинг ташишларнинг таннархи ва самарадорлик кўрсаткичларига, қурилиш нархи ва навбатига мослиги аниқланади.

Лойиҳанинг танлаб олинган варианти асосида унинг ишчи хужжатлари ишлаб чиқилади. Унинг таркибига қурилиш ва монтаж ишлари учун иш чизмалари ҳамда сметалар, иш ҳажми ведомостлари ва керакли материллар ҳисоблари киритилади. Темир йўл лойиҳаси бу -иқтисодий ва техник қисмлардан иборат бўлган комплекс ҳужжат. Иқтисодий қисмда кутилаётган ташиш ҳажмлари ва тавсифи ҳисобий йиллар (одатда 2, 5 ва 10-чи йиллар) учун поездлар массаси, ҳаракат нотекислиги коэффициентлари аниқланади. Бу маълумотлар линиялар қурилишининг иқтисодий самарадорлигини ва мувофиқлигини асослаш учун керак бўлади. Лойиҳанинг техник қисмида трассалар йўналиши ва уларнинг асосий парметрларини асослаш учун барча лойиҳа- смета материаллари ва ҳисоблари, ер полотноси, сунъий иншоотлар ва йўлнинг устки қисми лойиҳалари, ажратиш пунктларининг жойлашуви ва станциялар, локомотив ва вагон хўжаликлари қурилмалари, сув таъминоти ва канализация, сигналлаштириш ва алоқа, электр таъминоти ва бинолар лойиҳалари берилади. Техник қисмга темир йўл қурилишини ташкил этиш лойиҳаси ҳам киради. Шундай қилиб темир йўл лойиҳаси ягона комплексга боғланган айрим иншоотлар лойиҳаларидан иборат бўлади. Ҳар бир иншоотга ишлаб чиқилган лойиҳалар қўлланиш тартибига қараб намунавий, қайта фойдаланиладиган, индивидуал ва тажрибавий бўлиши мумкин. Намунавий лойиҳалар оммавий қўлланиладиган объектлар учун ишлаб чиқилади (разъездлар, қувиб ўтиш пунктлари ва оралиқ станциялар учун йўловчи бинолари ва бошқалар). қайта қўлланиладиган лойиҳалар илгари бошқа объектлар учун ишлаб чиқилган лойиҳалар бўлиб, ушбу объектлар учун қўллаш мақсадга мувофиқ бўлиб, янги лойиҳа ўрнида фойдаланилади. Намунавий ва қайта қўлланиладиган лойиҳалар берилган объект шароитларини ҳисобга олган ҳолда таҳлил қилиб тўлдирилади. Индивидуал лойиҳалар ноёб иншоотлар (масалан, катта шаҳарлардаги вокзаллар) ёки ўзига хос маҳаллий шароитлар бўлганда ишлаб чиқилади.

Тажрибавий лойиҳалар илк бора қурилиш амалиётида қўлланиладиган техникавий ёки технологик ечимларнинг қурилиш ва фойдаланиш давридаги самарадорлигини текшириб ўрганиш учун ишлаб чиқилади. Темир йўллар лойиҳаларига қўйилган талабларни бажариш учун қурилиш ва реконструкция шароитларини, ҳамда темир йўллардан келажакда фойдаланиш хусусиятларини чуқур ўрганиш талаб этилади. Шунинг учун лойиҳа ишларини бажариш олдидан чуқур иқтисодий ва техникавий муҳандислик изланишларини олиб бориш керак бўлади. Бу изланишлар жараёнида мумкин бўлган вариантларни баҳолаш, лойиҳалаш, қуриш ва келажакда фойдаланиш бўйича техник жиҳатдан тўғри ва иқтисодий самарадор ечимларни таъминловчи зарурий маълумотлар тўпланади. Лойиҳалаш босқичга қараб изланишлар ТИА тузиш учун муаммоли ва конкрет объектларни лойиҳалаш учун титулли турларга бўлинади. Янги темир йўл линияларини лойҳалашдаги иқтисодий изланишларнинг асосий вазифалари: лойиҳалаштирилаётган йўналишнинг ўрни ва вазифасини асослаш, унинг мавжуд темир йўл тармоқларидаги аҳамиятини ва бошқа транспорт турлари билан ўзаро ҳамкорлиги, унинг қурилиш самарадорлигини белгилаш, йўналишларнинг вариантларини ва лойиҳаланаётган линияларнинг охирги манзилларини, аҳоли ва корхоналарнинг транспортга бўлган эҳтиёжларини аниқлаш; лойиҳалаштирилаётган йўналишларда йўловчилар ва юк ташиш ҳажмларини аниқлаш;  лойиҳалаштирилаётган линияда ишнинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини аниқлаш ва уларнинг мавжуд темир йўл тармоқлари ишларига таъсирини аниқлаш; мавжуд темир йўлларнинг реконструкциясини лойиҳалашда иқтисодий изланишларга қуйидагилар киради:  реконструкция муносабати билан йўлнинг аҳамияти ва вазифасининг ўзгаришини аниқлаш;

 реконструкция қилинаётган йўлда ташиш миқдорларини ҳисоблаш ва унинг мавжуд темир йўл тармоқларига ва бошқа транспорт турларининг ишига таъсирини аниқлаш;  реконструкция муносабати билан темир йўл ишининг иқтисодий кўрсаткичларини белгилаш. Иқтисодий изланишлар қоидага кўра иқтисодий текширувлар ва лойиҳалаштирилаётган ҳудудларда ҳалқ хўжалиги барча тармоқларининг ривожланиш келажакларини ўрганишни ўз ичига олади. Бундан ташқари аҳоли ҳудудлари, аҳоли зичлиги ҳам ҳисобга олинади. Техникавий изланишларга лойиҳалаштирилаётган трасса учун жойни аниқлаш, ҳамда темир йўл объектларини лойиҳалаш учун керакли техник маълумотлар йиғиш киради. Муаммоли техник изланишлар қийин участкаларни жойида ўрганиб картографик материаллар бўйича бажарилади. Титул техник изланишлар геодезик, мухандислик-геологик, гидрогеологик ишлар ва мавжуд иншоотларни тадқиқ қилишдан иборат. Бу ишларни бажаришни тайёрлов, дала ва камерал даврларга бўлиш мумкин. Тайёрлов даврида трасса ўтадиган ҳудуд ҳақидаги маълумотлар ўрганилади, трасса варианлари карта бўйича белгиланиб, бу вариантлар дала даврида ўрганилади. Дала изланишларини қидирувчи партиялар олиб борадилар, улар трассани жойларда бўлиш, ҳамда геодезик ишларни, геологик-мухандислик ва гидрологик текширув ишларни олиб борадилар. Камерал даврда дала изланиш натижалари қайта ишланади. Геодезик ишларнинг муҳимларидан бири трасса йўналишини топографик суратга (режага) олиш бўлиб, у ҳар 100-200 метрда бажарилади. Суратга олишда жой нуқталарининг горизонтал текисликдаги ҳолати ва баландлиги аниқланади. Суратга олишда ҳар хил геодезик асбоблардан фойдаланилади. Жойнинг узунлиги одатда 20 метрли пўлат ўлчов ленталари ёки узунликни ўлчовчи махсус асосбоблар билан ўлчанади. Жойнинг перпендикуляри экер, горизонтал бурчаклари эса буссоллар билан

аниқланади. Бир пайтнинг ўзида горизонтал, вертикал бурчаклар ва масофалар теодолит-тахеометрлар билан ўлчанади. Замонавий узоқни ёруғлик билан ўлчаш ва электрон тахеометрлар геодезик ўлчовларни автоматик режимда юқори аниқлик билан бажарилишини таъминлайди. Ҳозирда лазерли теодолитлардан фойдаланиш кенг йўлга қўйилаяпти. Геологик–муҳандислик ишлари бўлажак трасса майдонларининг геологик ва гидрогеологик тузилишини, ҳар хил геологик жараёнлар мавжудлиги ва хусусиятларини аниқлаш учун муҳандислик-геологик тадқиқотлар олиб борилади. Бу ишлар давомида маҳаллий қурилиш материалларининг мавжудлиги ва сифати, баъзи бир иншоотлар пойдеворларининг деформацияланиши ва уларнинг ювилиш, чўкиш натижасида емирилиши аниқланади. Гидрогеолик ишларда дарёларнинг ҳолати ва оқим тезлиги ўрганилади. Бу материаллар кўприкларнинг ўтиш қисмларининг конструкциясини ва сув ўтказадиган қувурларни лойиҳалашда жуда муҳим. Геодезик, муҳандислик – геологик ва гидрологик ишларда, аэро услублар кенг қўлланилади. Темир йўл ишларида улардан асосийлари аэровизуал текширувлар, рекогносцировка, аэрофотосуратга олиш, аэрогеологик суратга олиш, аэрогидрометрик ишлардан иборат. Аэротадқиқот ишларини қўллаш айниқса қийин шароитли ноҳияларда қўл келади. Улар ишлар муддатини 2-3 баробар қисқартиришга имкон беради. Ҳар бир аэротадқиқот аэросуратга олиш, ер дала ишлари ва камерал ишларни ўз ичига олади. Темир йўл трассасини лойиҳалашнинг услублари жойнинг топографик шароитларига, ҳамда етакчи қиялик ва жой қияликларининг ўзаро нисбатига боғлиқ бўлади. 4.Лойиҳа вариантларини техник ва иқтисодий таққослаб танлаш асослари

Темир йўлларни лойиҳалашда энг яхши, мақбул ечим бирнеча рақобатбардор вариантларни ишлаб чиқиб улардан энг яхшисини техник- иқтисодий таққослаш асосида танлаб олинади. Бунда барча таққосланувчи вариантлар улар учун бир хил бўлган умумий маълумотлар – ҳаракат миқдори, ягона техник шартлар ва меёрлар, бир хил фойдаланиш талаблари ва ҳ.к. асосида ишлаб чиқилади. Вариантларни таққослашда капитал ва фойдаланиш сарф- ҳаражатларидан иборат қиймат (нарх) кўрсаткичлари асосий аҳамиятга эга. Шу билан бир қаторда пул билан ўлчаш қийин бўлган (сафар қулайликлари, шаҳарсозлик талабларини қондириш ва бошқалар) сифат кўрсаткичларини, ҳамда фойдаланишга жалб этиладиган табиий бойликлар, қурилиш ва фойдаланишда меҳнат сарфи, юкларни ташиш тезлиги ва ш.к. натурал кўрсаткичларни ҳам ҳисобга олиш лозим бўлади. Капитал ҳаражатлар темир йўлни, сигнализация ва алоқа, электр таъминоти иншоотларини, станциялар ва бошқа ажратиш пунктларини қуриш харажатлари, ҳамда ҳаракат таркиби ва юкларнинг қийматини ўз ичига олади. Фойдаланиш ҳаражатлари таркибига ишчи ва хизматчилар таъминоти, ёқилғи, электр энергияси ва материаллар сарфи, бино ва қурилмаларни жорий таъмирлаш, капитал таъмирлаш ва тиклаш харажатларига ажратмалар, локомотив ва вагонларнинг юриш харажатлари киради. Вариантларни таққослашда қиймат харажатлари кўрсаткичларини баҳолаш учун уларнинг фақат фарқланувчи кўрсаткичлари бўйича қийматларини топиш етарлидир. Таққосланаётган вариантлардан энг яхшиси бошқаларига нисбатан кам капитал маблағ ва фойдаланиш харажатларини талаб этадигани ҳисобланади. Одатда катта миқдорда капитал маблағ талаб этувчи вариантнинг фойдаланиш харажатлари кам бўлади ва у қулайроқ бўлади. Агар таққосланадиган вариантлар бўйича капитал маблағлар бир босқичли бўлса, ва фойдаланиш харажатлари йиллар давомида

ўзгармайдиган, ёки уларнинг ўсиши тўғри чизиқли қонунга яқин бўлса, у ҳолда йиллик келтирилган харажатлари кам бўлган вариант энг яхши ечим деб қабул қилинади. Йиллик келтирилган харажатлар қуйидагича ҳисобланади: Эк+Кем+С min , бу ерда К – вариантлар бўйича капитал маблағлар; С - ҳисобий йил учун топиладиган йиллик фойдаланиш харажатлари, t р+ 1/Ем; Ем – меёрий самарадорлик коэффициенти (темир йўл транспорти иншоотлари учун Емқ0,12 ÷ 0,10). Оддий ҳолатларда бир босқич капитал маблағли икки вариант сарфларни қоплаш муддати бўйича қуйидагича ҳисоблаб танланади:, 2 1 1 2 С С К К Ток    бу ерда К1, К2 – биринчи ва иккинчи вариант бўйича капитал маблағлар сарфи (К2 > К1); С1, С2 – вариантлар бўйича йиллик фойдаланиш харажатлари (С1>С2). Агар Т оқ меёрийдан (Тм) кам бўлса (Тм+1/Ем), капитал маблағлар сарфи кўп бўлган вариант қулай ҳисобланади. Капитал маблағлар кўп босқичли бўлса, ёки фойдаланиш сарфлари тўғри чизиқли бўлмаса, у ҳолда вариантлар бирмунча мураккаб бўлган, жорий йилга келтирилган сарфлар бўйича таққосланади. 5. Темир йўл қурилишини ташкил қилиш ва механизациялаш асослари Темир йўл қурилиши ўзаро бир-бири билан боғлиқ ҳар хил қурилиш ва монтаж ишларини ўз ичига олади. Темир йўл қурилишини ташкил қилиш асосида қурилиш саноати учун умумий бўлган қуйидаги тамойиллар ётади: режалаштириш, индустриаллаштириш, комплекс механизациялаш ва

автоматлаштириш, қурилишнинг узлуксизлиги, қурилиш–монтаж ташкилотларини ихтисослаштириш ва йил давомида бир текис ишлаш ва ш.к. Қурилишни режалаштириш бу қурилиш ташкилотларининг режага амал қилишидир. Режада қурилиш ишларининг ҳажми, муддатлари ва ажратма манбаълар белгиланади Қурилишни индустриаллаштириш заводларда стандарт қурилиш деталларини тайёрлаш ва бу деталлардан қурилиш иншоотларини қурилиш майдонларининг ўзида йиғиб тайёрлашдан иборат. Комплекс механизациялаш ҳамма тайёрлов, асосий, безаш, режалаш ва қурилиш- монтаж ишларини махсус машиналар ва механизмлар комплектлари, энг яхши техник-иқтисодий кўрсаткичлар билан олиб боришдан иборат. Автоматлаштириш -кишиларнинг жисмоний меҳнатини сиқиб чиқариш ва бу меҳнатни, қурилиш жараёнини асбоблар ёрдамида бошқариш ва назорат қилишга йўналтиришдан иборат. Бунда ишлаб чиқариш самарадорлиги ошади ва қурилиш баҳоси пасаяди. Қурилишнинг узлуксизлиги ишнинг бир қанча участкаларга бўлиниши, объектни қурилиш меҳнати сарфи тенг бир қанча ишларга бўлиб, уларнинг узвий кетма-кетлигини таъминлашдан иборат. Қурилиш ташкилотларини ихтисослаш уларнинг аниқ қурилиш ёки монтаж ишларига тайёрлигини, кадрларни махсус тайёрлаш ва механизация воситаларини танлашни билдириб, улар ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва қурилиш муддатларини қисқартиришга имкон яратади. Темир йўл қурилишида ҳар бир қурилиш бошқармасига аниқ участка ишлари ажратилади. Бу участкалар ўз навбатида 10-20км.дан ажратилиб ишлаб чиқарувчилар ихтиёрига берилади. Уларга ишчи бригадаларининг қурилиш мастерлари (усталари) бўйсунади. Темир йўл қурилиши икки-тайёрлов ва асосий даврларга бўлинади. Тайёрлов даврида қурилиш жараёнига тайёрланиш ва шу даврнинг қурилиш ишлари бажарилади. Техник тайёрланиш техник хужжатларни

ўрганиш, қурилиш ноҳияларида қўшимча геологик, гидролик ва бошқа текширувларни ўтказиш ва лойиҳа хужжатларига тегишли ўзгаришларни киритишни ўз ичига олади. Бундан ташқари темир йўл учун ер майдони ажратилади, трасса жойда белгиланади, базалар ва омборхоналар жойга боғланади. Тайёрлов даврининг қурилиш ишлари таркибига аввало қурилиш территориясини ўзлаштириш, ерларни тозалаш, ўрмон ва бутазорларни кесиш, тўнкаларни қўпориш, қурилишга ҳалақит берадиган иншоотларни бузиш ёки кўчириш ва қурувчиларга яшайдиган жойлар, таъмирлаш ва ишлаб чиқариш корхоналарини бунёд этиш, қурилиш материаллари каръерларини (манбаъларини) топиш киради. Бундан ташқари, тайёрлов даври қурилиш ишларига автомобил йўлларини, қурилиш материалларини сув йўли билан ташиш учун причал ва кемалар юриши трассасини, кишиларни ташиш учун аэродромлар, сув ва электр таъминоти учун вақтинчалик шохобчалар, вақтинчалик бино ва иншоотларни қуриш киради. Қурилишнинг асосий даврида ер полотноси ва сув қочириш иншоотлари, сунъий иншоотлар қурилади, ер ёнбағирлари маҳкамланади. Йўл туширилади ва балластировка қилинади, темир йўлни бошланғич босқичларда ишлатишда фойдаланиш учун бино ва иншоотлар қурилади қурилиш ва монтаж ишлари замонавий шароитлада юқори самарали машина ва механизмлар ёрдамида олиб борилади. Ер ишлари катта қувватли экскаватор, бульдозер ва грейдерлар ёрдамида бажарилади. Сув хайдаш арииқчаларини қазишда махсус ариқ қазийдиган машиналар, тупроқ тўкмаларини зичлаштиришда грунтни мустахқамлайдиган машиналар ишлатилади. Тош грунтли жойларда портлатиш ишлари қўлланиши мумкин. Темир-бетон ва металл конструкцияли сунъий иншоотларни қуришда ҳар хил кўтарма кранлар ва бошқа қурилмалардан фойдаланилади. Иш жойига балласт махсус ўзи ағдарадиган вагонлар, хоппер-дозаторларда олиб борилади. Олдиндан йиғиб тайёрланган йўл панжаралари (расм 4.6) махсус йўл ётқизувчи машина томонидан ўрнатилади.

Расм 6. Йўл панжарасини йўл ётқизувчи УК-25 машина билан қўйин Темир йўлни фойдаланишга топшириш бутун қурилиш даври давомида олиб борилади. Тайёргарликда учта босқични ажратиб кўрсатиш мумкин: поездларнинг ишчи ҳаракатни очиш, айрим участкаларнинг ёки йўлнинг ҳаммасини вақтинчалик фойдаланишга ёки ҳамма йўлни доимий фойдаланишга топшириш. Ишчи ҳаркати материаллар ва йўл устки қурилиши, кўприклар, қувурлар, СМБ ва алоқа, бино ва иншоотлар конструкцияларини ташиш учун йўл панжаралари ўрнатилиши билан очилади. Ишчи ҳаракатида йўл ҳали балластланмаган ёки балластнинг биринчи қум қисми ўрнатилган бўлиши мумкин. Ер полотноси бу пайтга келиб тўлиқ тугатилган бўлиши керак. Материаллар ва конструкциларни бошқа йўллар билан ташиш қийин ва қимматли кечадиган жойларда поездларнинг ишчи ҳаракати катта аҳамиятга эга. қурилиш поездларининг тезлиги ишчи ҳаракати даврида соатига 10 км/соатдан ошмаслиги керак. Вақтинчалик фойдаланиш даврида темир йўл қурилиши юкларини ташишдан ташқари, халқ хўжалиги юклари ва йўловчиларни ҳам қисман ташиш амалга оширилади. Бу даврга келиб ер полотноси, сув қочиргич

қурилмалари ва сунъий иншоотлар тўлиқ қурилган, асосий йўл қумли балластга тўлиқ ётқизилган, ажратиш пунктларида етарли йўл тармоқлари ётқизилган, керакли қурилмалар ва бинолар қурилган, йўллар бўйлаб йўл белгилари, керакли сигналлар ўрнатилган, ўтиш жойлари (переездлар) қурилган ва тегишлича жиҳозланган бўлади.

Адабиётлар 1. И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Биринчи чақириқ збекистон республикаси Олий мажлисининг Ўн тўртинчи сессиясидаги маъруза 1999 й 14 апрел. 2. Бройтман Э.З., Боровикова М.С., Осьминин А.Т. Эксплуатационная работа станций и отделений: Учеб. пособие для техникумов и колледжей ж.- д. трансп.-М.: Желдориздат, 2002. – 242с. 3. Железнўе дороги: Обҳий курс: Учебник для вузов /М.М.Уздин, Ю.И.Ефименко, В.И.Ковлов и др.; Под ред. М.М.Уздина. - 5-е изд. - СПб.: Информ. центр «Вўбор», 2002. - 3 6 8 с . 4. Железнодорожнўй путь /Т.Г.Яковлева, Н.И.Корпуҳенко, С.И.Клинов и др.; Под ред. Т.Г.Яковлевой. – М.: Транспорт, 1999. – 405 с. 5. Железнодорожнўе станции и узлў: Учебник для вузов ж.-д. трансп. / В.Г.Шубко, Н.В.Правдин, Е.В. Архангельский и др.; Под ред. В.Г.Шубко, Н.В.Правдина. – М.: УМК МПС России, 2002. – 368 с. 6. Железнодорожнўе станции и узлў / Ю.И.Ефименко, С.И.Логинов, В.Е.Павлов и др. – СПб.: Изд-во ПГУПС, 1996. – 202 с. 7. Обҳий курс железнўх дорог: Учебник для техникумов и колледжей ж.-д. трансп. / В.Н.Соколов, В.ФЖуковский, С.В.Котенкова, А.С.Наумов. - М.: УМК МПС России, 2002. - 296 с. 8. Основў эксплуатационной работў железнўх дорог: Учеб. пособие для студ. сред. проф. образования / В.А.Кудрявцев, В.И.Ковалев, А.П.Кузнецов и др.; Под ред. В.А.Кудрявцев. - М.: ПрофОбрИздат, 2002. - 352 с.

O'xshashlar

Темир йўл транспортининг қурилмалари ва иншоотлари. Темир йўлларни бошқариш асослари

Йўлларни лойиҳалаш асослари. Йўл ўқи йўналишини танлашда юк оқимлари хажмини ва харакат миқдорини хисобга олиш.

Транспорт воситаларининг ишлаш шарт-шароитлари

Темир йўл транспортига талаб ва даъволар

Темир йўлларда автоматика, телемеханика ва алоқа