Темир йўлларда автоматика, телемеханика ва алоқа - Transport - Referatlar

Темир йўлларда автоматика, телемеханика ва алоқа

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1101 KB

Ko'chirib olish

Темир йўлларда автоматика, телемеханика ва ало қ а Режа: 1. Темир йўлларда автоматика, телемеханика ва сигналаштириш ҳақида тушунчалар 2. Сигналлар, уларнинг турлари ва қўлланиши 3. Станцияларда сигналларнинг қўйилиши ва улардан фойдаланиш 4 Поездлар ҳаракатини интервалли бошқариш тизимлари ва перегонларда қўлланиладиган СМБ қ урилмалари 5. Станцияларда қўлланиладиган автоматика ва телемеханика қурилмалари 6. Темир йўл транспортида алоқа

1. Темир йўлларда автоматика, телемеханика ва сигналаштириш ҳақида тушунчалар Темир йўл транспортининг барча тармоқ ва хўжаликларида турли ишлаб чи қ ариш жараёнларини автоматик ва телемеханик бошқариш тизимлари кенг қўлланади. Ушбу хўжаликлар замонавий ҳисоблаш ва компьютер тизимлари, тортиш нимстанцияларини, сув таъминоти пунктларини телебошқарув тизимлари, вокзалларда йўловчиларга барча турдаги хизмат кўрсатувчи қ урилмалар комплекти, локомотив ва вагон хўжаликларида қўлланадиган автоматика тизимлари билан етарлича жиҳозланган. Темир йўлларни бошқаришнинг автоматлаштирилган тизимлари ( ТЙБАТ ) ўзида бир қ атор қуйи табақа тизимларини мужассамлаштирган бўлиб, улар саралаш станцияларини бошқаришнинг автоматлаштирилган тизими ( ССБАТ ) , ташиш жараёнларини тезкор бошқариш ( ТЖТБАТ ) , электр таъминотининг автоматлашган бошқарув тизими ( ЭТА Б Т ) ва бошқалардан ташкил топган. Темир йўлларнинг турли хўжаликларида қўлланадиган автоматика ва телемеханика тизимлари жуда кўп ва мураккаб бўлиб, улар ҳ а қ ида маълумотлар тегишли бўлимларда бериб борилади. Мазкур бўлимда фақат темир йўлларда поездлар ҳаракатини бошқариш ва ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш бўйича қўлланадиган автоматика, телемеханика ва сигналлаштириш қурилма ва ускуналари ҳ а қ ида тушунчалар берилади. Поездлар ҳаракати ва станцияларда манёвр ишлари доимо ўзгариб турадиган шароитларда бажарилади. Бундай ҳолатларда катта масофаларга локомотив машинистларига ва ҳаракатни бажариш билан боғлиқ бўлган бошқа хизматчиларга тегишли буйруқ ва кўрсатмаларни узатиш учун темир йўл сигналлари қўлланади. Темир йўлларда сигналлаштириш ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш, ҳамда поездлар ҳаракати ва манёвр ишларини аниқ бажариш учун қўлланади.

2. Сигналлар, уларнинг турлари ва қўлланиши Светофорларнинг тузилиши. Сигнал кўринувчан ёки товушли шартли белги бўлиб унинг ёрдамида маълум буйру қ берилади. Темир йўл хизматчилари сигнал талабларини бажариш учун барча имкониятлардан фойдалана билишлари керак. Темир йўл транспортида одатда сигнал тушунчасида сигнал асбоби ва сигнал кўринишини тушунилади. Темир йўлларда қўлланадиган сигналлар идрок қ илиш усулига қ араб кўринувчан ва товушли бўлиши мумкин. Кўринувчан сигналлар чиро қ , шчит, байро қ , гардишлар ранги, сигнал к ў рсаткичларини нг сони, ў заро жойлашуви, сигнал чироқларининг ёниш тартиби ва к ў тариб юрилувчи сигнал ш ч итларининг шакли билан фарқланади. Кўринувчан сигналлар узоқ масофалардан кўриниши билан ишлатишга қулайдир. Товушли сигналлар ҳар хил узунликдаги товушларининг сони ва ўзаро бирикуви билан фарқ қилади. Аниқроқ айтганда, қисқа ва узун товушларнинг сони ва қўшилмаси билан фарқланиб кундузи ва кечаси бир хил маънони англатади. Товушли сигналларни бериш учун локомотивлар, моторли вагонлар, дрезина ҳуштаклари, қўл ҳуштаклари, сурнай, сирена, гудок ва петардалар қўлланади. Товушли сигналлар одатда қисқа масофалардан эшитилади ва уларни узатиш аниқлиги камроқ бўлгани сабабли одатда ушбу сигналларни беришда одам иштироки талаб этилади. Овозли сигналлар фуқаролик муҳофазаси бўйича умумий сигналлардан ва темир йўлларга хос махсус сигналлардан иборат бўлиши мумкин. Ҳозирда такомиллашган замонавий алоқа тизимлари кенг қўлланиши сабабли темир йўлларда товушли сигналларнинг асосан ҳаракат ташкилига тегишли бўлган белгилари қўпроқ амалда қўлланилади, жумладан: жўнаш, олдинга ёки орқага юриш, тормозлаш, тормозларни бўшатиш, ҳаракатни секинлаштириш, тўхташ ва шу кабилар.

Кўринувчан сигналлар қўлланадиган вақтига қараб кундузги, тунги ва кеча-кундуз бирдай қўлланадиган бўлиши мумкин. Кўринувчан сигналлар светофорлар, байроқлар, фонарлар, шчит ва гардишлар, сигнал белгилари ва сигнал кўрсаткичлари ёрдамида берилади. Кундузги сигналлар куннинг ёруғ вақтида амал қилиб сигнал ранги, шакли, ҳолати, сони ва бирлашиши билан фарқланади. Тунгги сигналлар кечаси бериладиган сигнал чироқларининг белгиланган ранглари ва қўшилиши билан фарқланади, улар қўл ва тутқичларга ўрнатилган фонарлар ёрдамида берилади. Кеча-кундузги сигналлар светофорлар ёрдамида берилиб ранги, ёниш тартиби ва ранглар қўшилиши билан кеча-кундуз бирдай қўлланади. Темир йўлларда сигнал ускуналари, қўрсаткичлари, жойлаштириш ва қўлланиш тартиблари темир йўллардан техникавий фойдаланиш қоидалари ва темир йўлларда сигнализация бўйича йўриқномаларда белгиланган. Кўринувчан сигналлар сигнал асбобларига қараб: доимий (темир йўлнинг белгиланган жойларида ўрнатиладиган светофорлар ва локомотив светофорлари); кўчириб ўтказиладиган (шчитлар, байроқлар, бирор йўл бўлаги ёки ҳаракат воситаларини вақтинчалик муҳофазалаш учун уч оёқ таёқчага ўрнатилган фонарлар); сигнал бериш учун байроқлар, гардишлар ва фонарлар; поездларни белгиловчи (гардишлар, байроқлар ва фонарлар) турларга бўлинади. Темир йўлларда сигналлардан ташқари сигнал қўрсаткичлари ва сигнал белгилари кенг қўлланади. Сигнал кўрсаткичларининг олти тури мавжуд бўлиб, улар: маршрут, стрелка, йўл муҳофазаловчи, гидроколонка, буксалар қизиши ва «Ток қабул қилгични тушириш», кабилар бўлиб маълум қурилма ва ускуналарнинг ҳолатини белгилайди. Сигнал белгилари эса машинистнинг маълум ҳаракатлар қилиши (масалан, «Ток қабул қилгични кўтариш», «Тезликни камайтириш» ва ш.к.) лозимлигини такидлайди. Темир й ў лларда доимий сигналлар сифатида асосан светофорлар қўлланади. Улар асосий ва огоҳлантирувчи турларга бўлиниб, асосийлари

станцияларни ва перегонларда блок-участкаларни муҳофазалаш учун ўрнатилади, ҳаракатга рухсат беради ёки тақиқлайди. Огоҳлантирувчи сигналлар эса асосий сигналга яқинлашаётганлик ва унинг кўрсатиши ҳақида маълумот беради. Ўз вазифасига қараб асосий сигналлар кириш, чиқиш, ўтказиш, маршрут ва ҳимояловчи турларга бўлинади. Темир йўлларда манёвр, саралаш тепалиги, такрорловчи, тўсувчи ва локомотив светофорлари ҳам қўлланади. Темир йўлларда асосий сигнал ранглари сифатида қизил, сариқ, ва яшил ранглар қабул қилинган. Бир хил қувватда нурланишда энг олис масофадан кўриниши ва янглиш кўриниш хавфи кам бўлгани сабабли қизил ранг тақиқловчи сигнал сифатида қабул қилинган. 1-расм. Маршрутлар боғлиқлиги Сариқ ранг хусусият бўйича қизилга яқин бўлгани, яшил рангдан яхшироқ кўрингани ва туман вақтларида бироз қизариб қўриниши сабабли уни ҳаракатга рухсат берувчи ва тезликни камайтиришни талаб этувчи сигнал сифатида қабул қилинган. Яшил ранг эса белгиланган тезликда

ҳаракат учун рухсат сигнали. Темир йўлларда айтилганлардан ташқари кўк, оқ ва ой нурли оқ ранглар ҳам қабул қилинган бўлиб, улар манёвр светофорларида ишлатилади. Булардан кўк ранг манёвр ҳаракатларини тақиқловчи, оқ ранг маневр ҳаракатларига рухсат этувчи ва ой нурли оқ ранг асосий сигнал ишламаганда ҳаракатга рухсат этувчи таклиф сигнали сифатида қўлланади. Светофорларнинг тузилиши . Темир йўлларда асосий сигнал асбоби сифатида светофор- кундузи ва кечаси бирдай бир ёки бир неча хил ранг билан нур берувчи оптик асбоб қўлланади. Светофорлар икки хил : линзали ва прожекторли турларга бўлинади. Линзали светофорлар линзали комплектлари бўлган каллак билан мачтали, консолли ва кўприкли турларда ўрнатилиши мумкин. Пастак светофорлар эса тўғридан-тўғри светофорнинг таглик асосига ўрнатилган бўлиб станцияларда асосан манёвр ҳаракатлари учун ва шу қ аторда поезд сигналлари учун ҳам қўлланади. 2-расм. Светофор кўриниши

3-расм. Линзали светофорлар Линзали светофорлар ҳар бир ранг учун алоҳида линза комплектига эга бўлиб, тузилиши оддий, ишлаши пухта ва чидамли бўлади. 4-расм. Светофор чироғининг тузилиши

Расм-5. Прожекторли светофор Сигнал кўринишини яхшилаш учун светофор каллаги фон шчити ва соябонлар билан жиҳозланган бўлади. Бурилишларда ёруғликни йўналтириш учун светофор линзаларига оғдирувчи шишалар қўйилади. Линзали светофорларга ташқаридан кучли ёруғлик тушганда кўриниш сусайиши ёки қисман ўзгариши мумкин. Прожекторли светофорларда таглик мачтага думалоқ гардишли фон шчити бўлган прожекторли светофор каллаги ўрнатилиб, бир каллак линза комплекти орқали уч хил рангда сигнал берилади. Ранг олиш учун каллак ичида уч хил рангли нур филтри ўрнатилади. Прожекторли светофорлар нисбатан арзон, электр қувватини кам сарфлайди, ташқи нурлардан кўриниши ўзгармайди, аммо уларнинг тузилиши мураккаб

ва ишлаш чидамлилиги камроқ. Прожекторли светофорларни қўллаш йўлнинг СМБ қ урилмалари тузилишида ҳам айрим ўзгаришларни талаб этади. 3. Станцияларда сигналларнинг қўйилиши ва улардан фойдаланиш Темир йўлларда сигналлар ҳаракат йўналиши бўйича йўлнинг ўнг томонидан қўйилади, ёки иншоотларнинг якинлашиш габаритини ҳисобга олган ҳолда йўл ўқи тепасида қўйилади. Сигналларни унинг кўрсатишини бошқа йўл сигнали билан чалкашмайдиган қилиб қўйилади. Станцияга кириш сигнали келиш йўналиши бўйича биринчи стрелкали ўтказгичнинг тиғли йўналтиргичидан (африларидан) ёки биринчи стрелкали ўтказгичнинг чегара қ ози қ часидан камида 50 м олдинда қўйилади. Электрлаштирилган участкаларда кириш сигнали перегон ва станциянинг контакт тармоқларини перегон томонидан ажратувчи ҳаво орали ғ и масофасидан олдин қўйилади. Кириш сигнали станцияни ёндош перегон томонидан ажратиб чегаралайди ва поезднинг станцияга киришига рухсат беради ёки та қ и қ лайди. Чи қ иш сигналлари поезднинг станциядан перегон томонига жўнаб кетиши учун рухсат беради ёки тақиқлайди. Чи қ иш светофори ҳар бир жўнатувчи йўлнинг ж ў найдиган поезд локомотиви тўхтайдиган жойи олдида қўйилади. Чиқиш сигналларини қўйишнинг уч хил ҳолати бўлиб, улар тўғрисидаги маълумот тегишли адабиётларда батафсил ёритилади. қуйидаги 6 расмда станцияларда кириш ва чиқиш сигналларининг қўйилиши кўрсатилган.

6-расм. Станцияларда сигналлар қўйилиши 4 Поездлар ҳаракатини интервалли бошқариш тизимлари ва перегонларда қўлланиладиган СМБ қ урилмалари Поездлар ҳаракатини вақт оралиғи билан интервалли бошқариш учун темир йўл перегонларида қўлланиладиган сигналлаштириш, марказлаштириш ва блокировка (СМБ) тизимларидан фойдаланилади. Ушбу автоматика ва телемеханика тизимлари ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш билан биргаликда зарурий поезд ўтказиш қ обилиятини ҳам таъминлаб беради. Темир йўлларда ҳаракат бошланган илк даврларда бир йўналишда ҳаракатланаётган поездларни бир-биридан вақт орали ғ и билан ажратганлар. Бу вақтларда станциялар ўртасида ҳабар берувчи асбоблар бўлмагани сабабли, олдинги поезднинг йўлда бирор сабаб билан тўхтаб қолиши кейинги поезд учун хавф туғдирар эди. Кейинчалик, ҳаракат кўпайган сари хавфсизликни таъминлаш учун бир перегонда фақат ягона поезд бўлиши принципи асос қилиб олинди. Бунинг учун станциялар орасида ҳабар берувчи тизимлар қўлланишига э ҳ тиёж пайдо бўлди. Ҳ озирда поездлар ҳаракатини интервалли бошқаришнинг асосий қ урилмалари қуйидагилардан иборат : автомат блокировка, локомотивларда автоматик сигналлар, поездлар ҳаракатининг диспетчерлик назорати, темир йўлнинг ўтиш жойларида автоматик сигналлар ва автошлагбаумлар ва ярим автоблокировка. Темир йўлларни автоматик блокировкалаш йўлнинг поезд ўтказиш қ обилиятини кескин оширади, перегонларни ўтиш сигналлари билан блок-

участкаларга ажратиб ва ҳар бир участкада ягона поезд бўлишини таъминлайди. Йўл блокировкаси қ урилмалари сигнални унга тегишли участка бўшамасдан туриб кейинги поезд учун очилишига йўл қў ймайди ва шу тари қ а ҳаракат хавфсизлигини таъминлайди. Темир йўлларда поездлар ҳаракати сони ва ҳаракат тезлиги ошган сари йўл светофорларини қуриш қийинлашади. Бундай шароитларда автоматлашган локомотив сигналлари ҳаракатни бошқаришнинг асосий воситаларидан бирига айланади. Кам ҳаракатли участкалар ва саноат тармоқ йўлларида СМБ қ урилмалари сифатида электрожезл ва телефонли бошқариш воситаларидан фойдаланишга рухсат этилади. 4.1. Автоматик блокировка. Автоблокировка Автоблокировкада перегонлар автоматик тарзда ишлайдиган ўтиш светофорлари ёрдамида алоҳида блок-участкаларга ажратилади. Ҳар бир блок-участканинг узунлиги ёндош светофорлар орасидаги масофага тенг. Уч кўриниш сигнализацияли автоблокировкада блок-участкалар узунлиги максимал тезликда таркибни тўлиқ ишчи (слежебное) режимида тормозлашда ўтиладиган масофадан кам бўлмаслиги керак. Бундан ташқари ушбу масофа автостоп тизимининг ишлаб кетиш вақтини ҳисобга олган ҳолда шошилинч тормозлаш билан ўтиладиган йўл узунлигидан ҳам кам бўлмаслиги керак. Одатда блок-участкалар узунлиги 1000 дан 2000 м гача бўлади. Автоблокировкада ўтиш сигналларининг автоматик тарзда алмашиниши ҳар бир блок-участкада релсли электр занжири тузилиб, у орқали поезд светофор чироқларини бошқарувчи аппаратларга таъсир этиш натижасида содир этилади. Релсли электр занжири орқали блок- участкаларнинг бандлиги назоратда бўлибгина қолмай, балки релсли йўлларнинг бутунлиги ҳам назоратда бўлади (масалан, релснинг узилганлиги ёки релс бўлагининг йўқлиги, олинганлиги маълум бўлади).

Амалда қўлланадиган релсли электр занжирларнинг чизмалари жуда мурккаб. қуйидаги 11.7 расмда икки кўринишли автоблокировканинг ишлаш тартиби ва сигнал рангларининг автоматик равишда ўзгариши кўрсатилган. Релсли занжирлар бир-биридан изоляцияловчи туташмалар билан ажратилган. Релсли занжирда ток манбаи сифатида йўл батареяси ЙБ (аккумулятор А ва тўғрилагич В лардан иборат) хизмат қилади. Токни йўл релеси ЙР истемол қилади. Автоблокировка электр узатиш тормоғининг юқори кучланишли сигнал линияси орқали таъминланади. Расм- 7. Икки сигнал белгили автоблокировканинг ишлаш тартиби Агар блок-участка бўш бўлса, ток манбаиданрелслар орқали оқаётган ток йўл релесига қелади ва у ўзининг контактлари билан сигнал батареяси занжирини светофорнинг яшил чироғи орқали улайди. Натижада йўл бўш бўлганда, яъни релсли занжир бутун бўлса светофор яшил кўринишда бўлиб поезднинг белгиланган тезликда ҳаракатланишига рухсат беради. Агар блок-участка ҳаракат таркиби (поезд, ёки унинг ягона ғилдирак жуфти) билан банд бўлса, ёки релс синиб занжир бутлиги узилган бўлса, у ҳолда ток йўл релесига етиб келмайди, реле якори тушиб кетади ва сигнал батареясинининг занжири свефорнинг қизил чироғи орқали боғланади. Ушбу ҳолат блок-участканинг бандлигини ёки носозлигини кўрсатиб светофор

кейинги ҳаракат учун релсли занжир тикланиб кейинги ҳаракат учун рухсат этилади. Темир йўл ҳолатини жорий таъминлаш сифати ёмон бўлса,шағал ифлосланган, изоляция материаллари сифатсиз ва носоз бўлса, йўл қор ва ёмғир сувлари билан кўмилиб қолган ҳолларда токнинг йўл устки тузилиши орқали ўтиб кетиши ошиб кетади, йўл релесига оқиб борадиган ток пасайиб кетади ва у ишламайди. Натижада яна светофорда қизил чироқ ёниб йўл бандлигидан, ёки йўлнинг ҳолати ҳаракат хавфсизлигига таҳдид солишидан дарак беради. Автоблокировканинг релсли занжирлари ток тури ва таъминлаш усулига қараб ҳар хил бўлади. Автоном локомотивлар билан тортиш йўлларида одатда доимий токли занжирлар қўлланади. Электрлаштирилган темир йўлларда ўзгарувчан токли релсли занжирлар қўлланади. Бунда ҳар бир сигнал рангига релсли занжир орқали юбориладиган кодли (бир, икки ва уч импулсли) сигнал токи тўғри келади. Бундай сигнал кодлари автоматик локомотив сигналлаштириш (АЛСН) тизимида локомотив светофорининг чироқларини ҳам бошқаради. Электрлаштирилган участкаларда релслар бўйлаб тортиш (ўзгармас ёки ўзгарувчан) токи, ҳамда автоблокировканинг релсли занжир токлари ҳам (ўзгарувчан) ҳам ўтади. Тортиш токларини автоблокировкадаги изоляцияловчи туташмаларни айланиб ўтишини таъминлаш учун релсли занжирларга дроссел-трансформатор ва частотали филтрлар деб аталувчи махсус асбоблар уланади. Автоблокировка бир ва икки йўллик бўлиши мумкин. Бир йўллик автоблокировка доимо икки томонли бўлиб (светофорлар йўлнинг икки томонидан ўрнатилади) бир йўл бўйлаб поездлар ҳаракатини икки томонлама бажариш имконини беради. Бунда светофорлар ҳаракат йўналиши бўйлаб бир томонга очилган бўлади ва қарама-қарши томон светофорлари ўчирилади. Орқа томонга поезд жўнатиш учун станция навбатчиси охирги поезд етиб келиб перегон бўшагандан кейин аппаратда йўналишни

ўзгартирувчи тугмани босади. Бунда Ушбу станциядан жўнаш йўналиши бўйича светофорлар ёнади ва қарши томон светофорлари ўчади. Икки йўллик участкаларда икки томонли ва бир томонли (светофорлари йўлнинг фақат бир томонидан ўрнатилган) автоблокировка турлари қўлланиши мумкин. Одатда сигнал чироқлари доимо ёниб турадиган автоблокировка қўлланади. Автоблокировканинг икки, уч ва тўрт хил рангли сигнал белгили турлари мавжуд. Икки хил сигнал рангли автоблокировка асосан метрополитен йўлларида қўлланиб, поездлар орасидаги интервални қисқартиришга имкон беради. Икки белгили автоблокировканинг ишлаш тартиби ва принципиал тузилиши юқорида расм-7 келтирилган эди. Икки белгили автоблокировкада фақат яшил ва қизил ранглар қўлланилиб, поездларнинг яшил ранга белгиланган тезликдаги ҳаракати икки блок- участка билан чегараланади. Поездлар орасидаги бундай қисқа масофа ва вақт оралиғи йўловчилар оқими жуда кўп бўлган серқатнов вақтларда йўлнинг ташиш қобилиятини етарлича ошириш имконини беради. Ҳаракат хавсизлигини таъминлаш учун метро поездлари ҳар турли тезкор ва автоматлашган тормозлаш тизимлари билан жихозланган бўлади. Магистрал темир йўлларда асосан уч ва тўрт сигнал белгили автоблокировка қўлланади. Уч хил сигнал белгили автоблокировкада поездларнинг яшил рангга белгиланган тезликдаги ҳаракати уч блок участка билан чегараланади. Сигнал қизил, сариқ ва яшил ранглардан иборат бўлиб, яшил ранг белгиланган тезликда юришга рухсат беради ва олдинда камида икки блок участка борлигини англатади. Сариқ ранг тезликни камайтиришни, олдинда фақат бир блок участка бўшлигини ва кейинги светофоргача тўхташ имкони билан юриш лозимлигини англатади. қизил ранг эса олдиндаги блок участка бандлигини ва поезд сигнал олдида тўхташи кераклигини англатади. Расм-7 икки, уч ва тўрт хил сигнал белгили автоблокировка турларининг чизмалари кўрсатилган. Уч хил сигнал белгили автоблокировкада поездлар

орасидаги интервал 8-10 минут йўлнинг суткали ўтказиш қобилияти 180-144 поездни ташкил этади. Катта шаҳарларга яқин, тезюрар йўловчи ва шаҳаратроф поездларни серқатнов участкаларида кўпроқ тўрт хил сигнал белгили автоблокировка қўлланади. Бунда яшил рангга тезкор ҳаракат тўрт блок участка билан чегараланади, ҳаракат интервали катта тезлик ҳисобига 6 минутгача камайиши мумкин. Ушбу турдаги автоблокировкада тезюрар йўловчи поездларининг тормозлаб тезликни камайтириши биргаликда ёнадиган сариқ ва яшил рангли светофордан бошланиши керак. Шундагина поезд сариқ рангли светофорга кичик тезлида етиб келиши мумкин. Тўрт хил белгили автоблокировкада яшил ранг олдинда камида уч блок участка бўшлигини, биргаликда ёнадиган сариқ ва яшил ранг – икки участка бўшлигини, сариқ ранг эса фақат бир блок участка бўшлигини англатади. Блок участкалар узунлиги муомаладаги поездлар узунлигига қараб бирмунча қисқа бўлиши мумкин. Автоблокировканинг яна бир хусусияти, бирор светофорнинг чироғи ёнмай қолган ҳолатларда унинг кўриниши олдинги светофорга узатилиши ва кейинги йилларда автоблокировканинг янада такомиллашган ва юксак сифат билан ишлайдиган турлари яратилиб қўлланилмоқда. 4.2. Автоматлашган локомотив сигналлари. Автоблокировка билан жиҳозланган участкаларда поездлар ҳаракатининг хавсизлиги ўтиш светофори томонидан берилаётган сигнал белгиларига поезд ўтиш светофорлари томонидан берилаётган сигнал белгиларига поезд машинистининг (ҳайдовчисининг) тезкор ва аниқ риоя қилишларига боғлиқ. Аммо кўриниш қийин бўлган туманли, қор бўронли, ёмғирли, чанг тўзонли ва бошқа мураккаб шароитларда машинист сигнал белгисини англатолмай тақиқловчи сигнални ўтиб кетиши мумкин. Бундай нохуш ҳолларнинг олдини олиш ва машинистнинг поездни бошқаришини

енгиллаштириш учун ТФК га биноан автоблокировкада барча темир йўл участкалари автоматик локомотив сигналлаштириш участкалари билан қўшимча (АЛС) жиҳозланиши керак. АЛС йўл светофорлариниг кўрсаткичларини поезд бораётган тўғридан тўғри машинист кабинасида (хонасида) ўрнатилган локомотив светофорга узатилади. Бу кўриш қийин бўлган шароитларда машинистнинг поездни ишончли ва хавфсиз бошқаришни таъминлайди. Локомотивларда АЛС ускуналарига қўшимча автотўхтатгичлар (автостоп) ҳам ўрнатилиб, унинг ёрдамида агар машинист ёпиқ светофор олдида поездни тормозлаб тўхтатиш чораларини ўз вақтида қўлламаса, поезд автоматик равишда тўхтатилади. Сигнал кўрсаткичларини узатиш усули бўйича АЛС икки турда қўлланади: автотўхтатгичли узлуксиз автоматик локомотив сигнализация (АСНТ). Булардан иккинчиси фақат ярим автоматик блокировка билан жиҳозланган участкаларда қўлланади. 8-расмда автотўхтатгичли узлуксиз автоматик локомотив сигнализациянинг чизмаси кўрсатилган бўлиб, унда поезд яқинлашиб келаётган йўл ўтиш светофорининг кўрсаткичи локомотив светофорига релсли занжирлар орқали узатилади. Келаётган поездга олдиндаги светофордан релсли излар орқали ўзгарувчан кодли ток берилади. У локомотивнинг қабул қилувчи чулғамларида (ПК-КЧ) ўзгарувчан токли кодли импулсларни (тахминан 0,2 В) пайдо қилади. Ушбу импулслар филтр (Ф) орқали кучайтиргичга (К) келиб ўзгармас ток импулсига айланади ва кучайтирилади. Дешифраторда (ДШ) ушбу кодлар ўқилади ва маносига қараб локомотив светофорининг тегишли чироғи ёқилади. Агар йўл светофорида яшил сигнал бўлса ЛС да ҳам яшил чироқ ёнади, светофорда сариқ сигнал бўлса ЛС да ҳам сариқ чироқ ёнади. Ушбу ҳолатда машинист поездни тормозлаб светофоргача тўхтатиши керак ва харакатни бошқаришда йўл светофорларига қараб бориши, ҳамда ҳар 20-30 секундда локомотивдаги «огноҳлик» тугмасини қисқа муддат босиб қўйиши керак. Бу машинистни бошқаришда ўта огоҳликка ундаб унинг эътиборини кучайтиради ва поездни ўз вақтида

тормозланишини таъминлайди. Машинист этиборсизлик қилиб, ёки бошқа сабаб билан «огоҳлик» тугмасини 6-8 секунд ичида босиб қўймаса ва тўхташ чораларини кўрмаса, ёки тезликни етарлича камайтирмаса, у ҳолда автотўхтатгич ишлаб кетади ва поезд машинист иштирокисиз тўхтайди. Машинист ҳаракатлари локомотивда қўлланадиган тезлик ўлчагич асбоби ёрдамида назорат қилинади. Ушбу ўлчагич махсус лентада ҳақиқий тезликни, қизил ёки қизил-сариқ чироқларнинг ёнишини, огоҳлик тугмасининг босилиши ва автотўхтатгич ишлашини қайд қилиб боради. ЛС да қизил чироқ локомотив йўл светофоридан ўтган заҳоти ёнади ва бу ҳолда тезкор тўхтатиш учун барча чоралар қурилиши керак. ЛС да оқ чироқ ёниши светофорнинг ҳаракатга рухсат берувчи сигналига яқинлашганда, ёки поезд станциянинг кодланмаган йўли орқали ўтганда ёнади ва бундай ҳолларда машинист йўл светофорлари сигналига қараш керак. АЛСН тизими цўловчи поездларининг тезлиги 120 км/с, юк поездларининг тезлиги 80 км/с дан ошмаган магистрал темир йўлларда қўлланади. Юқори тезликда ҳаракатланадиган йўлларда тезкор авторостлагич тизими қўлланади. Хозирда темир йўлларда энг замонавий ва тезликлар 200 км/с гача бўлган участкаларда қўлланадиган АЛС тизимлари ишлаб чиқилиб амалда қўлланилмоқда. 4.3. Поездлар ҳаракатининг диспетчерлик назорати Ҳаракат миқдори катта бўлган бир йўллик участкаларда поездлар ҳаракатини бошқариш бирмунча мураккаб бўлиб алоҳида эътиборни талаб этади. Автоблокировка билан жиҳозланган бундай бир йўллик участкаларда диспетчерлик назорати тизими қўлланади. Унинг вазифаси поезд диспетчерига бир йўллик участкада белгиланган ҳаракат йўналиши, блок- участкаларнинг, оралиқ станцияларда бош ва қабул-жўнатиш цўлларининг

бандлиги, станцияларда кириш ва чиқиш сигналлари, ҳамда темир йўлни кесиб ўтиш жойининг автоматлашган қурилмалари ҳолати ҳақида маълумот бериб туришдан иборат. Темир йўлларда частотали диспетчерлик назорати (ЧДК-ЧДН) тизими қўлланади. Ушбу тизим контактсиз аппаратура асосида тузилган бўлиб ўта чидамли ва тезкорлиги учун катта тезликдаги ҳаракат йўлларида қўлланиши мумкин. Перегондан назоратдаги объект ҳолати махсус ажратилган симлар орқали яқин оралиқ станциясига ва у ердан диспетчерлик назорати занжирлари орқали марказий диспетчерлик пунктига узатилади. Перегондаги ҳар бир қурилмадан маълумот маълум частотали код кўринишида жўнатилиб, оралиқ станция навбатчисининг хонасида ўрнатилган таблода тегишли назорат лампочкаси ёнади. Диспетчерлик пунктида қабул қилинган частотали сигналлар кучайтирилади, шифрлашдан очилиб англвчи станция, ҳамда назоратдаги объект ҳолати аниқланади. Диспетчер хонасида ўрнатилган табло-матрицада участка ва ундаги станциялар, сигналлар, блок-участкалар чизма шаклда ва назорат лампочкалари орқали кўрсатилган бўлиб, диспетчер участкадаги поезд ҳолатини кўриб назорат қилиб туради. Диспетчерлик назорати тизими поездлар ҳаракатини мунтазам кузатиб бориш, автоблокировкада иншоот ва қурилмаларининг носозликлари ва ўтиш жойларининг ҳолати ҳақида маълумот олиб туриш имконини беради. Шу қаторда поездлар ҳаракатини интервалли бошқариш ускуналарининг чидамлилигини таъминлаш ва яхши ишлатиш учун техник ташхислаш тизими ғўлланиб, унинг ёрдамида ускуна ва қурилмалар ҳолати автоматлашган ҳолда назорат қилинди. Замонавий диспетчерлик назорати тизимларида барча маълумотлар ва объектларнинг ҳолати компютерлар орқали қабул қилиниб, ҳаракатни автоматик бошқариш кенг йўлга қўйилмоқда.

4.4. Темир йўлдлардан ўтиш жойларини автоматик сигналлаштириш Темир йўлларни автотранспорт йўллари билан кесиб ўтиш жойлари бошқариладиган ва бошқарилмайдиган бўлиши мумкин. Бошқариладиган ўтиш жойларида автотранспорт ҳаракати ўтиш жойи сигнализацияси орқали, ҳамда навбатчи темир йўл ходими томонидан бошқариб турилади. Бошқарилмайдиган ўтиш жойларида автомобил ва от – уловли ҳаракат таркибларининг хавфсизлиги бевосита хайдовчининг бошқарувига ва огоҳлигига боғлиқ бўлади. Ўтиш жой сигнализацияси навбатчи ходими томонидан бошқариладиган жойлар қўриқланадиган, навбатчисиз жойлар эса - қўриқланмайдиган ўтиш жойлари деб аталади. Ўтиш жойларини муҳофазаловчи қурилмаларга автоматлаштирилган светофорли сигнализация, автоматлаштирилган шлагбаум деб аталувчи кўтарма ғов, электрлаштирилган ва механизациялашган шлагбаумлар киради. Поездлар ҳаракати говжум бўлган ўтиш жойлари автомобил йўли томонидан автошлагбаумли автоматлаштирилган светофорли сигнализация билан жиҳозланади (расм 7). Автошлагбаумлар автомобил йўлининг ўтиш қисмини тўсиб автоматлаштирилган светофорли сигналлари билан биргаликда йўлнинг ўнг томони чеккасига ўрнатилади. Нормал ҳолатларда автошлагбаум очиқ, электрлаштирилган ёки механизациялашган шлагбаумлар ёпиқ бўлади. Ўтиш жойининг автоматлаштирилган сигнализациясини ишга тушириш учун автоблокировканинг релсли занжиридан ёки бошқа электр занжиридан фойдаланилади.

Расм-8. Переезд-ўтиш жойларининг автоматлаштирилган светофорли сигналлаштирилиши: ЗС (МТ)-муҳофазаловчи светофор; ПС-переезднинг икки хил кўринишли сигнализацияси 4.5. Ярим автоматлаштирилган блокировка Поездлар ҳаракатини интервалли бошқариш учун камҳаракат йўлларда автоблокировкадан ташқарии релели ярим автоматлаштирилган блокировка ҳам қўлланиши мумкин. Ярим автоблокировка дейилишига сабаб, сигнал кўрсаткичларини ўзгартириш билан боғлиқ бўлган айрим ҳаракатлар автомат тарзда (поезд .илдираклари таъсирида), айримлари эса поездларни қабул қилиш, жўнатиш ва ўтказиб юборишни бошқараётган станция ҳодими томонидан амалга оширилади. Станциялар орасидаги ҳар бир перегон станция томонидан чиқиш сигнали билан жиҳозланган бўлиб, нормал ҳолатларда у қизил ёниб туради. Поездни жўнатиш учун станция навбатчиси бошқарув пултидаги светофор тугмасини босиб сигнални очади. Бир йўллик участкаларда сигнални очиш фақат қишни станция навбатчисининг розилик блокировка сигналини олгандан кейин, икки йўллик участкаларда эса қўшни станциядан аввалги поезд етиб боргани ҳақида блокировка маълумот сигналини олгандан кейин мумкин бўлади. Чиқиш сигнали поезд унинг ёнидан ўтабошлаганда автомат тарзда, ёки таблода станция навбатчиси томонидан тугмани босиб ёпилади. Поезд жўнатилгани

ҳақида қўшни станция огоҳлантирилади ва икала станция аппаратларида перенгон бандлигини кўрсатувчи белгилар ёнади, ҳамда банд перегонга Яна поезд жўнатиш имкони бўлмайди. Поездларни қабул қилиш ёки жўнатиш Билан боғлиқ бўлган барча ҳаракат йўлларини тайёрлаш ҳам станция навбатчиси томонидан бошқариш пулти орқали амалга оширилади. Ярим автомат блокировка тизими тузилиши ва ишлаши жиҳатидан сода, поезд ўтказиҳ қобилияти кам, сарф-харажатлари арзон арзон бўлиб камҳаракатли темир йўлларда 5. Станцияларда қўлланиладиган автоматика ва телемеханика қурилмалари Станцияларда қўлланиладиган СМБ қ урилмалари стрелка ва сигналларни бошқариш, ҳамда стрелкалар ва сигналар орасида ўзаро боғланиш ҳосил қ илиш учун қўлланади. Бундай бо ғ ли қ лик сигнални нотўғри тайёрланган стрелкали йўналиш учун очмаслиги, очиқ сигнал остида йўналишга тегишли бирон стрелкани ўзгартириш имконини бермаслиги керак. Станцияларда қўлланиладиган СМБ қ урилмалари қуйидагилардан иборат: стрелка ва сигналларни электрик марказлаштириш (ЭМ), саралаш тепалигини автоматик марказлаштириш (СТАМ), диспетчерлик марказлаштириш (ДМ). Айрим кам ҳаракатли станцияларда стрелка ва сигналларни калитли бо ғ лаб қў лда бошқариш қулай бўлиб қолган. Станцияларда стрелка ва сигналларни калитли боғлаш. Станциянинг ўзаро калитли боғлаш бўлган (КБ) қурилмалари поездлар ҳаракати йўлидаги стрелка ва сигналларни (светофор ёки семафорлар) қўл билан бошқариб станцияларда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш мақсадида ишлатилади. Техникавий фойдаланиш қоидаларига (ТФқ) биноан, КБ қурилмалари, назорат қулфлари ёрдамида, стрелка ва сигналларни ўзаро уланишлигини

таъминлашлари лозим. Бу талабларнинг бажарилиши туфайли, КБ билан станция бўйича навбатчи ва стрелкачининг ҳаракатлари назорат қилинади. Стрелканинг назорат қулфи, фақат йўналтиргич тиғи (остряк) ва у тақаладиган рама релси орасидаги масофа 4 мм кам бўлганида, механик стрелкани қулфлаши лозим. Бу айтилганларни 8-расмда келтирилган кичик станция бўғизи мисолида тушунтирайлик. Агар станциянинг 1 ва 3 стрелкаларидан ҳар бири бўйлаб ҳаракатга рухсат этилган бўлса, мумкин бўлган иккита ҳолатдан бирида - поезд оғишмасдан, яъни тўғри йўл стрелкали йўналтиргичи бўйлаб ҳаракат қилиши ва иккинчисида поезд стрелкадан оғиб , яъни ён йўл йўналтиргичи бўйлаб ҳаракат қилишлиги мумкин бўлади. Бундай ҳаракатда стрелкали ўтказгичнинг биринчи ҳолатини плюс (қ) , бошқасини эса минус (-) деб аталади. 8-расмдаги 1 ва 3 стрелкаларни плюслик ҳолати деб, оғишсиз тўғри йўналишли ҳаракат қабул этилган. Агар 1 стрелка плюслик ҳолатида бўлса, унда Ч2 сигналининг очилишига имкон бермайди, яъни уни (қулфлайди) ёпади. Шунинг билан бирга, .8-расмда тасвирланган сигналлардан бирортаси очиқ бўлса, у ҳолда 1 стрелкани ўзгартириш имкони бўлмайди, масалан, ҳатто стрелкачи уни ўтказмоқчи бўлганида ҳам, бунинг иложи бўлмайди. Худди шунга ўхшаш фикрни, 3 стрелкага нисбатан ҳам айтиш мумкин. Бундан ташқари, ҳар қандай битта светофор очилганида, қолган светофорларнинг очилиш имкони бўлмайди. Стрелка ва сигналларни ана шундай ўзаро боғлаб қулфлаш блокировка қ илиш деб аталади ва бу ҳаракат хавфсизлиги ни кескин кўтаради. Калитли боғланиш қурилмалари : станция бўғизида жойлашган стрелка постларидаги ижрочи типдаги аппаратлари; станция навбатчисининг хонасида ўрнатилган бошқарув аппарати; 2 тадан қулф билан жиҳозланган (плюслик ва минуслик ҳолатларни назорат қиладиган) стрелкалардан ва стрелкаларнинг назорат қулфларидан иборат бўлади.

9- расм. Станция бўғизи Жўнатиш маршрутини, масалан, 3 йўлдан белгилаш учун, станция навбатчиси телефон орқали стрелкачига тегишли кўрсатмалар беради. Стрелкачи стрелкаларни ўтказиб йўл тайёрлайди. Стрелкачининг телефондан маршрут тайёрлиги ҳақидаги маълумотидан сўнг, станция навбатчиси, стрелка постига блокировка сигналини беради. Бу сигнални жўнатиш ва қабул этишлик, фақат стрелка қулфларининг калитлари ижрочи типдаги аппаратга киритилган ва буралган бўлса, стрелкаларнинг ҳолати, бошқарувчи типдаги аппаратнинг бошқарувчи қисми ҳолатига мос келсагина, мумкин бўлади. Стрелка ва сигналларнинг ёпиқлик ҳолати, 3 йўлдан жўнатиладиган поезд жўнатиш маршрут йўлининг барча станция участкаларидан ўтиб кетмагунича сақланади ва бу назорат қурилмалари (Нқ) томонидан қайд қилинади. Станцияларнинг стрелка ва сигналларини марказлаштириш. Стрелкачи ва сигналчилар иштирокисиз, ҳаракатни бошқариш ва унинг хавфсизлигини таъминлаш учун уларни марказдан бошқариш қурилмалари ишлатилади. Марказлаштиришда станция стрелкалари ва сигналларини станция навбатчиси бошқаради. Марказлаштириш битта бинода ўрнатилган станция навбатчиси хонасидаги марказлаштириш постидан ва ерга ўрнатилган жиҳозлардан иборат бўлиб стрелка ва сигналлар марказлаштириш постидан бошқарилади.

Стрелкаларни бошқариш инсон мускул кучлари ҳисобига механик равишда , ёки қандайдир энергия манбаи ҳисобига куч орқали марказлаштирилиши мумкин. Механик марказлаштириш, ҳозирги вақтда қўлланмайди, чунки уларни ишлатганда маршрутни ўрнатиш учун кўп вақт сарф бўлади, стрелкаларни бошқариш масофаси 500-550м, семафорларники эса 1500 мгача бўлади. Электрли марказлаштириш (ЭМ) энг кўп тарқалгандир. Ҳар қандай ЭМ:  стрелкаларнинг ҳолатларини бошқарадиган ва назорат қиладиганлар (станциядаги стрелкаларни сонига қараб);  светофорларнинг ҳолатларини бошқарадиган ва назорат қиладиганлар (станциядаги светофорларнинг сони бўйича);  ҳаракатчи бирликлар стрелкалар, йўллар, участкалар (станция ва станцияга тақалган перегонлардаги релс занжирларининг сони бўйича) бўш ёки эгалланганлигини назоратловчилар;  ҳаракат хавфсизлигини таъминловчи, маршрутларни туташтириш ва ажратиш автоматлари (станциядаги релсли занжирлар сони ёки маршрутлар гуруҳи бўйича) каби ускуналар йиғиндисидан иборат бўлади.

10 расм. Электрли марказлаштирилган стрелкали ўтказгич: 1-ишчи тортиш ўқи; 2 – тиғли йўналтиргич ҳолатини белгиловчи мослама; 3 – редуктор; 4 – фрикцион муфта; 5 – электр двигател; 6 – автоуловчи ричаг; 7 – автоулагич; 8 – тишли узатгич. Ўрнатиладиган жойи бўйича, ЭМнинг барча аппаратлари пост(ЭМ постидаги) ва ерда ўрнатиладиган (бошқариш ва назорат объектларининг ёнидаги) аппаратларга бўлинади. Постда ўрнатилган аппаратлар қисмига: бошқариш ва назорат , ҳамда стрелкалар, светофорлар, релс занжирлари, маршрутларни туташтириш ва ажратиш автоматларидан иборат элементларнинг асосий қисми киради. Ерга ўрнатиладиган қисмига стрелкаларни электр юритмалари, светофорлар ва релс линияларини релс занжирларининг пост аппаратларига улайдиган қурилмалари киради. ЭМни ажралган ҳолатга ўтказиш (маршрутни узиб қўймоқлик) поезднинг ҳаракати натижасида автоматик равишда бажарилади. Кўрилган мисолда, кириш светофоридан ўтиши билан, светофорнинг рухсат кўрсаткичи, автоматик равишда тақиқловчи (қизил ) чироққа алмашади. ЭМ

воситаларида махсус автоматлар бўлиб, улар гўёки поезд йўл бўлагини ўтиб кетишлигини кузатишади ва поезд ана шу йўл бўлагини бўшатиши билан, ЭМни очиқ ҳолатга ўтказади. Юқоридаги баён этилган ишлаш тартибига асосланган марказлаштиришлар, алоҳида (мустақил) бошқариладиган марказлаштиришлар деб аталади. Уларда маршрутни ўрнатишга кетадиган вақт, станция йўл ёйилмасининг мураккаблигига ва навбатчининг имкониятига боғлиқ. Битта стрелкани ўтказиш вақти 2,5-3сек. дан ортмаслиги, светофорни очиш бундан ҳам қисқа бўлишига қарамасдан, станциянинг йўл ёйилмаси мураккаблашиши билан, маршрутни ўрнатишга кетадиган вақт кескин катталашади. Шундай қилиб, маршрутни ўрнатиш учун катта вақт сарфлашга тўғри келади. Ундан ташқари, иш куни ўтган сари, станция навбатчиси чарчай бошлайди, унинг хато ҳаракатлари ортаверади. Бунинг оқибатида маршрутларни ўрнатишга кетадиган вақт сарфи ортади, бу эса ҳаракатда катта кечикишларга олиб келади. Шунинг билан бирга бир суткалик даврда ўрнатиладиган маршрутларнинг сони жуда катта. Чунки бундай станцияларнинг манёврли иш ҳажми, поездлар ишидан, 10 мартадан ҳам каттароқ бўлади. Ана шу сабабли, катта ва ўрта станцияларда маршрутли бошқариш услубини қўллаш мақсадга мувофиқдир. Маршрутли марказлаштириш вариантларидан биттаси, бошқариш ва назорат аппаратларини битта конструкцияга бирлаштиришни кўзда тутади. Бундай конструкция пулт-табло номини олган, унда худди назорат аппаратидаги каби элементлар тасвирланган. Светофорнинг белгилари олдида тугмачалар ўрнатилган бўлиб, улар маршрут бошланиш т у г мача лари номини олган. Маршрутли бошқариш услубида, ЭМ воситаларига маршрут тўплами номини олган қўшимча автомат киритилади. Маршрут тўплами автомати, маршрут бошланиши ва поёни тугмачаларидан босилиш сигналини қабул этади ва бу асосда бўйруқни шакллантиради , ҳамда маршрутга кирадиган

стрелкалар бошқариш қурилмаларининг барчасига бир вақтда узатади; маршрутга кирадиган барча стрелкаларнинг ўтказилиши тугашини текшириб, очиш учун светофорни бошқарув қурилмасига буйруқ узатади. Шундай қилиб, маршрут тўплами автомати, гўёки битта тилдан (маршрут алифбосидан), бошқасига (алоҳида-алоҳида йўналишларга) таржима қилади. Бу эса, поездларнинг ҳаракат хавфсизлиги, маршрут тўплами автоматининг ишига боғлиқ эмаслигини англатади. Кўрилган маршрутли бошқариш варианти: навбатчининг бошқариш амалини бажаришга энг кичик вақт сарфини; маршрутга кирадиган барча стрелкаларни бир вақтнинг ўзида ўтказилишини таъминлайди. Шу сабабли, маршрутни ўрнатишга кетадиган вақт кичик ва амалда 5-8сек. дан ортмайди. ЭМ қурилмаларини тайёрлаш учун турли элементлар базаси ишлатилиши мумкин. Агар электромеханик релелар асосий элементлар бўлса, унда марказлаштириш релели (алоҳида-алоҳида бошқаришлик услуби) ёки релели-маршрут (маршрутлик бошқариш услуби) деб аталади. Элемент база сифатида контактсиз қурилмалар (транзисторлар, диодлар ва ш. к .) ишлатиладиган марказлаштириш, электрон марказлаштириш номини олган. ЭМнинг ишлаш алгоритмини ҳисоблаш машинаси бажариши мумкин. Бундай марказлаштиришлар-компютерли марказлаштириш номини олган. Микропроцессорларнинг ихтиро қилиниши ва уларнинг кенг имкониятлари, микропроцессорли марказлаштиришларнинг (МПМ) яратилишига олиб келди. Ҳозирги вақтда МПМ ишлаб чиқишлик, ЭМ тараққиётини истиқболли йўналиши деб тан олинган. Диспетчерлик марказлаштириш. Ўтган бобда кўрсатилишича, поездлар ҳаракатининг асоси бўлиб ме ё рий ҳаракат графиги (ҲГ) ҳисобланади. ҲГ ҳаракатни бошқариш жараёнига тасодифий таъсирларни (переезд-чорраҳаларда поездларнинг ушланиб қолиниши, йўл ишлари олиб борилаётган жойлардан поезд ўтишида тезликнинг пасайиши, ёнғинни ўчирувчи ва тикловчи поездларни навбатсиз ўтказиш ва ш.к.) ҳисобга олмаган бўлади. ҲГни бажариш устидан узлуксиз назорат

қилишлик,ҳаракатни бошқариш ва ҲГ бузилганда, уни тиклаш учун тез амалий тадбирлар кўришликни темир йўл участкасининг поездлар диспетчери (ДНЦ)бажаради. Бунинг учун у махсус алоқа турларидан (поездлар диспетчерлигидан) фойдаланади. Поездларни қабул қилиш, жўнатиш, ўзиб ўтиш ва учрашувини мослаштириш амалларини оптимал бажариш ва ҳаракатни бошқаришда юқори тезкорликни таъминлаш учун, диспетчерлик участкасидаги барча станциялардаги стрелка ва сигналлар бошқарув қурилмалар мажму асига бирлашган бўлиб, уни поездлар диспетчери (ДНЦ)нинг ўзи бошқариши керак. Расм-11. Диспетчерлик марказлаштириш чизмаси Бундай ҳолда ҳаракатни бошқариш тузилмасидаги оралиқ звено бартараф этилади ва станция навбатчиси (ДСП) мансаби йўқ қилинади.

Кўрсатиладиган қурилмалар мажмуи, диспетчерлик марказлаштириш (ДМ) номини олди ва улар: — автоблокировка ёки АЛСдан иборат бўлиб, улар ёрдамида перегондаги ҳаракат ростланади ва хавфсизлик таъминланади; — электр марказлаштиришдан иборат бўлиб, унинг ёрдамида станциялардаги ҳаракатни бошқариш ва ростлаш, ҳамда хавфсизлик таъминланади; — кодлаш қурилмаларидан (Кқ) иборат бўлиб, уларнинг вазифаси қуйида кўрсатиб берилади. ДМ қурилмасининг тузилмаси 14-расмда кўрсатилган. Бу расмдаги автоблокировка(АБ)ни перегондаги блок- участкаларнинг ҳолати (бўш ёки ҳаракат бирлиги билан эгалланганлиги) ҳақидаги ахборот манбаи сифатида кўриш мумкин. Бу ахборотни назорат ёки ҳ абардор қилувчи деб аташади. Расм-12. Диспетчерлик марказлаштиргич қурилмаларининг тузилмаси Электрли марказлаштириш (ЭМ), нафақат назоратчи (стрелкаларнинг ҳолати, станция йўл кесимларининг бўш ёки эгалланлиги, светофорларнинг очиқ ёки берк ҳолатлари ва ш.к.) ахборотлар манбаи сифатида, балки бошқарувчи ахборотни (стрелкаларни ўтказиш, светофорларни очиш ёки бекитиш ва ш.к. буйруқларни) қабул этувчи приёмник сифатида ҳам қаралади. Кодлаш қурилмалари (Кқ), оралиқ станцияларнинг ЭМ билан,

поездлар диспетчерининг бошқариш ва назорат аппарати (АУК-ДНЦ-БНА- ДНЦ) орасида, бошқарув ва назорат ахборотларининг алмашиши учун мўлжалланган. Ўзбекистон темир йўлларида «Нева», «Луч» ва «Диалог» Кқ тизимлари ишлатилади. «Нева» ва «Луч» тизимларининг баъзи чизмаларининг бўлаклари электромеханик релеларда, «Диалог»тизими эса, микропроцессорларда бажарилган. МАЎ қурилмалари, ҳаракат графиги билан боғланмаган тоқ ҳамда жуфт ҳаракат йўналишларига мўлжалланган иккита комплект (тўплам)дан иборат. Комплектларнинг ҳар бири иккита ўзгармас (қаттиқ) дастурдан бири бўйича ишлаши мумкин. Биринчи дастур, бир йўналишга бир-бирининг орқасидан келадиган бир неча поездни қабул этиш ва жўнатиш маршрутларини автоматик белгилашни кўзда тутади. Бу дастур «пакетлар режими» номини олган ва станциядан поездларни автоматик ўтказиб юборишни таъминлайди. Иккинчи дастур, перегонга автоматик равишда фақат битта поезд жўнатишни ва у озод бўлганидан сўнг устунлик бериб перегонга, қўшни станциядан қарши поезд жўнатишни кўзда тутади. Бу дастур «Битта поезд режими (ёки режимда битта поезд)» номини олган , ҳамда амалда поездларнинг қарши ҳаракатларини ажратишини автоматик ижро этади. Диспетчер МАЎнинг иш режимини Кқ қурилмалари бўйлаб сигналлар жўнатиш билан белгилаш мумкин. Агар АК, ФАЛ бузилган бўлса, МАЎ автоматик равишда «битта поезд режими»га кўчади. Диспетчер, умуман олганда, меёрий ҳаракат графигидан оғишни бартараф қилишнинг бир нечта ечиш вариантларини таклиф этиши мумкин. БҲМ ёрдамида уларнинг ҳар бирини баҳолаб, масаланинг оптимал ечимини (энг кам вақт сарф бўладиган вариантини) танлайди. Шундай қилиб, БҲМ ҳаракатни нафақат меёрий ҳаракат графигига мос равишда бошқаради, балки у «маслаҳатчи» режимида ишлаб меёрий ҳаракат графигидан оғишлар пайдо бўлганида, уларни тезроқ бартараф қилишликка ёрдам беради.

Диспетчерлик марказлаштириш қурилмалари ва «автодиспетчер» энг замонавий тизимлар ҳисобланади. Улар энг янги интеграл элементлар асосида, компютер ва микропроцессорли қурилмалардан фойдаланиб яратилган. Саралаш ишини автоматлаштириш тизимлари. Кат т а станцияларда поездлар таркиби саралаш тепалиги деб аталадиган қурилма орқали туширилиб саралаш парки йўлларига тарқатилади ва қайта ишланиб янги поездлар тузилади. Станцияларда саралаш ишининг ҳажми, бир суткада станцияда саралаш (сортировка)дан ўтган вагонларнинг сони билан ўлчанади. Саралашдан ўтказиш мумкин бўлган вагонларнинг энг катта сони- станциянинг қайта ишлаш қобилияти деб а т алади. Саралаш ишини, электр марказлаштириш (ЭМ)дан фойдаланиб бажариш мумкин. ЭМ ишлатилган станциянинг қайта ишлаш қоби лияти жуда паст бўлади . Саралаш тепалигидан ҳ ар қандай ҳолда ҳам, битта ёки биргаликда юмалайдиган вагонлар ажратма (отцеп) деб аталади. Ажратма тартибдан узилиб, эркин думалашни бошлаши билан, ТАР ростлаш масаласини (вагонлар сони, вагонларнинг ўртача вазни, ажратманинг ҳаракат тезланиши, ажратма йўналган СП йўлининг бўш қисми узунлиги каби) ечиш учун зарур маълумотларни аниқлайди ва бу масалаларни ажратмаларнинг тормозлаш позицияларидан чиқишидаги (ТПч ТПч ТПч V 3 2 1 , ,  ) тезликларини аниқлаш билан ечади. Ажратма тормозлаш позициясига кирганда, у тормозлана бошлайди, ТАР тизим, уни амалий тезлигини берилган (топшириқ) тезлик билан узлуксиз таққослайди. Жорий ва берилган тезликлар тенглашганларидан сўнг, ажратмани тормозланиши тўхтатилади ва қолган йўлга у эркин равишда думалашни давом эттиради.

Расм -13 . Саралаш тепалиги ишини автоматлаштириш Мақсадли ва оралиқни ростловчи тормозлаш масалалари ечимининг аниқлигига жуда кўп омиллар таъсир этади. Уларни тўлиқ (масалан, шамолнинг кучи ва йўналишини) ҳисобга олиш мураккаб ёки (масалан, таъмирлашда бартараф қилинадиган йўл чўкишлигини) имкони йўқ. Шу сабабли, камдан-кам бўлса ҳам, айрим ажратмалар бошқаларини қувиб етади. қувиб етишлик оқибатларини бартараф қилиш учун, «бегона» ажратмаларни ўз йўлига ўрнини алмаштириш билан эришилади. «Бегона» ажратмаларнинг аниқланишини тепалик назорат-қайд этувчи қурилмалари ТНққ бажаради. Бирикмани тарқатиш жараёнида ТНққ тизими, тарқатиш дастури бажарилишини кузатади ва тарқатишнинг бориши бузилиши аниқланмаса, уни қоғозга қора ранг билан босиб чиқаради. Агарда тарқатиш жараёнида қувиб етишлик (тарқатишлик дастури бузилган) бўлса, унда босманинг ранги қизилга ўзгаради, шунингдек «бегона» ажратма қайси йўлда эканлиги ва уни қайси йўлга алмаштириш кераклиги кўрсатилади. Саралаш станциясининг қайта ишлаш қобилияти таркибни тепаликка қараб сурилиш (УС ) тезлигига боғлиқ. Агар УС кичик бўлса, унда

бирикмадан навбатдаги ва келгуси ажратмани узилиш вақт t оралиғи шунчалик катта бўладики, шу вақт ичида навбатдаги ажратма ўз йўналишидаги барча стрелкаларни ўтиб кетишга улгуради. Сурилиш тезлиги кичик бўлса, қувиб етишлик ҳосил бўлмайди, аммо қайта ишлаш имконияти паст бўлади. УС ортиши билан t кичраяди, бу эса қайта ишлов тезлигини орттиради. Бу билан бирга, t нинг сонлик қиймати, навбатдаги ва келгуси ажратмалар орасидаги масофа миқдорини белгилайди. Бу ажратмаларнинг думалаши жараёнида, улар орасидаги масофа ва унинг оқибати бўлган t ҳам ўзгаради. Агар стрелкадан ўтиш пайтида, навбатдаги ва келгуси ажратмалар орасидаги t оралиқ, стрелкани ўтказиш вақтидан кичик бўлса, унда ўтказишлик бўлмайди, яни келгуси ажратма навбатдагисининг йўлига жўнатилади (қувиб етишлик бўлади). қувиб етишликнинг олдини олишлик учун, сурилиш тезлигини чеклаш зарур. Сурилманинг тезлик қиймати узатиш пунктидаги код қурилмалари локомотивда ўрнатилган код қурилмалари билан симсиз (индуктив) алоқа канали орқали боғланган. ТТАБ тизимнинг бўйруқлари локомотивнинг код қурилмалари томонидан қабул этилиб, дизел тезлигини белгиловчи ростлагичга ва тортувчи (локомотив ғилдиракларини ҳаракатга келтирувчи) двигател кучланишининг ростлагичига таъсир этади. Шундай қилиб, ТТЛ тизими, ТАР тизимининг бўйруқлари билан, машинист ўрнига, тепалик локомотиви (тепловози)ни бошқаради. ТАР тизимининг бўйруқлари 3,0: 3,5: 4,0: 4,5: 5,0: 5,5: 6,0: 7,0: 8,0: 9,0: 10,0; 0,0 («Стоп»-«Тўхта» бўйруғи)км/ c тезликларга мос келади. ТТЛ тизими, бу буйруқларни энг тажрибали машинист ҳам таъминлай олмайдиган  0,25 км/ c аниқлик билан бажаради. Микропроцессорли ва ҳисоблаш техникасининг кенг имкониятлари, юқорида санаб ўтилган тизимларнинг барча функция (вазифа)ларини бажарадиган мажмуаларни яратишликка имкон беради. 6. Темир йўл транспортида алоқа

6.1 Симли алоқа . Темир йўл транспортида ахборот узатиш учун радиоалоқа, симли, радиорелели ва спутникли (сунъий йўлдош орқали) алоқа тизимлари қўлланади. Асосий алоқа воситаси сифатида кабел ва ҳаво линияли симли алоқалардан фойдаланилади. Вазифаси бўйича улар умум технологик ва оператив (тезкор) – технологик турларга, амал ҳудуди бўйича – магистрал, йўл бўйлаб, минтақавий, маҳали ва станция ичидаги турларга бўлинади. Умумтехнологик телефон алоқаси бир ёки ёндош станциялар ишчи ходимларнинг ўзаро хизмат юзасидан гаплашишлари учун қўлланади. Бундай алоқа шаҳарлараро алоқаларга чиқувчи маҳали алоқа тизимлари асосийда ташкил қилинади. Оператив – технологик алоқа ташиш жараёнларини тезкор бошқариш учун хизмат қилади. Магистрал алоқа давлатлар ва темир йўллараро алоқаларда қўлланади. Йўл бўйлаб алоқа темир йўл бошқармаси ва минтақавий темир йўл узеллари, ҳамда йирик станциялар орасидаги алоқалардан қўлланади. Бу турдаги алоқалар олис масофа алоқаси дейлади. Минтақавий алоқа поезд диспетчерлиги, энергетика, перегон, вагон диспетчерлиги, линиявий – йўл, чипта (билет) диспетчерлиги каби алоқа турларни ўз ичига олади. Маҳалий алоқа станция, локомотив ва вагон депоси, йўл, электр таъминоти, сигналлаштириш ва бошқа хўжаликлар ичида ишчи- хизматчиларнинг ўзаро алоқалари учун хизмат қилади. Уни ташкил этиш учун автоматлашган ёки қўл хизматли телефон станциялари барпо этилиб, унинг ёрдамида ички уланишлар, шаҳар телефон тармоқларига ва бошқа темир йўл тармоқларга уланишлар бажарилади.

Станциявий телефон тармоқларига ёрдамида ҳаракатни ташкил қилиш бўйича бошқарув – ижиро алоқаларни ўрнатилади. Кейинги йўлларда темир йўлларда электрон автоматик телефон станциялари (АТСЭ) кенг қўвллана бошлади. Улар микросхемаларда тузилган бўлиб габарит йўлчамлари кичик, пишиқ, чидамли, мунтазам ишлайди, шоқинлардан ҳоли ва кам харажатли. Ёзма ахборотларни ва буйруқларни етказиш учун телеграф алоқаларидан ҳам фойдаланилади. 6.2. Радиоалоқа Радиоалоқанинг симли алоқадан асосий афзаллиги, унинг ёрдамида ҳаракатда бўлган ишчи – хизматчилар (локомотив машинистлари, поезд тузувчилар, ҳаракат таркиби назоратчилари, қурилиш ташкилотлари ишчилари, йўл, электр контакт тармоқлари ва СМБ қурилмаларини таъмирлаш бригадалари, йўловчи поездларига хизмат кўрсатувчи ва бошқа ходимлар) билан мунтазам алоқа урнатиш имкониятларидадир. Асосан поездли, станциявий ва оператив – таъмирлаш радиоалоқалари ишлатилади. Узлуксиз икки тамонлама поездли радиоалоқа поезд диспетчернинг диспетчерлик участкаси ҳудудида ҳаракатда бўлган локомотив машинистлари билан; перегондаги машинистни энг яқин станция навбатчиси, ҳамда қарама-қарши келаётган поезд машинистларнинг ўзаро алоқалари учун хизмат қилади. Поездли радиоалоқа радиоли ва симли алоқалар бирлашмасидан ташкил топади. Радиостанциялар локомотив ва оралиқ станциялар навбатчисининг хоналарида ўрнатилади. Станциявий радиоалоқа маневр ва саралаш тепаликлари билан ўрнатилади. Унинг ёрдамида диспетчернинг (станция навбатчиси, поезд тузувчилар) станция ҳудудида, катта станцияларда эса алоҳида маневр ишлари ноҳиясида маневр локомотивлари машинистлари билан мунтазам икки томонлама радиоалоқалари ўрнатилади. Саралаш тепалиги

радиоалоқаси тепалик навбатчисининг тепалик локомотивлари машинистлари билан алоқаси таъминлайди. Бунинг учун маневр ва тепалик локомотивлари РВ рксумли радиостанциялар билан жиҳозланиб маневр диспетчери ва парк навбатчилари хоналарида РС русумли стационар икки ёки уч бошқарув пултли радиостанциялар ўрнатилади. Поезд тузувчилар ва уларнинг ёрдамчиларига РН турдаги кўтариб юриладиган радиостанциялари берилади. Бундай радиостанция билан вагон слесалари, тезликни бошқарувчилар, таркибларга техник хизмат ва тижорат назорати ҳодимлари, юк ҳовлиси диспетчерлари, муҳофаза ҳодимлари ва бошқалар таъминланади. Перегонлардаги таъминловчи бригадаларининг иши икки томонли оператив-таъмирлаш радиоалоқаси билан таъминланади. Ушбу алоқалар сўзлашувларни автомат тарзда қайд қилиб борувчи мосламалар билан жиҳозланиши мумкин. Радиорелели алоқа линиялари ултрақисқа тўлқин диапазонларида кўп каналли радиоалоқа тизимларини барпо этишга имкон яратади. Ушбу линиялар 50-60 км оралиқда антенналарининг тўғри кўрувлигида бўлган масофаларда қабул қилувчи-узатувчи радиостанциялар занжирини ташкил қилиш имконини беради. Антенналар ёрдамида ултрақиска тўлқинлар йўналтирилган боғлам сифатида тарқатилиб, уларнинг ёрдамида бирваракай юзлаб гаплашувлар олиб борилиши мумкин. Радиореле линиялар тиниқ ишлайди ва ташқи таъсирлар сезилмайди. 6.3. Телевидение Юртимиз ва чет йўллар темир йўлларида саноат телевидениеси қурилмалари тизимлари кенг қўлланади ва улар ишлаб – чиқариш жараёнлари устидан тигишли назорат ўрнатиш имконини беради. Телевидение қўйидаги асосий йўналишлар бўйича қўлланади.

Телевизион кузатув тизимлари станциянинг, унинг айрим паркларининг, локомотив ва вагон депоси цехларини кўрсатиш учун ишлатилади. Улар омборхоналар, саралаш тепаликлари ишини кузатиш, юк, почта, багаж ва йўловчи вагонларида ортиш жараёнларини назорат қилиш имконини беради. Ҳаракат жараёнини қайд қилувчи телевизион тизимлар поездларни станцияга қабул қилишда, поезд таркибларини саралаш паркидан жўнатиш паркига олиб ўтишда юк вагонлари рақамларини ўқиш ва қайд қилиш учун хизмат қилади. Поезд релс занжирли назорат участкасига кириб келабошлагандаёқ телекамера ва видеомагнитофон ёқилади ва вагонлар рақамини кузатувчи операторга секинлаштириб қайта ўқийди, ёки маълумотларни ЭҲМ хотирасида ўтказади. Кейинги вақтларда куринувчан информацияларни ёзиб қайта кўрсатувчи, ҳамда визуал информацияларни бир йўлла экранда кўрсатиш билан ўзатувчи тезимлар ҳам кенг қўлланмоқда.

Адабиётлар 1. И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Биринчи чақириқ збекистон республикаси Олий мажлисининг Ўн тўртинчи сессиясидаги маъруза 1999 й 14 апрел. 2. Бройтман Э.З., Боровикова М.С., Осьминин А.Т. Эксплуатационная работа станций и отделений: Учеб. пособие для техникумов и колледжей ж.- д. трансп.-М.: Желдориздат, 2002. – 242с. 3. Железнўе дороги: Обҳий курс: Учебник для вузов /М.М.Уздин, Ю.И.Ефименко, В.И.Ковлов и др.; Под ред. М.М.Уздина. - 5-е изд. - СПб.: Информ. центр «Вўбор», 2002. - 3 6 8 с . 4. Железнодорожнўй путь /Т.Г.Яковлева, Н.И.Корпуҳенко, С.И.Клинов и др.; Под ред. Т.Г.Яковлевой. – М.: Транспорт, 1999. – 405 с. 5. Железнодорожнўе станции и узлў: Учебник для вузов ж.-д. трансп. / В.Г.Шубко, Н.В.Правдин, Е.В. Архангельский и др.; Под ред. В.Г.Шубко, Н.В.Правдина. – М.: УМК МПС России, 2002. – 368 с. 6. Железнодорожнўе станции и узлў / Ю.И.Ефименко, С.И.Логинов, В.Е.Павлов и др. – СПб.: Изд-во ПГУПС, 1996. – 202 с. 7. Обҳий курс железнўх дорог: Учебник для техникумов и колледжей ж.-д. трансп. / В.Н.Соколов, В.ФЖуковский, С.В.Котенкова, А.С.Наумов. - М.: УМК МПС России, 2002. - 296 с. 8. Основў эксплуатационной работў железнўх дорог: Учеб. пособие для студ. сред. проф. образования / В.А.Кудрявцев, В.И.Ковалев, А.П.Кузнецов и др.; Под ред. В.А.Кудрявцев. - М.: ПрофОбрИздат, 2002. - 352 с.

O'xshashlar

Темир йўлларда электр таъминоти иншоотлари ва қурилмалари

Темир йўлларда ташишларни ва поездлар ҳаракатини ташкил қилиш

Темир йўлларда тортувчи ҳаракат таркиби ҳақида маълумотлар. Локомотивлар ва локомотив хўжалиги

Темир йўл транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Темир йўл транспортининг қурилмалари ва иншоотлари. Темир йўлларни бошқариш асослари