Темир йўл шохобчалари эксплуатациясининг шартномавий муносабатлари - Transport - Referatlar

Темир йўл шохобчалари эксплуатациясининг шартномавий муносабатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276 KB

Ko'chirib olish

Темир йўл шохобчалари эксплуатациясининг шартномавий муносабатлари Режа: 1. Темир йўл шохобчалари эксплуатациясини ҳуқуқий тартибга солиш 2. Темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси шартномавий муносабатларининг мазмуни 3. Темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ва вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларини тузиш 4. Ташиш воситаларини меъёрдан ортиқ тўхтаб туришларига қарши курашнинг ҳуқуқий услублари

Темир йўл шохобчасининг тушунчаси. Темир йўл шохобчалари деб корхоналарга, ташкилотларга, муассасаларга (қуйида, корхоналар деб юритилади) алоҳида хизмат кўрсатувчи йўлларга айтилади. Бу йўллар умумий темир йўл тармоқлари билан узлуксиз релсли излар орқали боғланишда бўлади. Темир йўл шохобчаларини иқтисодий аҳамияти шундан иборатки, улар умумий темир йўл тармоқларини бевосита ишлаб-чиқарувчи ва истеъмол жойлари билан боғлаб туради. Жуда кўп миқдорда юкларни темир йўл шохобчаларида юк жўнатувчидан темир йўли ташишга қабул қилиб олади ва юк олувчиларга темир йўл шохобчаларида топширади. Темир йўл шохобчалари корхоналарнинг ёки темир йўлининг тасарруфида бўлиши мумкин. Агар темир йўл шохобчаларида нафақат темир йўлида юк ташиш жараёнининг дастлабки ва охирги операциялари, балки корхонанинг ички технологик юк ташиш ишлари ҳам бажарилса, бундай темир йўл шохобчаси корхона тасарруфида бўлади ва шу корхонанинг мулки ҳисобланади. Темир йўл шохобчаси корхона тасарруфида бўлса, унинг чегарасида "Темир йўл шохобчасининг чегараси" белгиси ўрнатилади. Бу вазиятда темир йўл шохобчасининг магистрал темир йўлга туташиш стрелкаси ва туташиш стрелкасидан темир йўл шохобчасининг чегарасигача бўлган йўлнинг қисми темир йўлнинг тасарруфида ва унинг балансида бўлади. Темир йўл шохобчаларини эксплуатация қилишнинг тартибга солувчи меъёрий актлари. Темир йўл шохобчаларини эксплуатациясининг (фойдаланишнинг) асосий қоидалари темир йўл Уставининг IV - бобида берилган. Уставга темир йўл фаолиятини тартибга солувчи ҳамма қоидалар киритилмай, унда фақатгина темир йўли ва у хизмат кўрсатадиган мижозлар ўртасидаги муносабатлар белгиланган. Темир йўл Устави бу муносабатларнинг фақатгина асосий қоидаларини ўз ичига олган ва бу асосий қоидалар ўзининг ривожини, шу Уставнинг 6- моддасида санаб ўтилган меъёрий актларда топади. Шулардан бири юкларни ташиш Қоидалари бўлиб, бунда айрим турдаги юкларни ташиш тартиблари,

станцияларда ва темир йўл шохобчаларида тижорат операцияларини бажариш қоидалари ва бошқа қоидалар берилган. Юкларни ташиш Қоидалариниг I - қисми 12 - бобида темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси Қоидалари берилган. Бундан ташқари темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси меъёрий хужжатларидан бири бу 1-сонли тариф кўрсатмаси бўлиб, бунда вагонларни темир йўл шохобчаларига олиб кириб бериш ва олиб чиқиш йиғимлари ва вагонларни меъёрдан ортиқ тўхтаб туриб қолиши учун жарималар ва уларнинг ҳисоблаш тартиблари берилган. Станциянинг тижорат ҳисоботларини юритиш Йўриқ номасида вагонларни ортиш-тушириш ишларида турган вақтини ҳисоблаш хужжатларини расмийлаштириш тартиблари баён этилган. Махсус меъёрий актларга "Темир йўл шохобчасида ҳаракатни ташкил қилиш ва хизматлар кўрсатиш ҳақидаги Йўриқнома" киради. Бундай Йўриқнома корхона тасарруфидаги ҳар бир темир йўл шохобчаси учун тузилади. Йўриқномани шохобча эгаси станция бошлиғи билан келишиб ишлаб чиқади ва темир йўли бўлими (Ўзбекистон Республикасида ЎТЙ ДАТК нинг минтақавий темир йўл узели) бошлиғининг тасдиғидан ўтказади. Темир йўли тасарруфидаги темир йўл шохобчасига хизмат кўрсатиш ва манёвр ишларини ташкил қилиш станциянинг техник - тақсимот актида (ТТА) ва унга илова қилинган темир йўл шохобчаси йўлларининг қайдномасида кўрсатилади. Техник воситаларидан самарали фойдаланиш тартиби ва темир йўл шохобчаси ва у туташган станция ишлари технологиясини мувофиқлаштириш темир йўли бошлиғи (Ўзбекистон Республикасида ЎТЙ ДАТК нинг раиси) ва корхона раҳбари тасдиқлаган ягона технологик иш жараёнларида ҳам белгиланади. Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасининг ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасининг тушунчаси. “Темир йўл транспорти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 9-моддасида – идораларга қарашли темир йўл шахобча йўллари

жумласига хўжалик юритувчи субъектларнинг мулки бўлган ва умумий фойдаланишдаги темир йўллар билан туташадиган темир йўллари кириши, уларни ишлаш шарт-шароитлари қонун хужжатлари билан белгиланиши, ҳамда уларнинг мулкдорлари билан темир йўл транспорти корхоналари ўртасидаги муносабатлар шартномалар асосида белгиланиши уқтириб ўтилган. Темир йўлининг ва темир йўл шохобчасига эга бўлган корхонанинг ўзаро муносабатлари темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси асосида тартибга солинади. Бундан фарқли ўлароқ темир йўлининг тасарруфида бўлган темир йўл шохобчаларида рельс ёни омборлари ва ортиш – тушириш майдонлари бўлган корхоналар билан темир йўлнинг ўзаро муносабатлари вагонларини темир йўл шохобчасига олиб кириб бериш ва олиб чиқиш (қуйида вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш деб юритилади) шартномаси асосида тартибга солинади (ТЙУ нинг 87- ва 90- моддалари). Вагонларини олиб кириб бериш ва олиб чиқиш дейилганида, вагонларни ортиш-тушириш жойларига ёки темир йўл шохобчасининг бошқа махсус жойларига элтиб бериш ва у жойлардан олиб келиш тушунилади. Темир йўл Уставининг 87-моддасига мувофиқ, "Темир йўл шохобчасига эга бўлган корхоналар, ташкилотлар ёки муассасалар билан темир йўлининг ўзаро муносабатлари темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси асосида тартибга солинади. Корхоналар, ташкилотлар ёки муассасалар тасарруфида бўлган темир йўл шохобчаларида манёвр ишлари, ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш уларнинг локомотивларида бажарилади. Агарда корхоналарнинг, ташкилотларнинг ёки муассасаларнинг ўз локомотивлари бўлмаса вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш ҳамда манёвр ишлари темир йўлининг локомотивларида тарифда белгиланган ҳақ эвазига бажарилади. Вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш тартиби, ҳамда корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар тасарруфида бўлган темир йўл

шохобчасидаги вагонларни ва контейнерларни айланиш муддати темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасида белгиланади. Ўз локомотивлари бўлган корхона, ташкилот ва муассаса темир йўл шохобчаларининг иши туташган станция ва темир йўл шохобчасининг Ягона технологик иш жараёни асосида ташкил этилиши керак. Корхоналар, ташкилотлар ёки муассасалар ва темир йўли вагонларни тўхтаб туриш вақтини бутун станция бўйича камайтириш мақсадида темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасида станция ва темир йўл шохобчаси учун вагонларни тўхтаб туришнинг ягона меъёрини ўрнатишлари мумкин. Вагонларни ягона меъёрий тўхтатиб туриш вақти бажарилмаганида корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар ушбу темир йўл шохобчаси учун технологик жараёнда белгиланган вагонларни тўхтаб туришнинг меъёридан юқори қисмига жавобгар бўладилар, лекин ягона меъёрдан ортиқ вақт учун эмас." Темир йўл Уставининг 90 –моддасига мувофиқ эса, "Темир йўл тасарруфида бўлган темир йўл шохобчасида релс ёни омборлари ва ортиш ва тушириш майдонлари бўлган корхоналар, ташкилотлар ёки муассасалар билан темир йўлини ўзаро муносабатлари вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси асосида тартибга солинади. Темир йўли тасарруфида бўлган темир йўл шохобчаларига вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш ҳамда манёвр ишлари темир йўлининг локомотивларида тарифда белгиланган ҳақ эвазига бажарилади. Темир йўли тасарруфида бўлган темир йўл шохобчаларини яроқли ва шай ҳолатини таъминлаш ҳамда жорий таъмирлаш темир йўли воситаларида ва унинг ҳисобидан бажарилади. Корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар чегараси худудидаги бу йўлларни қорлардан ва ахлатлардан тозалаш, ҳамда ортиш-тушириш фронтларини ёритиш корхоналар, ташкилотлар ёки муассасалар воситаларида ва ҳисобидан бажарилади".

Темир йўлини ва темир йўл шохобчасида юклар билан ортиб-тушириш ишларини бажарувчи корхоналар ўртасидаги ўзаро муносабатлар юқорида кўрсатилган хужжатлар асосида тартибга солинади. Булар ҳаммаси меъёрий характердаги ҳужжатлардир. Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси бу тарафларнинг битимидир. Битимлар деб фуқаролар ва юридик шахсларнинг фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган ҳаракатларга айтилади (ФКнинг 101-моддаси) [2]. Айнан ана шу шартномалар темир йўли ва корхоналар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтиради. Мушоҳода этилаётган шартномалар мазмуни жиҳатидан алоҳида турдаги, корхоналарнинг магистрал темир йўлга юк жўнатиш ва қабул қилиш билан боғлиқ бўлган ортиш ва тушириш ишларида вагонлардан самарали фойдаланиш шартлари ҳақидаги хўжалик шартномалари ҳисобланади. Корхоналар тасарруфидаги локомотивларда хизмат кўрсатиладиган темир йўл шохобчаларни эксплуатацияси шартномаси кўра темир йўли корхонага хизмат кўрсатиш бўйича ўзига ҳеч қандай мажбурият олмайди. Темир йўли корхонага темир йўл шохобчасини қурилишида станция билан боғланиш учун ер майдонини фойдаланишга бериши мумкин, лекин бундай хизмат ушбу шартнома мазмунини белгиламайди. Қачонки темир йўл шохобчасига корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатилса, темир йўли вагонларни чиқариб қўйиладиган (қабул қилиш-топшириш) йўлга элтиб бериши керак. Лекин, темир йўли вагонларни станция худудида жойлашган чиқариб қўйиладиган йўлга элтиб бериш мажбурияти темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасидан эмас, балки қабул қилинган буюртманомадан (бўш вагонлар) ёки юк ташиш шартномасидан (юкли вагонлар) келиб чиқади. Станция худудида жойлашган чиқариб қўйиладиган йўлга вагонларни элтиб бериш ва олиб келишни темир йўли кира ҳақи олмай (бепул) бажаради. Ушбу ҳолатда кира ҳақи юк ташиш билан боғлиқ бўлган

дастлабки ва охирги операциялар учун юк ташиш ҳақи таркибида ҳисобга олинган. Темир йўл шохобчаларига темир йўли локомотивларида хизмат кўрсатилганида (темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси) темир йўли корхонага хизмат кўрсатиш бўйича ўзига мажбурият олади, чунки вагонларни бевосита темир йўл шохобчасидаги ортиш ва тушириш жойларига олиб кириб бериш ва олиб чиқиш мажбурияти, қабул қилинган буюртманомадан ва юк ташиш шартномасидан келиб чиқмайди. Ушбу ҳолатда шартнома, хизмат шартномаси элементларини ўз ичига олади. Лекин, унинг асосий мазмунини вагонлардан самарали фойдаланиш шарти бўлиб қолаверади. Темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларининг турлари. Темир йўл шохобчаси ва темир йўл шохобчасида хизмат кўрсатадиган локомотив кимнинг тасарруфида бўлишига қараб, тўрт турдаги намунавий шартномалар ва бир турдаги битим мавжуддир (юкларнинг ташиш Қоидаларнинг 12 - бўлими 2-, 3-, 4-, 5- ва 8- иловалар): а) темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси (темир йўл шохобчаси эгасининг локомотивида хизмат кўрсатилганида); б) темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси (темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганида); в) вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси (темир йўлининг локомотивида контрагентларга хизмат кўрсатилганида); г) темир йўли тасарруфидаги темир йўл шохобчасига вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси; д) қурилаётган темир йўл шохобчасига вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқишнинг вақтинчалик битими. Контрагентларга хизмат кўрсатиш тартиби темир йўл Уставининг 89 – моддасида баён этилган, унга мувофиқ, " Контрагентларга, яъни бошқа бир

корхона, ташкилот, муассасанинг темир йўл шохобчаси чегарасида (хадида) ўзининг омборлари ёки унга туташган темир йўллари бўлган корхона (ташкилот, муассаса) га хизмат кўрсатиш тартиби бевосита контрагент ва темир йўл шохобчасини эгаси бўлган корхона (ташкилот, муассаса) билан ўзаро тузган шартномада белгиланади. Темир йўли олдида вагонларни тўхтаб туришида контрагент учун жавобгарлик темир йўл шохобчаси эгаси бўлган корхона (ташкилот, муассаса) зиммасида бўлади. Темир йўл шохобчасига темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганида, темир йўли ва контрагент ўзаро шартнома тузадилар ва ҳамма ҳисоб - китоблар бевосита улар ўртасида амалга оширилади. Темир йўл шохобчаси амортизацияси билан боғлиқ ва контрагент иштирокида бу йўлларни таъмирлашда ва уларни яроқли, шай ҳолатини таъминлаб туришдаги ҳақлар ҳисоблари ҳар доим, бевосита темир йўл шохобчаси эгаси бўлган корхона (ташкилот, муассаса) ва контрагент ўртасида бажарилади". Темир йўл шохобчаси кимнинг тасарруфида эканлигига эмас, балки кимнинг локомотиви ёрдамида вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш, ҳамда манёвр ишлари бажарилишига қараб темир йўл шохобчасининг иш технологияси белгиланади. Корхона тасарруфидаги темир йўл шохобчаларида бу ишларни корхонанинг локомотиви бажаради. Агарда корхонада локомотив мавжуд бўлмаса, бундай ишларни темир йўлининг локомотиви бажаради. Темир йўл шохобчасига корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатилса, вагонларни темир йўлининг локомотиви ушбу темир йўл шохобчасининг фақат чиқариб қўйиладиган йўлигача элтиб беради. Вагонларни у жойдан кейинги ҳаракати ва уларни ортиш ва тушириш фронтларига (жойларига) жойлаштириб чиқиш корхонанинг локомотивида бажарилади. Темир йўл шохобчасида вагонларга юк ортиб ёки вагонлардан юк тушириб бўлинганидан сўнг корхонанинг локомотиви уларни чиқариб қўйиладиган йўлга олиб чиқиб қўяди. Агарда темир йўл шохобчасига темир йўлининг

локомотивида хизмат кўрсатилса, вагонларни юк ортиш ёки тушириш жойларига олиб кириб бериш ва ортиш ёки тушириш фронтларига жойлаштириб чиқиш ишларини темир йўли бажаради. Ана шу жойлардан юк операциялари тугаганидан сўнг темир йўлининг локомотиви вагонларни олиб чиқади. Темир йўли тасарруфида бўлган темир йўл шохобчаларига ёки асосий шохобча эгаси контрагентининг темир йўл шохобчасига вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш ишлари технологияси ҳам ана шундайдир. Шундай қилиб темир йўл шохобчаси эмас, балки локомотив кимнинг тасарруфида эканлиги шартноманинг асосий талаблари (шартлари) мазмунини белгилайди. Темир йўл шохобчасига корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатилганида, шохобчада вагоннинг айланиш муддати белгиланади; темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганида эса, темир йўли бевосита ортиш-тушириш фронтларига олиб кириб берган вагонларга юк ортиш ёки юк тушириш муддати белгиланади. Шунинг учун темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатиладиган корхона тасарруфидаги темир йўл шохобчасини эксплуатация шартномаси мазмун жиҳатидан, корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатиладиган корхона тусарруфидаги темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасига қараганида, вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасига яқинроқ бўлади. Чунки локомотив кимнинг тасарруфида эканлиги шартнома шартларига катта таъсир этади. Вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси бўйича тарафларни ўзаро муносабатлари, темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси шартномаси бўйича тарафларнинг ўзаро муносабатларидан ҳар доим фарқ қилади. Бу фарқ йўлларни яроқли ва шай ҳолатини таъминлаш бўйича қўйилган талабларга боғлиқдир. Темир йўл шохобчасининг яроқли ва шай ҳолатини таъминлаш ва таъмирлаш, темир йўл шохобчаси кимнинг тасарруфида (балансида) бўлса, ана ўшанинг зиммасига юкланади. Шу билан бирга, темир йўли тасарруфидаги темир йўл шохобчаларининг корхона худудида жойлашган йўлларини ва ортиш-

тушириш фронтидаги йўлларни қордан ва ахлатлардан тозалаш, ва ёритиш корхона воситаларида ва ҳисобидан бажарилади. Темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси шартномавий муносабатларнинг аҳамияти. Темир йўл шохобчаларнинг аҳамияти юк ташишни юк жўнатувчи омборидан юк олувчининг омборига, йўл сафарида бир турдаги транспортдан бошқа турдаги транспортга қайта юкламасдан ташкил қилиш оқибатида транспорт жараёнлари- нинг иқтисодий самарадорлигини ошириш бўлса, темир йўл шохобчаларининг эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларининг аҳамияти эса темир йўли, юк жўнатувчи ва юк олувчиларнинг темир йўл шохобчаларида юк ташишларнинг дастлабки ва охирги операцияларини бажаришларидаги ҳуқуқий муносабатларини тартибга солишдир. Уларда вагонлардан самарали (рационал) фойдаланиш ва вагонларни топшириш талаблари (шартлари) белгиланади. Юк ташишнинг дастлабки ва сўнги операциялари темир йўл шохобчаларида бажарилганида, темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш, олиб чиқиш шартномаларининг аниқ мазмунлари қабул қилинган буюртманома ва юк ташиш шартномасидан келиб чиқадиган тарафларнинг мажбуриятларини тўлдиради. Масалан, юк жўнатувчининг вагонларни ўз вақтида (своевременно) ортиш мажбурияти қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқади ва уни бажарилишини таъминлаш мақсадида вагонлар берилади. Лекин, темир йўл шохобчаларида вагонларга юк ортиш муддати, уни эксплуатацияси ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасида белгиланади. Ўз навбатида, юк олувчининг манзилига келган юкларни ўз вақтида вагонлардан тушириб олиш мажбурияти юк ташиш шартномасидан вужудга келади, темир йўл шохобчасида вагонлардан юкларни тушириш муддати эса темир йўл шохобчаси эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасида белгиланади.

Бинобарин, қабул қилинган буюртманомадан ва юк ташиш шартномасидан келиб чиқувчи мажбуриятларни бажариш, ушбу ҳолатларда темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси талабларига риоя қилишликка ҳам боғлиқдир. Юк ташиш шартномасидан темир йўли нафақат ишониб топширилган юкларни тўла асраб тайинланган станцияга етказиб бериш ва юк олувчига топшириш, балки баъзи бир вазиятларда юкни ҳолатини ҳамда миқдорини текшириш, юкни кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши аниқланганида эса тижорат актларини тузиш каби мажбуриятлари ҳам келиб чиқади (ТЙУ нинг 65- ва 168-моддалари). Лекин, темир йўл шохобчаларида юкларни туширишда юк ташиш шартномасидан келиб чиқувчи мажбуриятларни бажаришда темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси шартларини, вагонларни тижорат кўриги тартиби (юкни асрашни таъминлаш нуқтаи назаридан) ва юкни топшириш тартиби хусусидаги талабларини инобатга олмасдан бўлмайди. Корхонанинг локомотиви темир йўл шохобчасига хизмат кўрсатганида вагонларни тижорий муносабатида текшириб чиқиш ва топшириш чиқариб қўйиладиган йўлда бажарилади. Темир йўл шохобчасида темир йўлининг локомотиви ишлаганида вагонларни ва юкларни топшириш тушириш жойларида бажарилади. Темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси транспорт мажбуриятлари тизимида катта аҳамият касб этади. Улар темир йўл шохобчаларига вагонларни топшириш шарти ва вагонлардан самарали фойдаланишни назарда тутиш билан бир қаторда қабул қилинган буюртманомадан ва юк ташиш шартномасидан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажарилишини таъминлайди. Темир йўл шохобчаларида юк ташиш билан боғлиқ бўлган дастлабки ва охирги операцияларни бажаришда, қабул қилинган

буюртманома ва юк ташиш шартномаси асосидаги қатор мажбуриятлар, муҳокама этилаётган шартнома шартларида аниқ ифодасини ва, бинобарин, амалий ечимини топади (ортиш ва тушириш муддатлари, фронтларнинг миқдори, юк ва вагонларни топшириш тартиби ва бошқалар). 2. Темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси шартномавий муносабатларининг мазмуни Қабул қилиш-топшириш операцияларини бажариш жойи ва тартиби. Вагонларни қабул қилиш-топшириш операцияларини бажариш жойи ва тартиби темир йўл шохобчасига хизмат кўрсатувчи локомотив кимнинг тасарруфида бўлишига боғлиқ. Корхона тасарруфидаги темир йўл шохобчасига унинг локомотивида хизмат кўрсатилганда шартномада чиқариб қўйиладиган деб аталувчи йўл белгиланади. Бу йўлга темир йўли корхона адресига келган юкли вагонларни ёки ортиш учун бўш вагонларни элтиб беради ва у ердан корхона ўз локомотивида вагонларни ортиш- тушириш жойларига олиб кириб беради. Ана шу чиқариб қўйиладиган йўлга темир йўл шохобчасидан олиб чиқилаётган вагонлар қўйилади. Чиқариб қўйиладиган йўллар станция чегарасида ёки темир йўл шохобчасида бўлиши мумкин. Агар темир йўли вагонларни станциянинг чегараси ташқарисида жойлашган чиқариб қўйиладиган йўлларга элтиб берса, корхонадан вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш учун йиғимлар ундиради. Корхона тасарруфида бўлган темир йўл шохобчасига темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганида шартномада чиқариб қўйиладиган йўл белгиланмайди, чунки темир йўли вагонларни ортиш-тушириш фронтларига жойлаштириб чиқиши шарт. Шунингдек, вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасида (темир йўл тасарруфидаги темир йўл шохобчасида) ҳам чиқариб қўйиладиган йўл белгиланмайди, чунки бундай йўлларда ортиш-тушириш фронтларига вагонларни жойлаштириб чиқиш ҳар доим темир йўлининг локомотивида амалга оширилади.

Темир йўли ва «Ондагэсстрой” қурилиш бошқармаси томонидан темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасини тузишда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш жойи бўйича мунозара пайдо бўлди. Темир йўли шартноманинг лойиҳасида, темир йўл шаҳобчасига вагонларни темир йўлининг локомотивида чиқариб қўйиладиган №6-йўлга (станция чегарасида) №21-стрелкагача элтиб беришни кўрсатган. Ундан кейинги вагонларнинг ҳаракати шохобча эгасининг локомотивида амалга оширилади. Темир йўл шохобчасидан қайтарилаётган вагонлар шохобча эгаси локомотивида чиқариб қўйиладиган №6-йўлга олиб чиқариб қўйилиши, кўрсатилган. Ўз навбатида, қурилиш бошқармаси келишмовчилик баённомасида темир йўли локомотивида вагонларни №1-темир йўл шохобчасининг ортиш- тушириш фронтларига олиб кириб бериш, жойлаштириш ва олиб чиқишини белгилаб қўйишни таклиф этган, нима учун деганда, темир йўлига вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш учун йиғимлар тўланиши таъкидланган. Карелия Давлат арбитражи шартномани темир йўли таҳририятида қабул қилиб, шохобча эгасининг локомотиви бор бўлганлиги ва бу ҳолатда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш, манёвр ишлари темир йўл шохобчасида ТЙУ нинг 87-моддасига мувофиқ унинг локомотивида амалга оширилиши кўрсатилган. Қабул қилиш-топшириш операциялари локомотив кимнинг тасарруфида эканлагига боғлиқ: темир йўл шохобчасига темир йўли локомотивида хизмат кўрсатилганида вагонларни топшириш ва қабул қилиш ортиш ва тушириш жойларида бажарилади; корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатилганида эса чиқариб қўйиладиган йўлларда бажарилади. Қабул қилиш – топшириш операциялари вагонларни техник ва тижорат кўриги ўтказишдан иборатдир. Корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатиладиган темир йўл шохобчаси эксплуатацияси шартномасида, вагонларни техник ва тижорий муносабатда кўрикдан ўтказиш ва

топшириш чиқариб қўйиладиган (қабул қилиш-топшириш) йўлларида амалга оширилиш белгиланади. Бундан фарқли ўлароқ, темир йўли локомотивида хизмат кўрсатиладиган темир йўл шохобчаси эксплуатацияси шартномасида ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасида вагонларни кўрикдан ўтказиш ва топшириш, ортиш ва тушириш жойларида амалга оширилиши белгиланади. Қабул қилиш- топшириш битта вагон учун 1 минут ва бир вақтни ўзида (биратўласига) ҳамма топшириладиган гуруҳдаги вагонлар учун 30 минутдан ошмаслиги меъёрий вақт қилиб белгиланади. Бўш вагонларни ҳам ташқарисидан ва ҳам ичкарисидан, юкли вагонларни эса фақат ташқарисидан техник муносабатида кўрикдан ўтказилади. Техник муносабатда вагонларни топширишни расмийлаштирувчи асосий хужжат, бу ВУ-15 шаклидаги вагонларни аслича кўрикдан ўтказиш китобидир. Вагонлар бир вақтни ўзида темир йўлининг ва темир йўл шохобчасининг кўрикчилари томонидан кўрикдан ўтказилади. Аниқланган носозликларни ҳар бири (яъни кўрикчилар) ўзининг аслича китобида белгилаб қўяди. Кўрикдан сўнг улар аслича китобдаги ёзувларни солиштириб кўрадилар ва унинг остига имзо чекадилар. Темир йўл шохобчасидан қайтариб келинган вагонларни кўрикдан ўтказиш натижасида темир йўл шохобчасида вужудга келган носозликлар (шикастланишлар) аниқланса, вагоннинг шикастланганлиги ҳақида техник акт (ВУ-25а шаклидаги) тузилади ва у темир йўли ва корхона вакиллари тарафидан имзоланади. У корхонадан вагонни шикастланиши ва бу шикастланиш оқибатида темир йўлига етказилган зарар учун жарима ундиришда асос бўлади (ТЙУ нинг 162-моддаси). Темир йўл Уставининг 162-моддасига мувофиқ, "Темир йўл шохобчаларида, портларда, пристанларда, қурилаётган темир йўлларда ва станцияларда юк жўнатувчилар ёки юк олувчилар воситаларида ортиш ёки тушириш ишларида вагонлар ёки контейнерлар шикастланганида, темир йўли берган олиб қўйиладиган ташиш мосламалари (тагликлар, боғлагичлар,

дон тўсқичлар ва ш.ў.) шикастланганида ёки йўқолганида юк жўнатувчи, юк олувчи, порт, пристан, ҳамда темир йўлни қураётган корхона ёки ташкилот шикастланган (йўқолган) вагон ва контейнер ёки олиб қўйиладиган мосламанинг темир йўл вазирлигининг (ЎТЙ ДАТК нинг) нархлар қайдномаси бўйича баҳосини беш карра миқдорида жарима тўлайдилар. Юк жўнатувчи, юк олувчи ҳамда темир йўл қураётган корхона, ташкилот юкларни кўп ортиш, ўраш ёки нотўғри маҳкамлаш оқибатида ҳаракатдаги составни шикастланишида темир йўли кўрган зарарни тўлашлари керак". Корхоналар тижорий муносабатида бўш вагонларни қабул қилиб олишлари ташилаётган юкни асрашни таъминлаш нуқтаи назаридан, ушбу юкни ташишга яроқли ва созлигини билдиради. Темир йўл шохобчаларида юкларни корхона воситаларида вагонларга ортилади, шунинг учун тижорий муносабатда вагонларни яроқли, созлигини аниқлаш учун жавобгарлик уларга юкланади (ТЙУ нинг 45- ва 46-моддалари). Темир йўл Уставининг 46-моддасига мувофиқ, "Темир йўли мазкур юкни ортиш учун яроқли, соз, юк қолдиқларидан ва аҳлатлардан тозаланган, ҳамда керакли ҳолларида ювилган ва дезинфекация қилинган вагонларни ва контейнерларни бериши шарт. Қуйиладиган маҳсулотни турига муносиб (Қоидага мувофиқ) цистерна ва бункерли ярим очиқ вагонларни қуйиш учун бериш керак. Цистерна ва бункерли ярим очиқ вагонларни қуйишга тайёрлаш темир йўли ёки юк жўнатувчи темир йўли ҳисобидан (битим бўйича) бажаради. Махсус цистерналарни қуйишга тайёрлашни юк жўнатувчи бажаради. Ҳаракатдаги составларни мазкур юкни ташиш учун тижорий муносабатда яроқли ва созлигини қўйидаги тартибда аниқланади: вагонларни - юк жўнатувчи, агарда юк ортиш унинг воситаларида бажарилса; ёки темир йўли, агарда юк ортиш темир йўли воситаларида бажарилса;

контейнер, цистерна ва бункерли ярим очиқ вагонларни - юк жўнатувчилар". Юкли вагонларни қабул қилинаётганда, тижорий муносабатда юкка кирилмаганлик (тегилмаганлик), пломбанинг бешикастлиги ва кимга тегишли эканлиги, ўрама симларнинг яроқлийлиги, туйнуклар ҳолати, очиқ ҳаракатдаги составларга ортилган юкларни ҳолати ва шу кабилар аниқланади. Юк туширилганидан кейин вагонларни лозим даражада тозаланганлиги ҳам текширилади. Корхона тасарруфидаги темир йўл шохобчаларида, ҳамда темир йўл тасарруфидаги темир йўл шохобчаларининг корхона чегара худудида ва ортиш-тушириш фронтларида юкли ва бўш вагонларни корхона воситаларида ва уларнинг ҳисобидан қўриқланади (ТЙУ нинг 92-моддаси). Шунинг учун, юкли вагонлар чиқариб қўйиладиган йўлга элтиб берилиб топширилгандан сўнг вагонни ва юкни қўриқлаш корхона зиммасига юкланади. Бундай вазиятларда юкни оғирлигини ва жойлар миқдорини (сонини) аниқлаш ҳақидаги талабни корхона вагонларни топшириш пайтида маълум қилиши керак. Бу очиқ ҳаракатдаги составда ёки ёпиқ вагонда пломбасиз юк ташилганда, қачонки бундай юк ташишлар юкларни ташиш Қоидаларида белгиланган бўлса, ҳамда яроқсиз вагонда, юк жўнатувчининг пломбаси шикастланган вагонда ёки темир йўли пломбалаган вагонда келган юкларга ҳам тегишлидир. Яроқли вагонда юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида келган юкларни темир йўли билан тушириш жойларида текшириш ҳақида корхона талаби фақат топшириш пайтида, вагон ва пломбаларни соз ҳолатида мумкин. Чиқариб қўйиладиган йўлда вагонни топшириб бўлинганидан сўнг вагон ва пломбани шикастланиш оқибатларига корхона жавоб беради. Темир йўл шохобчаларига темир йўли локомотивларида хизмат кўрсатилганида вагонлар ва юклар ортиш ва тушириш жойларида (ортиш- тушириш фронтларида) топширилади ва қабул қилинади. Бу ҳолатларда вагон ва юкларни темир йўл шохобчасида тушириш жойига олиб кириб

бериш пайтига қадар ва ортиш жойидан олиб чиқиш пайтдан бошлаб қўриқлаш темир йўли зиммасида бўлади. Темир йўл шохобчаларида вагон ва юкларни тушириш жойларига олиб кириб берилган пайтдан бошлаб токи ортиш жойларидан вагонларни олиб чиқиб кетиш пайтигача қўриқлашни корхоналар амалга оширадилар. Юкли вагонларни темир йўл шохобчаларида топшириш топширувчи ва қабул қилувчи тараф ишчиларининг имзоси билан қабул қилувчи - топширувчининг эсдалигига (ГУ-45 шакл), аслича вароғига ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномасига ёзиш орқали тасдиқланади. Керакли вазиятларда умумий шаклдаги акт (вагонда пломбанинг йўқлиги, пломбанинг шикастланиши ва ш.к.) ёки тижорат акти (юкларнинг кам чиқиши, бузилиш ёки шикастланиши ва ш.к.) тузилади. Уларни тўлдириш юкларни ташиш Қоидаларининг 37-бўлимида баён этилган. Элтиб (олиб кириб) бериладиган вагонлар сони. Корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатиладиган темир йўл шаҳобчасини эксплуатацияси шартномасида, чиқариб қўйиладиган йўлларни аниқлаш билан бир қаторда, унда корхонага топшириладиган ҳар бир гуруҳдаги вагонлар сони ёки поезднинг ижозат берилган максимал оғирлиги кўрсатилади. Шартномада темир йўл шохобчасидан вагонлар темир йўлларни техник экслуатация қилиш Қоидаларига мувофиқ тузилган тўлиқ (бутун) состав ҳолатида ёки вагонларни гуруҳлаб, лекин шартномада аниқланганидан кам бўлмаган миқдорда қайтарилиши ҳам назарда тутилади. Темир йўл шохобчасида шартномада аниқланган вагонлар гуруҳини тузиш учун вагонлар етишмаса, кам миқдорда вагонлар қайтаришга ижозат берилади. Темир йўл шохобчасига темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганда олиб кириб бериладиган вагонлар сони кўрсатилмайди, чунки шартномада бир вақтнинг ўзида ортиладиган ва тушириладиган фронтнинг ўлчами (сиғими, вагон ҳисобида) аниқланади. Локомотивнинг

иш вақтини камайтириш мақсадида фронтнинг сиғимидан кўпроқ миқдордаги вагонларни олиб кириб бериш мумкин, қайсики у ҳолатларда ортиш ва тушириш фронтларида вагонларни ўринларини алмаштириш темир йўл шохобчасидаги мавжуд манёвр воситаларида амалга оширилади (масалан, манёвр лебедкаси билан) ёки юкларни ортиш ва тушириш ҳаракатланувчи механизмлар ёрдамида бажарилади. Темир йўл шохобчаларига корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатилганида ҳар бир гуруҳдаги элтиб бериладиган вагонлар сони асосан чиқариб қўйиладиган йўлнинг узунлигига боғлиқ, аммо темир йўл шохобчасига темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганида эса, ҳар бир гуруҳдаги вагонлар сони ортиш-тушириш фронтининг сиғимига боғлиқдир. Бундан ташқари, йўлнинг кўндаланг профили, локомотивнинг қуввати, вагонларни алмаштириш учун ортиш-тушириш фронтидаги йўлларнинг етарли миқдорда мавжудлиги ва бошқалар инобатга олинади. Вагонларни темир йўл шохобчаларига олиб кириб бериш ва олиб чиқиш тартиби. Вагонларни темир йўл шохобчаларига олиб кириб бериш ва уларни темир йўл шохобчаларидан олиб чиқиш хабар бериш бўйича, белгиланган вақт интервали орқали ёки ҳаракат жадвали орқали амалга оширилади. Вагонларни олиб кириб бериш тартиби темир йўл шохобчасини эксплуатацияси ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасида белгиланади. Вагонлар асосан хабар бериш бўйича темир йўл шохобчасига олиб кириб берилади. Бу ҳолатда хабар бериш муддати ва тартиби темир йўл шохобчасини эксплуатацияси ва вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасида эътиборга олинади. Вагонларни олиб кириб бериш вақти ҳақидаги хабарни, станция вагонларни олиб кириб беришдан 2 соатдан кечикмай бериши керак. Вагонларни олиб кириб бериш вақти ҳақидаги хабар телефон орқали берилади (ТЙУ нинг 50-моддаси). Темир йўл Уставининг 50-моддасига мувофиқ, "Вагонларни юк жўнатувчиларнинг ёки юк олувчиларнинг воситасида ортишга ёки

туширишга олиб кириб бериш вақти ҳақида станция бошлиғи юк жўнатувчиларни ёки юк олувчиларни вагонларни олиб кириб беришдан 2 соатдан кечикмай хабардор қилиб қўйиши шарт. Темир йўл шохобчасининг эксплуатацияси шартномасида ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасида назарга олинган муддатлардан темир йўлининг айби билан 15 минутдан ортиқ кечикиб вагонларни юк ортишга ва юк туширишга олиб кириб берилганида, темир йўли юк жўнатувчиларга ёки юк олувчиларга ҳар вагон-соат учун тарифда кўрсатилган миқдорда жарима тўлайди, лекин 6 соатдан ортиғига тўламайди. 15 минутдан ортиқ кечикиб қолиш тўлиқ соат деб ҳисобланади. Агар вагонни олиб кириб бериш ҳақида хабардор қилинган юк олувчи ўз вақтида юк туширишни бажармаса, темир йўли ўз воситаларида, юк олувчининг ҳисобидан юкни тушириши мумкин". Корхона раҳбари хабар қабул қилиб олувчи масъул шахснинг исми- шарифини ва телефон рақамини станция бошлиғига билдириб қўйиши керак. Вагонларни темир йўл шохобчасига олиб кириб бериш вақти ҳақидаги хабарни ёзиб бориш учун станцияда ГУ-2 шаклдаги хабарлар китоби тутилади. Бундай китобни корхона ҳам тутади. Унда хабарни берилган вақти ва вагонларни темир йўл шохобчасига олиб кириб бериладиган вақти ёзиб борилади. Агар юкларни ортиш шу темир йўл шохобчасида туширишдан бўшаётган (жуфтлашган операцияларда қатнашувчи) вагонлар ҳисобидан таъминланса, бўш вагонларни олиб кириб бериш вақти ҳақидаги хабарни бериш керак эмас. Ўртача, бир суткада 50 тадан ортиқ вагон ортилса ёки туширилса, темир йўл шохобчасига вагонларни олиб кириб бериш ҳаракат жадвали ёки олиб кириб беришлар орасидаги вақт интервалига риоя қилиб олиб кириб берилади. Юк айланмаси катта бўлганида корхоналар ҳар доим вагонларни олиб кириб беришни ҳаракат жадвали бўйича ёки интервал орқали амалга

оширишни талаб қиладилар, чунки бу ҳолатда улар ортиш-тушириш ишларига олдиндан тайёргарлик кўришлари мумкин. Темир йўлига хабар бериб вагонларни темир йўл шохобчасига олиб кириб бериш қулайроқ, чунки бунда ҳаракат жадвалида ёки интервалида белгиланган вақтни кутишнинг ҳожати йўқ. Вагонларни ҳаракат жадвали бўйича ёки интервал орқали темир йўл шохобчасига олиб кириб бериш вагоннинг айланишини секинлаштиради, шунинг учун бундай тартибда вагонларни олиб кириб беришни ўртача суткалик юк ортиш ёки юк тушириш 50 вагондан ортиқ бўлмаса, қабул қилиб бўлмайди. Темир йўл транспортининг хизматидан фойдаланувчи корхоналар ҳафтанинг ҳар куни ва сутка давомида бир меъёрда вагонларни ортиш ва туширишлари шарт. Корхоналарнинг дам олиш ва байрам кунлари, ҳамда кечаси вагонларни темир йўл шохобчасига олиб кириб беришни чеклаш ҳақидаги талабларни ҳўжалик судлари рад қиладилар. Ортиш тушириш фронти. Ортиш ва тушириш фронти деб бир вақтнинг ўзида юкларни ортиш ва тушириш учун белгиланган омбор ёки очиқ майдон йўлларнинг бир қисмига айтилади. Ортиш ва тушириш фронтларининг ўлчами темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ва вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасининг энг муҳим шартларидан биридир, чунки у темир йўл шохобчасида вагонлардан самарали фойдаланишга бевосита таъсир этади. Бир вақтнинг ўзида ортиб-туширилаётган вагонларни сони, бинобарин, уларни темир йўл шохобчасида турган вақти фронтнинг ўлчамига чамбарчарс боғлиқдир. Шунинг учун, шартнома тузиш олдидан ортиш ва тушириш фронти ўлчамини белгилаш масалалари бўйича жуда кўп бахслар пайдо бўлади. Фронтнинг сиғими (ўлчами) қанча катта бўлса, етиб келган юкларни тушириш ёки ташиш режасини бажариш учун берилаётган бўш вагонларга юк ортиш шунча тезлашади. Бундай ҳолатда тарафлар фронт сиғимини оширишга интилишлари керакдек бўлиб кўринади. Лекин, ортиш ва тушириш фронтининг сиғимини катта бўлиши ортиш-тушириш ишларини

бир вақтнинг ўзида бажариш учун анчагина кўпроқ меҳнат ҳаражатларини талаб қилади. Шунинг учун корхоналар ортиш-тушириш фронтининг ўлчамини қисқартиришга, темир йўли эса уни кўпайтиришга ҳаракат қилади. У ва бу талаблар ҳар доим ҳам асосли бўлавермайди. Ортиш ва тушириш фронтининг ўлчами омборнинг турига ва ортиш-тушириш ишларининг услубига боғлиқдир. Механизациялашмаган услубдаги (қўл кучида бажариладиган) ортиш ва тушириш фронтининг ўлчами бир турдаги юкларни бир вақтни ўзида ортиш ва тушириш учун ишлатиладиган омбор йўлнинг фойдали узунлигига қўйиб чиқиладиган вагонлар сонидан аниқланади. Агар юк очиқ майдонда (очиқ омборда) туширилса, механизациялашмаган услубда ортиш ва тушириш учун фронтнинг ўлчами очиқ омбор ёнидан ўтадиган йўлнинг ҳамма узунлиги бўйича бир вақтнинг ўзида жойлаштириб чиқиладиган вагонлар сонидан аниқланади. Ёпиқ омборларда сақланадиган юклар учун ортиш ва тушириш фронтининг ўлчами ёпиқ омборлардаги эшиклар сони бўйича аниқланади, чунки бир вақтнинг ўзида ортиш ва тушириш учун омборга қўйилган вагонларни сони эшиклар сонига боғлиқ бўлади. Бунда эшиклар ўртасидаги масофани ҳисобга олиш керак. Агар ҳар бир эшик қаршисига бир донадан вагон қўйиш учун эшиклар орасидаги масофа имконият бермаса, фронтнинг сиғими эшиклар сонидан эмас, балки эшиклар қаршисига қўйиладиган вагонлар сонидан аниқланади. Механизациялашган услубда ҳамма юкларга (суюқ юклардан ташқари) ортиш ва тушириш фронтининг ўлчами механизмларни сонига ва уларни унумдорлигига боғлиқ. Бу эса фронтни аниқлашда бир вақтни ўзида ҳар бир механизм билан юк ортилган ёки туширилган вагонлар сонини ҳисобга олиш кераклигини билдиради. Механизмларни унумдорлиги ушбу ҳолатларда юк ортиш ёки юк тушириш учун сарфланган вақт билан эмас, балки мазкур механизм (иншоот, қурилма) бир вақтнинг ўзида ишлаб-чиқарган (ортиб- туширган) вагонлар сонига мувофиқ аниқланади.

Масалан, кўприкли кранда юк туширилаётганида тушириш фронти бир дона вагонга тенг бўлади, кран ости йўли 5 та ёки ундан кўп (кам) бўлишидан қатъи назар. Эстакадада юк туширилганида эса, тушириш фронти эстакадага нечта вагон сиғса, шунга тенг бўлади, ҳолбуки эстакада ҳам бир дона иншоот, лекин у бир вақтнинг ўзида ҳамма вагонларни механизациялашган услубда туширишда фойдаланилади. Бинобарин, механизациялашган ортиш-тушириш ишларида ортиш ва тушириш фронтининг ўлчами механизмларни сонига ва бир вақтни ўзида ҳар бир механизмда ортилаётган ёки туширилаётганда вагонларни сонига нисбатан аниқланади. Шунинг учун ортиш-тушириш фронтидан темир йўлининг локомотивида бир вақтнинг ўзида темир йўл шохобчасига олиб кириб бериладиган вагонларнинг сонини фарқ қилиш керак бўлади. Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси Қоидаси, агар йўлнинг сиғими механизациялашган ортиш-тушириш фронтининг сиғимидан ортиқроқ бўлган миқдорда вагонларни олиб кириб бериш имкониятини берса, шартномада бир вақтнинг ўзида олиб кириб бериладиган вагонлар гуруҳининг ўлчамини аниқлашни ҳам белгилайди. Вагонларни механизациялашмаган ортиш-туширишда ҳам худди ана шундай тартибда иш тутиш мумкин, агарда корхонада вагонларни ўрнини алмаштириш учун воситалар мавжуд бўлса, фронтга кўпроқ вагон қўйиш мумкин. Бунда ортиқча олиб кириб берилган вагонларни тўхтаб туришига, шартномада фронт бўйича олиб кириб берилган вагонларни ортиш ёки тушириш муддати ва вагонларни ўрнини алмаштириш учун манёвр операцияларига керак бўлган вақт тугаганидан сўнг корхона масъулиятли деб ҳисобланади. Темир йўл шохобчасига корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатилганида ортиш ва тушириш фронти кўрсатилмайди. Лекин, у вагоннинг айланиш муддатини аниқлашнинг асоси ҳисобланади.

Ортиш ва тушириш муддати. Темир йўл шохобчаларида вагонлардан самарали фойдаланишнинг бошқа муҳим шартларидан бири ортиш-тушириш ишларини бажариш муддатларига риоя қилишдир. Темир йўл шохобчасига темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганида, вагонларни темир йўли бевосита ортиш ва тушириш фронтига жойлаштириб чиқади ва бу ҳолатда ортиш ва тушириш муддатлари аниқланади. Бундан фарқли ўлароқ, темир йўл шохобчасига корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатилганида эса, қачонки темир йўли вагонларни чиқариб қўйиладиган йўлда топширганида ва қабул қилиб олганида, вагоннинг айланиш муддати аниқланади. Вагоннинг айланиш муддатига ортиш-тушириш операцияларини бажариш муддатлари ҳам киради. Ортиш-тушириш меъёрий муддатларини, муносиб ҳолатларда эса вагоннинг меъёрий айланиш муддатини бажармаганлиги, учун юк жўнатувчилар ва юк олувчилар вагоннинг тўхтаб туриши учун жарима туридаги фуқаролик - ҳуқуқий жавобгарликка тортиладилар. Юк операциялари муддатларини аниқлашнинг умумий тамойиллари темир йўл Уставининг 49 - моддасида белгиланган, унга мувофиқ, "Умумий фойдаланиш ва ноумумий фойдаланиш жойларида юк жўнатувчиларнинг ва юк олувчиларнинг воситаларида юкларни ортиш ва тушириш муддатларини темир йўл вазирлиги (ЎТЙ ДАТК) белгилайди: а) механизациялашган услубда, ортишда ва туширишда ортиш ва тушириш учун тайинлаб қўйилган механизация, қурилма ва иншоот воситалари қўлланилиши ва улардан максимал фойдаланишни инобатга олган ҳолда, ҳисоблаш йўли билан  б) механизациялашмаган услубда ортишда ва туширишда ягона меҳнат меъёрини инобатга олган ҳолда. Оралиқ станцияларда юкларни ортиш ва тушириш муддатлари ушбу участкада манёвр ишларини ташкил этишни инобатга олиб белгиланади". Юкларни ташиш Қоидаларининг 13 - бўлимининг 1 - 4 - иловаларида юкларни ортиш ва тушириш муддатлари берилган. Агар корхоналар иловада

номлари келтирилмаган машиналарни ишлатсалар ёки механизациялашган услуб шу иловада кўрсатилмаган юклар учун қўлланилса, унда корхоналар темир йўл бошқармаси билан биргаликда "Механизациялашган ортиш ва тушириш муддатлари ҳисоблаш тартиби ҳақидаги Услубий қўлланма" асосида (юкларни ташиш Қоидаларининг 13 - бўлими 5-сонли илова) ортиш ва тушириш муддатларини ишлаб чиқадилар. Вагонларни механизациялашган услубда ортиш ва тушириш муддатлари механизмларнинг унумдорлигидан янада самарали фойдаланиш ва юкларни ортиш ва тушириш операцияларини бажаришнинг мавжуд ўзига хос шарт-шароитларини инобатга олган ҳолда ортиш ва тушириш ишларини самарали ташкил қилишни назарда тутилган ҳисоблари асосида аниқланади. Вагонларни ортиш-тушириш муддатларини аниқлашда баъзи бир иш операцияларини баб-баробар тарзда (биргаликда) бажарилишини максимал таъминлаш ҳисобга олинади. Вагонларни ортиш ёки туширишни ҳисобий муддати қўйидаги вақтлар йиғиндисидан иборат: а) тайёрлаш операцияларига - пломбаларни ва эшик бойлағичларни ечиш, эшик ва туйникларни очиш, эшик олди тўсиқларни олиб қўйиш ёки ўрнатиш ва шунга ўхшашларга сарфланган вақт ( t подг. )  б) тугатиш операцияларига - вагон эшикларини ёпиш, бойлағичлар ва пломбаларни қўйиш, юкни бойлаш ёки текислаш, бўшаган вагонни тозалаш ва шунга ўхшашларга сарфланган вақт ( t закл. )  в) механизмларни ёки вагонларни ўз жойидан суриб қўйишларни ҳисобга олган ҳолда механизмларда вагонга юкни ортишни ўзига ёки юкни туширишни ўзига - сарфланган вақт ( t груз. ). Бир гуруҳ вагонларни ортишда ёки туширишда ҳамма вагонларда тайёрлаш операцияларини бажариш (биринчисидан ташқари) ва ҳамма вагонларда тугатиш операцияларини бажариш (оҳиргисидан ташқари), бошқа вагонларда ортиш ёки тушириш операцияларини бажариш вақтида биргаликда (баб-баробар) ўтказилиши керак ва шунинг учун ортишни ёки

туширишни умумий муддатини аниқлашда ҳисобга олинмайди. n -та вагонни ортиш ёки тушириш муддати қўйидаги формула ёрдамида аниқланади:закл груз подг t t z n t T     , дақ бу ерда z - бир неча механизмдан фойдаланганда бир вақтни ўзида ортиладиган ёки тушириладиган вагонлар сони. Юкни вагонга ортишни ўзига ёки юкни вагондан туширишни ўзига сарфланган вақт қўйидаги формула орқали ҳисобланади: t груз всп в t 60 ч q Q    , дақ бу ерда q в - вагондаги юкни ўртача массаси, т  Q ч - ортиш-тушириш механизмнинг техник унумдорлиги, т  соат  t всп. - ёрдамчи операцияларга сарфланган вақт, дақ. Шундай қилиб, n -та вагон учун ортиш ёки туширишни аниқлаш формуласи қўйидаги кўринишда бўлади: T заклt вспt чQвq z n подгt           60 , дақ Тайёрлаш, тугатиш ва ёрдамчи операцияларга сарфланадиган вақтлар хронометраж кузатуви ёрдамида аниқланади. 3. Темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ва вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларини тузиш Шартнома шакллари. Темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларини тузиш темир йўли учун ҳам, ва корхоналар учун ҳам мажбурийдир. Темир йўл Уставининг 87-моддасига мувофиқ темир йўлини ва тасарруфида темир йўл шохобчаси бўлган корхона билан ўзаро муносабатлари темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси асосида тартибга солинади. Темир йўлининг тасарруфида бўлган темир йўл шохобчасида ўзининг релс ёни омборлари ва ортиш-тушириш майдонлари бўлган корхоналар билан темир йўлнинг ўзаро

муносабатлари вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси асосида тартибга солинади (ТЙУ нинг 90-моддаси). Темир йўл Уставининг 89-моддасига мувофиқ корхона тасарруфидаги темир йўл шохобчасига темир йўлнинг локомотивида хизмат кўрсатилганида, шохобча эгаси контрагентига вагонларни олиб кириб бериш темир йўли билан контрагент тузган вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасининг шартлари асосида амалга оширилади. Қурилаётган темир йўл шохобчасига вагонларни олиб кириб бериш темир йўл бўлими билан қурилиш ташкилоти ёки темир йўл шохобчаси қурилаётган корхона тузган вақтинчалик битимнинг шартлари асосида йўлга қўйилади. Тарафлар ўртасида тузилаётган шартномалар ва битимлар юкларни ташиш Қоидаларининг 12-бўлими 2-, 3-, 4-, 5- ва 8-иловаларида кўрсатилган намунавий шартномаларга ва битимга мувофиқ бўлиши керак. Юқорида қайд этилган шартномалар ФК нинг 358-моддасига асосан оммавий шартномалар турига киради. Оммавий шартнома биринчи галда истеъмолчилар, фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. Унинг воситасида бозор муносабатларида монополия ҳолатини эгаллаган тадбиркорлар томонидан ўзбошимчалик, яккахокимлик ҳаракатларига мумкин қадар йўл қўйилмаслик, бундай ҳолатларни олдини олиш масалаларини ҳал қилиш мақсад қилиб қўйилган. Оммавий шартноманинг хусусияти шундан иборатки чакана савдо, умумфойдаланиш транспортида юк ва йўловчиларни ташиш, ишлар бажариш ёки хизмат кўрсатиш, алоқа хизмати, энергия билан таъминлаш, тиббий хизмат ва шу каби фаолиятлар билан шуғулланувчи тижоратчи ташкилотлар, корхоналар ўзларига мурожаат қилган ҳар бир шахсга нисбатан бир хил ва бир текис муомалада бўлишлари керак. Шартнома шартлари, масалан, унинг нархи ҳамма истеъмолчилар учун баб-баробар бўлади[4]. Шундай қилиб, қайси намунавий шартнома асосида шартнома тузиш масаласини ечиш, темир йўл шохобчаси кимни тасарруфида ва кимнинг локомотивида хизмат кўрсатилади, ҳамда темир йўл шохобчаси

қурилаяптими ёки доимий эксплуатацияга топширилганми, ана шуларга боғлиқ. Намунавий шартнома шаклини тўғри танлаб олиш катта аҳамиятга эга, чунки бунга, яъни тўғри танлаб олишга тарафлар ўртасида тузилаётган шартномани мазмуни боғлиқ бўлади. Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасининг мазмунини, биринчи навбатда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш ва манёвр ишларини бажариш кимнинг тасарруфидаги локомотивида амалга оширилиши белгилайди. Шунинг учун темир йўл шохобчасини эксплуатацияси намунавий шартномасининг икки шакли тасдиқланган: бири–шохобча эгасининг локомотивида хизмат кўрсатиладиган темир йўл шохобчалари учун, иккинчиси–темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатиладиган темир йўл шохобчалари учун. Темир йўли тасарруфидаги темир йўл шохобчаларига ҳар доим темир йўлнинг локомотивида хизмат кўрсатилади. Бундай темир йўл шохобчалари учун ягона шаклдаги намунавий шартнома назарда тутилган. Тасарруфида темир йўл шохобчаси бўлмаган корхонада ўзининг локомотиви бўлиши шартнома шаклига таъсир этмайди. Бу ҳолатда корхона локомотивидан асосан темир йўл шохобчасида манёвр ишлари ва ортиш- тушириш фронтларида вагонларни ўрнини алмаштириш учун фойдаланилади, темир йўл шохобчасига вагонларни олиб кириб бериш ва вагонларни темир йўл шохобчасидан олиб чиқиш темир йўлининг локомотивида бажарилади. Корхонанинг тасарруфида локомотив бўлиши, темир йўл шохобчасини темир йўли ўз-ўзидан корхонага ижарага топшириш учун асос бўла олмайди. Шундай бўлсада, темир йўли корхона илтимосига кўра темир йўл шохобчасини унга ижарага топшириши мумкин. Ижара фойдаланишига топширилган темир йўл шохобчаси эксплуатация шартлари бўйича корхона тасарруфидаги темир йўл шохобчаларига тенглаштирилади. Ижарачилар бундай темир йўл шохобчасидан фойдаланганлиги учун, темир йўлига белгиланган амортизация чегирмаси меъёри миқдорида ижара ҳақи тўлайдилар. Ижарага берилган йўлларни яроқли ва шай ҳолатини

таъминланиши ижарачиларни ҳисобидан шартнома бўйича, темир йўлининг кучлари ва воситаларида амалга оширилади. Шартнома тарафлари. Темир йўл шохобчасининг эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларини тарафлари темир йўли бошқармаси (Ўзбекистон Республикасида ЎТЙ ДАТК) ёки бўлими (ЎТЙ ДАТК нинг минтақавий темир йўл узели) ва тегишли корхона, вақтинчалик битимда эса темир йўли бўлими ва қурилиш ташкилоти ёки темир йўл шохобчаси қурилаётган корхона бўлади. Темир йўли қарамоғидаги корхона (ташкилот) лар билан темир йўл шохобчасини эксплуатацияси, вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси тузилмайди. Вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш, вагонларни тўхтаб туриш муддатлари ва ҳамма бошқа шартлар темир йўли бошлиғининг буйруғи билан белгиланади. Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларига имзо қўйиш ҳуқуқи, темир йўл шохобчасини юк айланмасига боғлиқ бўлиб, темир йўли бошлиғига (ЎТЙ ДАТК нинг раисига) ёки темир йўли бўлими бошлиғига берилган. Шунга мувофиқ темир йўлидан шартнома тарафлари бўлиб темир йўли бошқармаси ёки темир йўли бўлими қатнашади. Темир йўл Уставининг 94-моддасига мувофиқ темир йўл шохобчасини эксплуатацияси ва вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларини: юк айланмаси бир суткада 50 тадан кам жисмоний вагон бўлганида темир йўл бўлими бошлиғи (ёки унинг топшириғи билан станция бошлиғи) ва корхона раҳбари юк айланмаси бир суткада 50 тадан ортиқ жисмоний вагон бўлганида темир йўли бошлиғи (ёки унинг топшириғи билан темир йўли бўлими бошлиғи) ва корхона раҳбари имзолайдилар. Шундай қилиб, темир йўл шохобчаси туташган станциялар бўйсунган темир йўли бўлимларининг бошлиқлари юк айланмаси суткасига 50 тагача вагон бўлган темир йўл шохобчалари билан тузиладиган шартномани имзолашни станция бошлиқларига топширишлари мумкин, темир йўли

бошлиқлари эса юк айланмаси суткасига 50 тадан кўп вагон бўлган темир йўл шохобчалари билан тузиладиган шартномани имзолашни темир йўли бўлими бошлиқларига топширишлари мумкин. Лекин, шартномадан пайдо бўлган келишмовчиликларни мувофиқлаштиришда, юк айланмаси бир суткада 50 тадан кам вагон бўлганида ҳар доим темир йўли бўлими бошлиғи, юк айланмаси бир суткада 50 тадан ортиқ вагон бўлганида темир йўли бошлиғи қатнашадилар. Бу эса шартнома тарафлари темир йўли бўлими ёки темир йўли бошқармаси эканлигини кўрсатади. Темир йўл шохобчасини ўртача суткалик юк айланмаси бир йилда ортилган ва туширилган вагонлар сонини, шу йилдаги кунлар сонига бўлиш орқали аниқланади. Иш характери мавсумий бўлган темир йўл шохобчаларида ўртача суткалик юк айланмаси мавсумда ортилган ва туширилган вагонлар сонини шу мавсумдаги кунлар сонига бўлиш орқали аниқланади. Корхонанинг локомотивида хизмат кўрсатиладиган темир йўл шохоб- чаларини юк айланмаси аниқланаётганда шохобча эгаси ва контрагентнинг юк айланмасини йиғиндиси ҳисобланиши керак бўлади. Бу эса асосий шаҳобча эгасида ва унинг контрагентида суткалик юк айланмасини йиғиндиси 50 тадан ортиқ вагон бўлса, шартномани асосий шохобча эгаси билан темир йўли бошлиғи имзолашини, суткалик юк айланмасининг йиғиндиси 50 тадан кам вагон бўлса, темир йўли бўлими бошлиғи имзолашини билдиради. Корхона тасарруфидаги темир йўл шохобчасига темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганида бошқача қоида қўлланилади. Асосий шохобча эгаси ва унинг контрагентлари билан шартнома тузилаётганида, ҳар бир темир йўл шохобчасининг юк айланмаси ҳисобга олинади. Агарда асосий шохобча эгасининг ёки қайсидир бир контрагентнинг суткалик юк айланмаси 50 тадан ортиқ вагон бўлса, шохобча эгаси билан темир йўли тузган эксплуатация шартномасини ва ҳамма контрагентлар билан вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларини темир йўли

бошлиғи имзолайди. Агарда асосий шахобча эгасининг ёки қайсидир контрагентнинг суткалик юк айланмаси 50 тадан кам вагон бўлса, ҳамма шартномаларни темир йўли бўлими бошлиғи имзолайди. Бундай тартиб ушбу темир йўл шохобчаси бўйича ҳамма комплекс шартномаларини бир ташкилот темир йўли бошқармаси ёки темир йўли бўлими тузишини белгилайди. Шартномани темир йўли бўлими бошлиғининг топшириғи билан станция бошлиғи имзолаганида ёки темир йўли бошлиғининг топшириғи билан темир йўли бўлими бошлиғи имзолаганида, шартномада ана ўша ёзма топшириқнинг рақамига ва санасига ишорат қилиб қўйилиши керак. Темир йўл шаҳобчасини кузатиб чиқиш актини тузиш ва шартнома тузишга тайёргарлик кўриш. Темир йўл шохобчаси қуриб битказилганидан ва эксплуатацияга топширилганидан сўнг, темир йўл шохобчасини эгаси "Темир йўл шохобчасида ҳаракатни ташкил қилиш ва хизмат кўрсатиш тартиби ҳақида Йўриқнома" тузиши керак. Йўриқномани станция бошлиғи билан келишиб (музокарадан ўтказиб) темир йўли бўлими бошлиғининг тасдиғидан ўтказилади. Йўриқнома тасдиқланмагунича темир йўл шохобчасига вагонларни олиб кириб бериш тақиқланади. Йўриқнома тасдиқланмагунича ва темир йўл шохобчаси доимий эксплуатацияга қабул қилинмагунича темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси ҳам тузилмайди (ТЙУ нинг 82-моддаси). Корхоналарнинг қуриб битказилган, технологик ташишлар билан боғлиқ бўлмаган темир йўл шохобчалари белгиланган тартибда темир йўл тасарруфига топширилади (ТЙУ нинг 80- моддаси). Темир йўли уни ўз балансига қабул қилиб олганидан сўнг корхона билан вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасини тузади. Темир йўл тасарруфидаги темир йўл шохобчаларига хизмат кўрсатиш ва манёвр ишларини ташкил қилиш "Станциянинг техник тақсимот акти (ТТА)" да ва унинг иловаси, "Темир йўл шохобчалари қайдномаси"да кўрсатилади. Ҳар доим шартнома лойиҳасини тузишдан олдин станция бошлиғи корхонанинг вакили билан темир йўл шохобчасини кузатиб чиқадилар.

Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси уч йил муддатга тузилади (ТЙУ нинг 94-моддаси). Илгари тузилган шартноманинг муддати тугатишига яқин қолганида, темир йўли корхона билан биргаликда эски шартномани муддати тугашидан икки ойдан кеч қолмай янги шартнома лойиҳасини ишлаб чиқишга киришишлари керак, чунки у эски шартнома муддати тугагунича тузилиши керак. Янги шартнома тузилгунга қадар ва худди шунингдек биринчи шартнома тузишда ҳам темир йўли, корхона билан биргаликда янги шартнома шартларини белгилаш мақсадида темир йўл шохобчасини ва уни техник жиҳозланганлигини кузатиб чиқишлари керак. Кузатиб чиқиш натижалари эксплуатация Қоидаларининг 6-иловасида кўрсатилган шаклдаги актда расмийлаштириб қўйилади. Актда шартнома лойиҳасини ишлаб чиқиш учун керак бўлган маълумотлар: темир йўл шохобчасининг узунлиги; вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш ҳақини аниқлаш учун зарур бўлган масофа  юк айланмасининг миқдори ва характери  ортиш ва тушириш фронтининг ўлчами  бир турли юклар учун омбор майдонларини махсуслаштирилганлиги  темир йўлга ажратилган минтақадаги темир йўл шаҳобчаси иншоотлари ва омборлари банд этган ер участкасининг миқдори  ортиш-тушириш машиналарининг ва қурилмаларининг мавжудлиги ва уларнинг паспорт меҳнат унумдорлиги; вагоннинг айланиш муддатини аниқлаш учун маълумотлар  контрагентларнинг мавжудлиги ва шу кабилар кўрсатилади. Шунингдек, актда вагоннинг айланишини тезлаштириш бўйича тадбирлар ҳам белгиланади. Кузатиб чиқиш актини темир йўлининг ва корхонанинг ваколатли вакиллари имзолайдилар. Корхона вакилида эксплуатация Қоидаларининг 7- иловасида кўрсатилган шаклдаги ишончнома бўлиши керак. Корхона раҳбари имзолаган ва муҳрланган, кузатув олиб бориш ва актни имзолаш ҳуқуқига эга қилувчи ишончномани корхонанинг вакили кузатиб чиқиш

бошланишидан олдин станциянинг бошлиғига кўрсатиши керак. Ишончнома кузатиб чиқиш актига тиркаб қўйилади. Кузатиб чиқиш актини темир йўли тарафидан станция бошлиғи, ҳаракат тафтишчиси, йўл устаси, темир йўли бўлимининг темир йўл шохобчалари бўйича катта нозири имзолайдилар. Темир йўл шохобчасини кузатиб чиқишга ва актни имзолашга ёнғиндан сақлаш ва санитария назорати вакилларини ҳам жалб қилиши керак. Кузатиб чиқишда қатнашган корхонанинг вакили актга киритилган маълумотлар билан норози бўлганида актда ўзининг мулоҳазали фикрларини ёзиб қўйиши керак. Акт икки нусхада тузилади, улардан бири корхонада қолади. Кузатиб чиқиш актига темир йўл шохобчаси эгаси, темир йўли учун темир йўл шохобчасини ва унда ҳамма иншоотлар кўрсатилган масштабли схемасини ҳам қўшиб қўйиши керак. Икки тарафлама кузатиб чиқиш акти асосида шартнома лойиҳаси тузилади. Шартнома лойиҳасини ишлаб чиқишда темир йўл шохобчаси ва у туташган станциянинг иш технологияси илғор техник меъёрларига асосланган бўлиши керак. Шартномани имзолаш ва келишмовчиликларни тартибга солиш . Шартнома лойиҳаси ишлаб чиқилганидан сўнг уни расмийлаштириш, имзолаш, зарурият пайдо бўлганида эса келишмовчиликларни тартибга солиш босқичи кириб келади. Эксплуатация Қоидасининг 11-параграфида шартномани имзолаш муддати ва тартиби, шартнома бўйича келишмовчиликларни хўжалик судигача тартибга солиш, тартибга солинмаган келишмовчиликларни, темир йўли ҳал қилиш учун хўжалик судига топшириши белгиланган. Темир йўл шохобчаларини эсплуатацияси ва вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларини тузишни қўйидаги тартиблари назарда тутилган. а) шартнома лойиҳасини темир йўли (бошқарма, бўлим ёки станция) ишлаб чиқади. Икки нусхада имзоланган шартнома лойиҳаси корхонага имзолаш учун юборилади. Корхона ўн кунлик муддат ичида шартнома

лойиҳасини имзолаб темир йўлига (бошқармага, бўлимга ёки станцияга) қайтариши керак. Бу муддат шартнома лойиҳасини бевосита куръер элтиб берганида, шартнома лойиҳаси олинганлиги ҳақида имзо қўйилган санадан, почта орқали жўнатилганида эса, адресат пунктидаги почта бўлимининг тақвим муҳридаги санадан ҳисобланади. Агар шартнома лойиҳасини имзолашда, унинг шартлари бўйича корхонада бирон бир эътироз пайдо бўлса, бундан қатъи назар у шартнома лойиҳасини имзолаши, ҳамда келишмовчиликлар баённомасини тузиб ва унинг икки нусхасини имзоланган шартнома лойиҳаси билан биргаликда темир йўлига қайтариб бериши керак. Келишмовчиликлар мавжуд эканлиги ҳақида шартнома лойиҳасида таъкидлаб ўтилади. Имзоланган шартнома лойиҳасини ўн кунлик муддат ичида темир йўлига корхона қайтариб бермаса, шартнома темир йўлининг таҳририятида кучга киради. б) темир йўли келишмовчиликлар баённомасини олганидан сўнг 25 кундан кеч қолмай уни кўриб чиқиши керак. Келишмовчиликларни кўриб чиқиш санаси ҳақида темир йўли келишмовчиликлар баённомасини олганидан сўнг ўн кунлик муддат ичида ва уни кўриб чиқиш санасидан 10 кундан кеч қолмай корхонани хабардор қилиб қўйиш керак. Агар темир йўли ўн кунлик муддат ичида келишмовчиликларни кўриб чиқиш санасини белгиламаса, шартнома корхонанинг таҳририятида кучга киради. Белгиланган муддатда келишмовчиликларни мувофиқлаштириш учун корхона вакиллари ҳозир бўлмасалар, шартнома темир йўлининг таҳририятида кучга киради. в) тарафлар тартибга сололмаган келишмовчиликлар баённомада расмийлаштирилади ва баённома имзоланганидан сўнг темир йўли ўн кунлик муддат ичида келишмовчиликларни хал қилиш учун хўжалик судига топширади. Агар белгиланган муддат ичида темир йўли келишмовчиликларни хўжалик судига ҳал қилиш учун топширмаса, шартнома корхонанинг таҳририятида кучга киради. Юқорида баён қилингандан кўриниб турибдики, оммавий хўжалик шартномалари тузишга қараганда, ушбу тартибда шартнома тузишнинг

қуйидаги тафовутлари мавжуд, яъни корхона шартномани белгиланган муддатда темир йўлига қайтариб бермаганида шартнома темир йўлининг таҳририятида кучга киради (темир йўли мўажбурий тартибда шартнома тузиш учун хўжалик судига мурожаат қилмайди)  келишмовчиликларни кўриб чиқиш (мувофиқлаштириш) санасини темир йўли ўз муддатида белгиламаса, шартнома корхона тузган келишмовчиликлар баённомаси таҳририятида кучга киради  келишмовчиликлар баённомасини тузган тараф келишмовчиликларни кўриб чиқиш учун белгиланган муддатда ҳозир бўлмаса, шартнома, келишмовчиликлар баённомасини эътиборга олмасдан, темир йўлининг таҳририятида кучга киради, ҳамда келишмовчиликларни кўриб чиқишни ва низони хўжалик судига топширишни алоҳида муддатлари қўлланилилади. Темир йўли тарафидан шартнома лойиҳасини ким имзолаганига қараб темир йўли бошлиғими ёки темир йўли бўлимининг бошлиғими, келишмовчиликларни кўриб чиқиш учун таклиф қилиш, келишмовчиликларни кўриб чиқиш (мувофиқлаштириш) ва тартибга солинмаган келишмовчиликларни хўжалик судига топшириш темир йўли бошқармаси ёки темир йўли бўлими зиммасига юклатилади. Тартибга солинмай қолинган келишмовчиликлар баённомада расмийлаштирилади, уни темир йўли бўлими бошлиғи ёки темир йўли бошлиғи ва корхона раҳбари имзолайдилар ва тарафлар имзолаган келишмовчиликлар баённомасини темир йўли бўлими ёки темир йўли хўжалик судига кўриб чиқиш учун топширади. Келишмовчиликларни хўжалик судига кўриб чиқиш учун топшириш. Темир йўли хўжалик судига шартнома лойиҳаси бўйича келишмовчиликларни топшираётганида, қўйидагиларни ҳам тақдим этиши керак: масалани аҳамиятли жиҳати ифода этилган ариза  темир йўл шохобчасини эксплуатацияси ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасининг нусхаси; келишмовчиликлар баённомаси; низоли масалаларни мувофиқлаштириш баённомаси ва заруриятли ҳолатларда

бошқа хужжатлар (схема, технологик жараёнлар ва шунга ўхшашлар). Темир йўл шохобчасини кузатиб чиқиш акти ҳам тақдим этилиши керак. Бундан ташқари, темир йўли хўжалик судига мурожаат қилганида корхона имзолаган шартномани қайтариб юборилган санасини, келишмовчиликлар баённомасини темир йўли қабул қилган санани, келишмовчиликларни кўриб чиқиш (мувофиқлаштириш) куни ҳақидаги чақириқни корхонага юборилган санани тасдиқловчи хужжатларни ҳам тақдим қилиши керак. Хўжалик суди ушбу тақдим этилган хужжатлар асосида тарафларни хўжалик судигача бўлган баҳсларини тартибга солишни белгиланган тартибига ва муддатларга риоя қилганликларни текшириб чиқади. Бунда хўжалик суди имзоланган шартнома лойиҳасини корхона темир йўлига қайтариб юбориш санасини, келишмовчиликларни кўриб чиқиш санасини темир йўли белгилашини ва келишмовчиликларни хўжалик судига топшириш муддатлари бузилишига, ҳамда корхонанинг вакили келишмовчиликларни кўриб чиқишда (мувофиқлаштиришда) қатнашмаганлигига қараб шартнома темир йўлининг ёки корхонанинг таҳририятида кучга киришини инобатга олади. Шунинг учун, агар хўжалик суди кўрсатилган муддатларни бузилиши ёки корхона вакилини келишмовчиликларни кўриб чиқишга келмаганини аниқласа, хўжалик суди даъво аризасини қабул қилишни рад этади, ҳамда низо кўриб чиқилаётган вақтда бундай ҳолатлар аниқланса, ишни кўриб чиқиш тўхтатилади. Тарафларни муддатларга амал қилишларини хўжалик судлари текшириб чиқаётганларида, қачонки муддатни тугатиши дам олиш кунига тўғри келиб қолса, дам олиш кунидан кейинги ишчи куни муддатни тугаши, деб ҳисобланади. Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси Қоидаларида ва бошқа меъёрий актларда имзоланган шартномани қайтариб юборишнинг, келишмовчиликларни кўриб чиқишни (мувофиқлаштиришни) белгилашнинг ва низоларни хўжалик судига топширишнинг муддатларини узайтириш ва қайта тиклаш имконияти назарда тутилмаган. Шунинг учун қайси бир тараф

ушбу муддатлардан бирини ўтказиб юборганлик факти аниқланса, хўжалик суди ўтказиб юборганлик сабабини муҳокама қилмай, шартнома олди низоси бўйича аризани қабул қилишни рад этадилар ёки низо кўрилиб чиқаётган вақтда бундай ҳолатлар аниқланса, ишни кўриб чиқишни тўхтатадилар ва тарафларга кимнинг таҳририятида шартнома кучга киришини тушунтирадилар. Шартномани алоҳида шартлари бўйича низони хўжалик судига ҳали топширмай туриб шартнома кимнинг таҳририятида кучга кирганлигини, хўжалик судидан тушунтириб беришни талаб қилиб қолиниши мумкин. Масалан, корхона темир йўлига имзолаган шартнома лойиҳасини тайинлаган адресат пунктидаги почта бўлимининг тақвим муҳридаги санадан бошлаб ўн кунлик муддат ичида қайтариши керак деб кўрсатилиши, бу санадан ўн кунлик муддатни ҳисоблаш йўл-йўриғини янглиш қабул қилишга олиб келиши мумкин. Муддатни ҳисоблаш у бошланиши белгиланган куннинг эртасидан бошланади. Бундай ҳолатда шартномани қайтариб юбориш учун ўн кунлик муддат - тақвим муҳридаги санадан кейинги кундан ҳисоб этила бошлайди. Кўрсатилган муддатларни нотўғри ҳисоблаш, шартнома лойиҳаси ўз вақтида қайтариб юборилмаган ва у темир йўлининг таҳририятида кучга кирди деган хулоса қилишга олиб келиши мумкин. Бунинг оқибатида, темир йўли корхонага келишмовчиликларни кўриб чиқиш (мувофиқлаштириш) учун таклифнома юбормаслиги мумкин ва ушбу ҳолатда шартнома корхона таҳририятида кучга киради. Бу эса ҳар бир тараф шартнома унинг таҳририятида кучга кирди деб ишонишига ва охир оқибатда шартномани қўлланиши тартиби ҳақидаги, вагонларни тўхтаб туриши учун темир йўли жарима ундиришини тўғрилиги ҳақидаги ва ҳоказо низоларни пайдо бўлишига сабаб бўлади. Контрагентлар билан шартнома тузиш. Асосий шохобча эгаси тасарруфидаги темир йўл шохобчасида омборлари ёки унга туташган темир йўл шаҳобчаси бўлган корхоналарга вагонларни олиб кириб бериш ҳамда

олиб чиқиш шартлари ва тартиблари бевосита контрагент ва асосий шохобча эгаси бўлган корхона ўртасида тузиладиган шартномада белгиланади. Бу шартномани темир йўл хизмати кўрсатиш шартномаси деб аталади. Бу шартномада темир йўли қатнашмайди. Бундай шартнома контрагенга асосий шохобча эгасининг локомотивида вагонларни олиб кириб берилса ва олиб чиқилса, тузилади. Агар корхона тасарруфидаги темир йўл шаҳобчасига темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилса, темир йўли ва контрагент ўзаро вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш оммавий шартномасини тузадилар. Бунда конрагентга ҳам темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилади. Лекин, бундай шартнома фақат асосий шохобча эгасининг ўз йўлларидан контрагент вагонларни ўтказиб туришга розилиги бўлганидагина имзоланади. Асосий шохобча эгаси ва контрагент ўртасида асосий шохобча эгасининг йўлларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган муносабатлар пайдо бўлади (йўлни таъмирлашда ва шунга ўхшаш.) Улар асосий шохобча эгаси контрагент вагонларини ўтказиш тартиби ва асосий шохобча эгасининг темир йўл шохобчасидан фойдаланиш учун ҳисоблари тартиби ҳақида шартнома тузадилар. Бу шартномада темир йўли қатнашмайди. Шартнома тузишга мажбурлаш. Темир йўл Уставининг 94-моддасига мувофиқ хўжалик суди низоли масалаларни ҳал қилгунича тарафларнинг ушбу масалалар бўйича ҳамма муносабатлари илгариги темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномаси ҳамда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаси шартлари бўйича тартибга солинади. Ушбу қоида вақтинчалик битимларга ҳам тааллуқлидир. Лекин, темир йўли янги шартнома лойиҳасини тузишни эксплуатация Қоидаларида белгиланган муддатларда бошлаганида, хўжалик суди низоли масалаларини ҳал қилгунигача, илгариги шартнома шартлари ҳаракатда (амалда) бўлади. Аммо эксплуатация Қоидалари талабларига темир йўли амал қилмай шохобча эгасига имзолаш учун ўз вақтида шартнома лойиҳасини жўнатмаган ва илгариги шартнома муддати эса тугаган бўлса, тарафлар ўртасида

шартномавий муносабатлар йўқ деб эътироф этилади ва бунинг барча салбий оқибатлари тарафлар зиммасига юкланади. Шунинг учун улардан ҳеч бири илгариги шартнома шартларини бузилиши учун мулкий юридик чора (санкция) қўллашга ҳақли эмаслар, чунки илгариги шартномани амал қилиш муддати тугади, янги шартнома эса ҳали тузилгани йўқ. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкин: темир йўли вагонларни муддатидан ортиқ тўхтаб туриши учун жарима ундира олмайди, чунки илгариги шартномани амал қилиш муддати тугаганидан сўнг, вагонларни меъёрдан ортиқ тўхтаб туришини белгиловчи шартларни амал қилиши тўхтайди (вагоннинг айланиш муддати, ортиш ва тушириш фронти ва шу каби). Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномавий муносабатларни расмийлаштиришни жадаллаштиришдан, ҳамда илгариги шартномани ҳаракат муддати тугамасидан янги шартномани тузиш учун-темир йўли ўз вақтида янги шартнома лойиҳасини ишлаб чиқишни бошлашга мажбурлаш корхоналарга ҳам манфаатли бўлиши мумкин. Шунинг учун темир йўли шартнома тузишдан асоссиз бош тортганда, ҳамда шартномани қайта тузишни кечиктириб юборганида, корхона темир йўлига шартнома тузиш хақида талаб қилиб мурожаат қилиши мумкин. Бундай ҳолатда тарафларни муносабатлари эксплуатация Қоидалари асосида эмас, балки талаб қилиш тартиби ҳақидаги Низом асосида тартибга солинади. Низомга мувофиқ корхонанинг талабига темир йўли талабномани олган кунидан 10 кундан кечикмасдан жавоб бериши керак. Кўрсатилган муддатда темир йўлидан жавоб олинмаганида, ҳамда салбий жавоб олганида, корхона низо тааллуқли хўжалик судига шартнома тузишни мажбурлаш даъвоси билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Даъво аризасига шартнома лойиҳасини, шартнома тузиш ҳақидаги талабнома нусхасини, темир йўлига талабнома жўнатилганлигини тасдиқловчи хужжатни, талабномага берилган жавобни, шартнома лойиҳасини ишлаб чиқишда ҳисобга олинган темир йўл шохобчасини иш шарт-шароитларини таърифловчи хужжатларни қўшиб топширилади. Агар

шартнома тузиш талабига жавоб белгиланган муддатда олинмаган бўлса, бу даъво аризасида кўрсатиб ўтилади. Хўжалик судининг шартнома тузишга мажбурлаш ҳақидаги қарорида шартнома корхона тақдим этган шартнома лойиҳасининг шартларида тузилаётганлиги, уни имзолаш муддати ва хўжалик суди белгилаган муддатда шартномани имзолашдан темир йўли бош тортганида шартнома тузилган деб ҳисобланиши кўрсатилиши керак. Тарафларда шартнома лойиҳасининг айрим пунктлари бўйича келишмовчиликлар мавжуд бўлса ва хўжалик суди ўз ташаббуси бўйича шартнома лойиҳасига ўзгартиришлар киритса, хўжалик суди ўз қарорида ўзгартирилган бу бандлар таҳририятини баён қилади. Лекин, амалиётда хўжалик суди шартнома лойиҳаси бўлмаганида ҳам бундай низоларни кўриб чиқади ва баъзи бир ҳолларда темир йўлини шартномани хўжалик суди кўрсатган муддатларда тузишга мажбур этади. Корхоналарни, темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасини ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасини, тузишга мажбурлаш ҳақида темир йўли хўжалик судларига мурожаат қилиши руй бермайди, чунки корхона темир йўлидан олган шартнома лойиҳасини белгиланган муддатда имзолаб қайтариб жўнатмаса, шартнома темир йўлининг таҳририятига кучга киради. 4. Ташиш воситаларини меъёрдан ортиқ тўхтаб туришларига қарши курашнинг ҳуқуқий услублари Транспорт жараёнида вагонларни тўхтаб туришлари. Вагон ва контейнерлардан фойдаланиш самарадорлигини оширишни энг муҳим шартларидан бири уларнинг тўхтаб туришларини камайтиришдир. Ҳозирги пайтда вагон ўзининг айланиш вақтининг 23 %да ҳаракатда бўлса, қолган 77 %да ҳар ҳил тўхтаб туришларда, шундан 46 %да темир йўл (техник) станцияларда ҳамда 31 %да ортиш ва тушириш ишларини бажариш станцияларида тўхтаб туради.

Вагоннинг айланиши, деб вагонга юк ортиш бошланган пайтдан токи кейинги юк ортишчага бўлган даврдаги операцияларни бажаришга сарфланган вақтга айтилади. Вагонинг айланиши темир йўлининг асосий сифат кўрсатгичлардан биридир. Вагоннинг айланиши қўйидагилардан иборат: а) вагоннинг участкаларда бўлган вақтидан; б) вагоннинг техник (участка ва саралаш) станцияларида бўлган вақтидан; в) вагоннинг ортиш ва тушириш станцияларида бўлган вақтидан. Вагонларни тўхтаб туришини батамом тугатиш ҳақида гапиришни ўзи ақлга сиғмайди. Вагонлар юк операцияларига элтиб берилишини кутиб тўхтаб туради ва бу операциялар тугагач саралаш ва участга станцияларида поездларда жўнатилиш учун йиғилаётганида тўхтаб туради, ортиш ва тушириш ишларида, тозалашда ва ювилишда тўхтаб туради, шунингдек, темир йўл шохобчаларида ва станцияларда манёвр ишлари учун ҳам вақт керак бўлади. Бундай тўхтаб туришлар транспорт жараёнининг ажралмас бир қисмидир. Вагонларни тўхтаб туришлари темир йўлини, темир йўл шохобчаларини қандай даражада техникавий жиҳозлаганига, иш технологиясининг аҳволига, поездлар ҳаракатини ташкилигига ва илғор иш услубларининг жорий қилинишига боғлиқдир. Керакли вақтдан ортиқ тўхтаб туриш, яъни меъёридан ортиғи -бу бошқа масала. Темир йўл транспортида ҳар йили темир йўли бўлимларига вагонларни станцияларда ва темир йўл шохобчаларида тўхтаб туриш вақтини камайтириш ҳисобига вагонларнинг айланиш муддатини қисқартириш бўйича топшириқлар берилади. Агарда вагонларни станцияларда меъёридан ортиқ тўхтаб туришини тугатиш чораларини қўллаш, биринчи навбатда, темир йўлчиларнинг ўзларига боғлиқ бўлса, лекин 80% ҳамма юк операцияларини амалга оширадиган темир йўл шохобчаларида бундай самарасиз тўхтаб туришлардан темир йўли фақат юк жўнатувчилар, юк олувчилар ва темир

йўл шохобчалари эгалари билан ўзаро аниқ ҳаракатлар қилиш натижасида халос бўлиши мумкин. “Темир йўл транспорти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 27-моддасида – юк жўнатувчилар ва юк олувчилар вагонлар ва контейнерларнинг юкни ортиш, тушириш ёки қайта юклаш пайтида белгиланган технология нормаларидан ортиқча кечиктирганлик (бекор ушлаб турганлик) учун, шунингдек уларни юкни ортиш, тушириш ва қайта юклаш учун етказиб бериш пайтида кутириб қўйиш орқали ёки жўнатувчига боғлик бўлган бошқа сабабларга кўра кечиктирганлик (бекор ушлаб турганлик) учун ҳамда маҳсулотларни экспортга етказиб бериш бўйича божхона, чегара органлари ёки бошқа давлат органлари томонидан белгиланган талабларни бажаришда вагонларни ва контейнерларнинг кечиртирилганлигига сабаб бўлган тарзда бузганлик учун қонун хужжатларида белгиланган миқдорларда жарималар тўлаш тарзда жавобгар бўлишлари белгиланган. Бундай жарима санкцияларини тўғри тадбиқ этишда вагон-ларни ва контейнерларни юк операцияларида тўхтаб туришини меъёрлаш ва вагонларни ва контейнерларни тўхтаб туришини ҳисоб қилиш ҳамда вагон ва контейнерни тўхтатиб туриши учун жавобгарликнинг субъектларини тўғри аниқлаш катта ҳуқуқий аҳамиятга эга. Вагонларни ва контейнерларни юк операцияларида тўхтаб туришини меъёрлаш. Юк операцияларини муддатларини аниқлашнинг умумий тамойиллари темир йўл Уставининг 49-моддасида белгиланган. ТЙУ нинг ушбу моддасига мувофиқ ишлаб чиқилган, юкларни ортиш ва туширишни аниқ муддатлари юкларни ташиш Қоидаларининг 13- бўлимининг 1- 4- сонли иловаларида берилган. Агар корхоналар иловаларда номлари келтирилмаган машиналарни ишлатсалар ёки механизациялашган услуб шу иловаларда кўрсатилмаган юклар учун қўлланилса, унда корхоналар темир йўли бошқармаси билан биргаликда, "Механизациялашган ортиш ва тушириш муддатларини ҳисоблаш тартиби ҳақидаги Услубий

қўлланма" (юкларни ташиш Қоидаларининг 13-бўлими 5-сонли илова) асосида ортиш ва тушириш муддатларини ишлаб чиқадилар. Агар баъзи бир ҳолатларда темир йўл шохобчасини эксплуатацияси ва вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларида вагонларни тўхтаб туриш меъёри йўқ бўлса, чунончи ортиш ва тушириш муддатлари Қоидага мувофиқ аниқланмаган ва белгиланган тартибда тасдиқланмаган бўлса, темир йўли вагонларни тўхтаб туриши учун жарима ундиришга ҳақли эмас. Олти ва саккиз ўқли вагонларда юк ташилганида тўрт ўқли вагонлар учун белгиланган муддатлар 50 ва 100 % гача мувофиқликда кўпайтирилади; лекин, тўкилувчан юкларни вагон тўнтаргичларда ёки остки туйнуклардан туширилиши бундан истисно. Темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасини тузишда ва қайта тузишда Қоидада кўрсатилган муддатларни тарафлар битимлар билан ўзгартира олмайдилар. Бирдан-бир истисно, оралиқ станцияларда ортиш (тушириш) муддати учун назарда тутилган бўлиб,бу муддатлар ушбу участкада манёвр ишларни ташкил этишни инобатга олиб белгиланади (ТЙУ нинг 49-моддаси). Чунки оралиқ станцияларда манёвр локомотивлари йўқ, вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқишни терма поезднинг локомотиви ёки чиқарувчи (вўвозной) локомотив бажаради, шунинг учун вагонларни олиб чиқиш бари-бир тасдиқланган ҳаракат жадвалига мувофиқ бажарилади. Айрим корхона ва ташкилотларга хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган темир йўл шохобчаларида вагонларни тўхтаб туриш вақтини меъёрлаш муҳим аҳамиятга эга. Агар темир йўл шохобчаси темир йўлининг тасарруфида бўлса вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш темир йўлининг локомотивида амалга оширилади. Агар темир йўл шохобчаси корхона тасарруфида бўлса, вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш корхонанинг локомотивида амалга оширилади, корхонанинг ўзининг локомотиви бўлмаса, бу ишларни темир йўлининг локомотиви бажаради. Темир йўл шохобчаларида ортиш ва тушириш ишларини контрагентлар ҳам

бажариши мумкин. Бошқа бир корхонанинг темир йўл шохобчасида ўзининг омборлари ёки унга туташган темир йўли бўлган корхоналар, ташкилотлар, муассасалар контрагент ҳисобланади (ТЙУ нинг 89-моддаси). Контрагентга вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш корхонанинг ёки темир йўлининг локомотивида амалга оширилиши мумкин. Темир йўл шохобчаларида юкларни ортиб-тушириш ишларини амалга оширувчи корхоналар билан темир йўлининг ўзаро муносабатлари шартномалар асосида тартибга солиниши юқорида таъкидлаб ўтилди ва бу шартномаларнинг энг муҳим шартлари ортиш-тушириш фронтининг ўлчамини, вагонларни тўхтаб туриш муддатини ва вагонларни айланиш муддатини белгилашдир. Темир йўли локомотивларида вагонларни темир йўл шохобчасига олиб кириб берилганида шартномада юкни ортишга, юкни туширишга ва маршрутларни ортиш-туширишга вагонларни тўхтаб туриш муддатлари алоҳида кўрсатилади. Агарда бир гуруҳда, юк операцияларига ҳар ҳил муддатли вагонлар олиб кириб берилганда, энг кўп муддатли вагонни вақти ҳамма гуруҳ учун муддат қилиб белгиланади. Ортиш ва тушириш муддатларини аниқлаш ҳақидаги низо хўжалик судларига тааллуқли эмас. Лекин, темир йўли аниқлаган у ёки бу муддатларни ортиш ва туширишга қўллаш ҳақидаги низони хўжалик судлари ҳал қиладилар. Масалан, механизациялашган ортишда-туширишда комплекс механизмлар қўлланилиниши мумкин. Улардан бири юкни омбордан ортиш жойига элтиб берса, бошқаси эса юкни бевосита вагонга ортади. Амалиётда, агар механизмларни меҳнат унумдорлиги ҳар ҳил бўлса, қайси муддат ортишга қўлланиши керак деган низо келиб чиқади. Бундай низоларни хўжалик судлари ечишлари керак. Ушбу ҳолатда вагонга бевосита юк ортиётган механизм учун аниқланган муддат қўлланиши керак. Вагоннинг темир йўл шохобчасидаги айланиш муддати қўйидаги: қабул қилиш - топшириш операцияларига; вагонларни темир йўл шохобчасидаги ҳаракати ва маневр ишларига; ортиш ва тушириш ишларига;

составни тарқатиш ва йиғиш операцияларига сарифланган вақтларнинг йиғиндисидан иборат. Контейнерларни айланиш муддати меъёрини аниқлаш тартиби универсал контейнерларда юк ташиш Қоидаларида белгиланган (юкларни ташиш Қоидалари 25-бўлим). Маҳаллий шарт-шароитлардан келиб чиққан ҳолда станция бошлиғи контейнерларнинг айланиш муддати меъёрини аниқлайди; лекин, меъёр юк олувчига хабар берилган пайтдан бошлаб токи бўш контейнерни қайтариб келгунгача 12 соатдан ошиб кетмаслиги керак. Бу меъёрга юк жўнатувчи ёки юк олувчи хужжатларни расмийлаштириши, контейнерларни ўз воситаларида ташиб кетиши ва ташиб келтириши, ҳамда ортиш ёки тушириш вақтлари киради. Белгиланган вақт меъёрини керакли корхоналарга билдириб қўйилиши керак. Вагонларни ва контейнерларни тўхтаб туришини ҳисоб қилиш. В агонларни тўхтаб туришини лозим даражада ҳисоб қилиш катта аҳамиятга эга. Бунинг асосида вагонларни ортишда ва туширишда ҳақиқий турган вақти аниқланади, меъёридан ортиқ тўхтаб туриш учун мулкий жавобгарлик белгиланади, вагонларни тўхтаб туриш вақтини қисқартирганликлари учун юк жўнатувчилар, юк олувчилар ва темир йўл шохобчаси эгалари моддий рағбарлантириладилар. Ҳар ойда станциянинг ҳисоб маълумотлари бўйича саноат корхоналари темир йўл шохобчаларида вагонларни тўхтаб туриши ҳақида ҳисобатлар тузадилар. Бундан ташқари, бу маълумотлар қабул қилинган буюртманомани бажариш ҳисоб вароқларини тўлдириш учун ва буни асосида қабул қилинган буюртманомани бузилишида мулкий жавобгарликни белгилашда керак бўлади. Вагонларни тўхтаб туришни ҳисоб қилиш икки: рақамли ёки рақамсиз услубда амалга оширилади. Биринчи услуб умумий фойдаланиш жойларида юк ортишга ва юк туширишга элтиб берилган вагонларни сонидан қатъи назар ва темир йўл шохобчаларида ўртача суткалик вагон айланмаси 50- вагондан кам бўлганида қўлланилади. Иккинчи усул темир йўл шохобчаларида ўртача суткалик вагон айланмаси 50 вагондан юқори

бўлганида қўлланилади.Темир йўл шохобчаларида ўртача суткалик вагон айланмаси бир йил давомида олиб кириб берилган ва олиб чиқилган вагонлар сонини шу йилдаги кунлар сонига бўлиш орқали аниқланади. Бундай ҳисобдан изотермик вагонлар, цистерналар, бункерли ярим очиқ вагонлар ва бошқа махсус вагонлар чиқариб ташланади. Уларнинг тўхтаб туриш вақти ҳам юқорида айтиб ўтилган тартибда аниқланади. Вагонларни тўхтаб туришни (айланишини) ҳисоб қилиш услуби темир йўл шохобчаларини экспуатацияси ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномаларида кўрсатилади. Вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномаси (рақамли услуб) ҳамда рақамсиз ҳисоб қилиш қайдномаси вагонларни тўхтаб туришини ҳисоб қилиш хужжатлари бўлиб ҳизмат қилади. Вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномасини иш ҳажми катта бўлмаган темир йўл шохобчаларида, шу жойнинг ўзида бевосита қабул қилувчи-топширувчи расмийлаштиради. Қолган барча қайдномалар станциянинг товар идорасида қабул қилувчи-топширувчи эсдалиги, аслича варақ ва корхонанинг хабарномаси асосида расмийлаштирилади. Бу хужжатларни кўриб чиқамиз. Қабул қилувчи-топширувчининг эсдалиги (ГУ – 45 шакл) умумий фойдаланиш жойларида ортиш-туширишга элтиб берилган вагонларни юк жўнатувчиларнинг ва юк олувчиларнинг воситаларида ортилганида ёки туширилганида, ҳамда темир йўл шохобчаларида рақамли ва рақамсиз услубда ҳисоблаш юритилганида тузилади . Эсдаликда вагон олиб кириб берилган корхонанинг номи, жойи, вагон олиб кириб берилган сана ва вақт, вагоннинг рақами кўрсатилади. Бундан ташқари, умумий фойдаланиш жойига элтиб бериладиган вагонларга тузилган эсдаликда юкнинг номи, унинг ташиш шарт-шароитлари ва ортиш ёки тушириш услублари (қўл кучида, механизациялашган) ҳамда фойдаланилаётган механизм номи кўрсатилади. Бу қўшимча маълумотлар вагонларни тўхтаб туриш меъёрини аниқлашда керак бўлади.

Вагонларни умумий фойдаланиш жойларга ва рақамли ҳисоблаш услубдаги темир йўл шаҳобчаларига олиб кириб берилганда, эсдаликка топшираётган ва қабул қилаётган тараф икки маротаба имзо қўядилар - вагонлар олиб кириб берилган пайтида ва юк операциялари тугаган пайтида. Рақамли ҳисоблаш услубидаги темир йўл шохобчасига шохобча эгаси локомотивида хизмат кўрсатилганида, қабул қилиш-топшириш йўлида вагонларни топширилаётганида эсдаликка тарафлар имзо қўядилар. Рақамсиз ҳисоблаш услубида эсдаликни расмийлаштиришни ўзига хос хусусияти бор. Унда бўш вагонларни умумий сони кўрсатилади ва фақат юкли вагонлар рақамлари кўрсатиб ўтилади. Бундай тартиб ташилаётган юкларни асрашни таъминлаш билан боғлиқ. Махсус вагонларни олиб кириб бериш (олиб чиқиш)га алоҳида эсдалик тузилади. Ушбу ҳисоблаш услубида, эсдалик ўрнига аслича вароқ тўлғазилса ҳам бўлади. Умумий фойдаланиш жойларига вагонлар элтиб қўйилганида, эсдалик икки нусхада тузилади: бири - станция учун, бошқаси - корхона учун; вагонларни темир йўл шохобчасига олиб кириб берилганида эса, эсдалик фақат станция учун бир нусхада тузилади. Хабарнома - бу шундай хужжатки, бунда корхона ёзма равишда юк операциялари тугаганини ва бир вақтни ўзида фронтга олиб кириб берилган вагонлар темир йўл шохобчасидан олиб чиқиб кетишга тайёр эканлигини тасдиқлайди. Унда корхона номи, вагонлар рақами, юкни номи, юк операцияси тугаган сана ва вақт кўрсатилади. Хабарномани станциянинг қабул қилувчи - топширувчиси қабул қила туриб унинг иккала нусхасида қабул қилинган санани ва вақтни, ўз фамилиясини кўрсатади, вагонларни қабул қилиб олганлиги ҳақида имзо қўяди ва бир нусхасини корхонага қайтариб беради. Қабул қилувчи-топширувчи йўқ бўлса, хабарнома станция навбатчисига ёки станция бошлиғининг кўрсатмасига биноан бошқа шахсга топширилади. Баъзи бир ҳолларда корхонанинг станциядан анча олисда бўлиши, хабарномани ёзма равишда бериш вагонларни темир йўл шохобчаларида

қўпроқ туриб қолишига сабаб бўлиши мумкин. Шунинг учун хўжалик судлари хабарнома бериш ҳақидаги низоларни ечишда, шартнома шартларига темир йўли хабарни телефонда қабул қилиб олишлигини, кейинчалик эса уни ёзма равишда тасдиқланиши кераклигини киритадилар. Вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномаси ҳамда рақамсиз ҳисоб қилиш қайдномаси уч нусхада тузилади. Биринчи нусха темир йўл бошқармасининг молия хизматига, иккинчиси корхонага берилади ва учинчиси станцияда қолади. Номлари юқорида зикр этилган қайдномалар бевосита жойларда тузилганида станциянинг ва корхонанинг ишчилари томонидан вагонларни топшириш пайтида имозоланади ва станциянинг товар идорасида тузилганида, эратаси куни соат 10 гача имзолашлари керак. Қайдномани, станциядан товар идорасини мудири, у йўқ бўлса, станция бошлиғи ёки унинг ўринбосари, корхонадан-корхона раҳбари ва бош ҳисобчи имзолаган ва муҳр билан тасдиқланган ишончномага эга бўлган ваколатли шахс имзолайдилар. "Қишлоқкимё"нинг Кизляр туман бўлими Шимолий Кавказ темир йўли бошқармасига даъво кўзғатиб акцептсиз тартибда вагонларни тўхтаб тўриши учун темир йўли ҳисобдан чиқариб (ўчириб) олган 4355 рублни ундириб беришни сўради. Темир йўли жаримани ҳаққоний ундириб олинганлигини исбот қилиш мақсадида, вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномасини кўрсатади, аммо қайдномани юк ташиш Қоидасининг 12-бўлими 47-параграфига риоя қилинмай, ҳамда "Қишлоқкимё"нинг ваколатли вакили бўлмаган ноъмалум шахс имзоланган. Ростов Давлат арбитражи даъвони қаноатлантирди. Қайдномадаги маълумотларга корхонанинг ваколатли вакили рози бўлмаса, имзо қўяётганида ўзининг мулоҳазоларини ёзиб қўйишга ҳақлидир. Қабул қилувчи - топширувчи эсдалигига ёки қайдномага корхонанинг ваколатли вакили имзо қўйишни рад этганида, станция умумий шаклдаги актни (ГУ – 23 шакл) расмийлаштириб ва бу хужжатда тегишли

билдиришларни ёзиб қўйиши шарт. Умумий шаклдаги актни тузиш тартиби юкларни ташиш Қоидаларининг 37-бўлимида белгиланган. Актда қисман тузиш сабабини келтириб чиқарувчи вазиятлар ҳақида, тузишда ҳозир бўлган мансабдор шахслар, сана ва расмийлаштириш жойи ёзиб қўйилиши керак. Актни ҳеч бўлмаганда, икки киши имзолашлари керак. Жаримага тортиш тўхтаб туришни ҳисоблаш каби қайднома асосида амалга оширилади. Шу боисдан вагонларни тўхтаб туриши учун жарима ундириш билан боғлиқ бўлган низоларни ҳал қилишда қайднома асосий хужжат ҳисобланади, қачонки у қабул қилувчи-топширувчининг эсдалиги асосида тўлдирилган бўлса. Цитлацкарск элеватори Кавказорти темир йўлидан вагонларни тўхтаб туриши учун 11783 рублни акцептсиз тартибда ҳи-собдан чиқариб (учириб) олинган жаримани ундириб беришни сўраб, Грузия Давлат арбитражида даъво қўзғатди. Даъво тўлалигича қаноатлантирилди. Кавказорти темир йўли бошқармаси ўзининг аризасида қарорни қайта кўриб чиқишни ва уни бекор қилишни сўраб, вагонни тўхтаб туриши қабул қилувчи - топширувчининг эсдалигида қайд этилганлигини кўрсатди. Грузия Давлат бош арбитри қарорни қўйидаги мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда ўзгартирмай қолдирди. Юк ташиш Қоидасининг 12-бўлими 44 ва 48-параграфларига мувофиқ темир йўл шохобчаларидаги ортиш ва тушириш вақтлари вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномасида ҳисоб этилади, ҳамда тарафлар уни имзолайдилар. Ишдаги мавжуд қайднома элеватор вакили томонидан имзоланмаган. Элеватор вакили қайдномани имзолашдан бош тортганлиги ҳақида умумий шаклдаги акт тузилмаган. Темир йўли қабул қилувчи-топширувчининг эсдалигига ишорат қилишини инобатга олиб бўлмайди, чунки у траспорт қонунчилигида вагонларни тўхтаб туришни ҳисоблашни амалга оширувчи хужжатлар сирасига кирмайди.

Вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномаларни расмийлаштиришда вагонларни тўхтаб туриш маъсулиятининг корхона зиммасига юклаш вақтини тўғри аниқлаш керак. Вагонларни тўхтаб туриш (айланиш) вақти, вагонларни ортиш ва тушириш жойларига ҳақиқий олиб кириб берилган пайтдан (темир йўли локомотиви хизмат кўрсатганида) ёки чиқариб қўйиладиган йўлда (шохобча эгаси локомотивида хизмат кўрсатилганида) топширилган пайтидан бошлаб, белгиланади (аниқланади). Лекин, бу қоида, қачонки темир йўли вагонларни олиб кириб беришни белгиланган тартибда бажарганида қўлланилади. Унга риоя қилмаганида вагонларни ҳақиқий олиб кириб бериш (чиқариб қўйиладиган йўлда топшириш) вақти, вагонларни тўхтаб туриш маъсулияти корхона зиммасига юкланган вақт билан тўғри келмайди. Бу вазиятнинг муҳимлигини эътиборга олиб, уни кенгроқ муҳокама қиламиз. Вагонларни темир йўл шохобчасига олиб кириб бериш - хабар бериш, белгиланган вақт интервали орқали ва харакат жадвали бўйича амалга оширилиши юқорида таъкидлаб ўтилди. Темир йўли ва корхона темир йўл шохобчасини эксплуатацияси шартномасида ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасида вагонларни олиб кириб беришни аниқ тартибини белгилаб қўядилар. Станция (юк жўнатувчига бўш ёки юк олувчига юкли) вагонларни олиб кириб бериш вақтидан 2 соатдан кечикмай хабар бериши керак. Шартномада хабар беришни сутка давомида ташкил этиш назарда тутилиши керак. Хабарни қабул қилиш учун корхона масъул мансабдор шахсни тайинлаб, фамилиясини ва телефон рақамини станция бошлиғига билдириб қўйиши керак. Агар юк ортиш ушбу темир йўл шохобчасидаги вагонларни туширишдан бўшаган вагонлар ҳисобидан таъминланса, бўш вагонларни олиб кириб бериш ҳақида хабар бериш зарур эмас. Вагонларни ортишга ва туширишга олиб кириб бериш вақти ҳақида хабар беришни ёзиб бориш учун станцияда ГУ-2 шаклдаги хабар бериш китоби тутилади.

Вагонлар хабар бермасдан темир йўл шохобчасига олиб кириб берилганида (қачонки у шартномада назарда тутилган бўлса), вагонлар олиб кириб берилган пайтдаёқ қабул қилиб олиниши керак; лекин вагонлар ҳақиқий олиб кириб берилган пайтдан 2 соат ўтгандан сўнг, корхона вагонларни тўхтаб туриши учун масъулиятли деб эътироф этилади. Вагонлар темир йўл шохобчасига хабардаги муддатдан илгари олиб кириб берилса, вагонлар олиб кириб берилган пайтдаёқ қабул қилиб олиниши керак; лекин корхона вагонларни тўхтаб туриши учун шу хабардаги муддат бошланган пайтдан масъулиятли деб эътироф этилади . Вагонлар темир йўл шохобчасига хабардаги муддатдан кеч олиб кириб берилса, вагонлар олиб кириб берилган пайтдаёқ қабул қилиб олиниши керак; лекин вагонлар ҳақиқий олиб кириб берилган пайтдан 2 соат ўтгандан сўнг корхона вагонларни тўхтаб туриши учун масъулиятли деб эътироф этилади. Ўртача суткалик юк ортиш ва юк тушириш 50 вагондан ортиқ бўлса, темир йўл шохобчаларига вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш ҳаракат жадвали бўйича ёки олиб кириб беришлар ўртасидаги вақт интервалига риоя қилинган ҳолда белгиланади. Вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш ҳаракат жадвалини станция бошлиғи билан корхона биргаликда, поездлар ҳаракат жадвали чизмаси, темир йўл шохобчаси ва туташган станцияни иш технологиясини ҳисобга олиб тузиб чиқади ва темир йўл бўлими бошлиғи уни тасдиқлайди. Интервални ҳисоблаш учун, ушбу темир йўл шохобчасидаги барча вагонларни ўз вақтида ортиб-туширишни (ишлаб-чиқишни) таъминлаш асос қилиб олинади. Бундай тартибда олиб кириб берилган вагонлар ҳақиқий олиб кириб берилган пайтдан бошлаб, лекин, жадвалда назарда тутилгандан эрта бўлмаган муддатда (олдинги олиб кириб беришга белгиланган интервал тугаганидан сўнг) корхонага ҳисоб этилади. Вагонларни жадвал ёки интервал бўйича олиб кириб бериш муайян афзалликларга эга бўлиб, темир йўли ва темир йўл шохобчалари эгалари ўртасидаги ўзаро муносабатларда барқарорликни барпо қилади ва бир

маромда ишлашга имконият яратади. Лекин, унча катта бўлмаган вагон айланмасида бундай тартиб мақсадга мувофиқ эмас,чунки вагонлар станцияда олиб кириб беришни кутиб ва темир йўл шохобчасидан олиб чиқишни кутиб тўхтаб қоладилар. Станцияга контейнерларни ташиб келтиришни ва ташиб кетишни юк эгалари ўз воситаларида ёки юк эгалари билан шартнома бўйича транспорт- экспедицияси хизмати кўрсатувчи автомабил транспорт ташкилотлари бажарганларида контейнерларни тўхтаб туришини ҳисоб қилиш КЭУ-16 шаклдаги наряд бўйича амалга оширилади. У уч нусхада тузилади. Наряднинг икки нусхаси контейнер билан биргаликда юк эгасига ёки автотранспорт ташкилотининг экспедиторига берилади, бир нусха эса контейнер майдонида қолади. Юкли ва бўш контейнерлар топширилаётганида, ҳамда уларни станцияга қайтариб олиб келинганида контейнер майдонининг қабул қилувчи - топширувчиси нарядга сана, топшириш вақтини ва қайтариб олиш вақтини ёзиб қўяди. Бу ёзувлар қабул қилувчи - топширувчи ва юк эгаси ёки эспедитор имзолари билан тасдиқланади. Вагон ва контейнерларни тўхтаб туриши учун жавобгарликнинг субъектлари. Ортишда, туширишда ва қайта юклашда вагонларни белгиланган меъёрдан ортиқ ушлаб туриш учун темир йўл Уставининг 156- моддаси мулкий жавобгарликни, яъни жарима тўлашни белгилайди. Темир йўл Устави ва юкларни ташиш Қоидалари меъёрлари қайси корхона темир йўли олдида бундай жавобгарликка тортилишига аниқ жавоб беради. Станциядаги умумий фойдаланиш жойларида, ҳамда темир йўл шохобчаларида, уларга темир йўли локомотивида хизмат кўрсатилганида вагонларни меъёридан ортиқ тўхтаб туриш учун жавобгарлик темир йўл Уставига асосан қайси корхона вагонларга юк ортиши, юк тушириши ёки қайта ортиши керак бўлса, ана шу корхона зиммасига юклатилади. Қачонки темир йўл шохобчасига шохобча эгасининг локомотивида хизмат кўрсатилганида, шохобча эгаси вагонларни меъёрдан ортиқ тўхтаб

туриши, тўғрироғи вагоннинг айланиш муддатини меъёрдан ортганлиги учун жавоб беради. Темир йўли контрагентдан жарима ундиришга ҳақи йўқ, ваҳоланки вагонларни ушлаб туриш уни айби билан содир бўлган бўлса ҳам. Свердловск темир йўл бошқармаси вагонларни меъёридан ортиқ тўхтаб туриши учун 36221 руб. суммани Сургут гўштни қайта ишлаш заводидан акцептсиз тартибда ўзига ҳисобдан чиқариб (ўчириб) олди. Завод ўз маҳсулотларини корхона тасарруфидаги темир йўл шохобчасида туширган, темир йўли билан эса шартномавий муносабатда бўлган эмас, вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномаларига имзо чеккан эмас. Свердловск вилоят Давлат арбитражи кўрсатилган суммани қайтариб бериш ҳақидаги заводнинг даъвосини тўлалигича қаноатлантириб ўз қарорида, темир йўл бундай муносабатларни темир йўл шохобчаси эгаси билан тартибга солишини кўрсатди. Станциянинг умумий фойдаланиш жойларида жавобгар субъект ҳақидаги масалани ечиш қийинроқ бўлади. Темир йўл Уставининг 156- моддасига мувофиқ юк жўнатувчилар ва юк олувчилар юк операцияларини ўз воситасида бажарганларида вагоннинг тўхтаб туриши учун жавоб беради. Аммо лекин, темир йўл Уставининг 45-моддасига мувофиқ умумий фойдаланиш жойларида хавфли ва тез бузилувчан юкларни, хом ҳайвон махсулотларини, оғир вазнли ва габаритсиз юкларни, ҳамда тўкилувчан, сочилувчан ва суюқ юкларни махсус вагонлардан ва юкларни юк жўнатувчининг (юк олувчининг) кузатувчиси назоратида ташилганида ортиш ва тушириш ишларини юк жўнатувчилар ва юк олувчилар бажаришлари керак. Умумий фойдаланиш автомобил транспортида станциядан ташиб кетиш ва ташиб келтириш марказлашган тартибда ташкил этилганида, темир йўли ҳамма юкларни (хавфли ва суюқ юклардан бошқа) ортади ва туширади. Қачонки темир йўли юк ортиш-тушириш ишларини ўзи бажариши керак бўлса, вагонларни меъёридан ортиқ тўхтаб туриши учун тегишли корхоналардан жарима ундиришга ҳаққи йўқ.

Кемерово темир йўли бошқармаси яшчикларга жойлашган асбоблар келган вагонни тўхтаб туриш учун институтидан акцепсиз тартибда жарима ундириб олган. Кемерово Давлат арбитражи даъвогарга жарима суммасини қайтариб бериш ҳақида қарор чиқариб, Темир йўл Уставининг 45-моддасига мувофиқ юкни темир йўли тушириши кераклигига илова қилди. Қўйидаги мулкий баҳс ҳам характерлидир. Красноярск темир йўл бошқармаси Абакан тажриба механика заводидан акцептсиз тартибда вагонни тўхтаб туриши учун 1779 руб. жарима ундириб олди. Завод ўз темир йўл шохобчасига эга эмас, ва шунинг учун вагонни туширишни умумий фойдаланиш жойида темир йўли бажариши керак деб ўйлаган. Лекин, завод юкни оғир вазнлигини инобатга олмаган. Ушбу вазиятда темир йўл Уставининг 45-моддасига мувофиқ вагонни тушириш мажбурияти юк олувчининг зиммасига юкланади. Красноярск Давлат арбитражи заводнинг даъвосини рад қилди. Контейнерларни меъёридан ортиқ ушланиб қолиши учун жавобгарлик юк жўнатувчиларга ва юк олувчиларга (ТЙУ нинг 157-моддаси) ёки юк жўнатувчилар ва юк олувчиларга станциядан юкларни ташиб кетиш ва ташиб келтириш марказлашган тартибда ташкил этилиб траспорт-экспедиция хизмати кўрсатилса, автотранспорт корхонаси зиммасига юкланади. Вагонларни меъёридан ортиқ тўхтаб туриш учун мулкий жавобгарлик миқдори темир йўл Уставининг 156-моддасига мувофиқ 1- сонли тариф кўрсатмасидаги махсус жадвалларда берилган.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг хўжалик процессуал кодекси. – Т.: “Адолат”, 1998. – 192 б. 2. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон республикаси Фуқаролик Кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. 1 - жилд. – Т.: "Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси" нашриёт уйи, 1997. - 504 бет. 3. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон республикаси Фуқаролик Кодексининг иккинчи қисмига шарҳлар. 2 - жилд. – Т.: "Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси" нашриёт уйи, 1998. - 635 бет. 4. Хусанов О., Азизов Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Изоҳли луғат. - Т.: "Ўқитувчи" нашриёти, 1996. - 96 бет. 5. Устав железнўх дорог. – М.:"Транспорт", 1983. - 128 ст. 6. Правила перевозок грузов. Часть I . - М.: "Транспорт", 1983. - 472 ст. 7. Рахмонбердиев Р.Х. Основў транспортного права. – Т.: Изд. "Навруз", 1994. - 167 ст. 8. Гауф Г.Р., Ляндрес В.Б. Правовўе методў обеспечения сохранности грузов на железнодорожном транспорте. - М.: "Транспорт"; 1989 - 255 ст. 9. Астановский Г.Б. Договорнўе отношения на эксплуатацию подъезднўх путей. - М.: "Юридическая литература", 1984 - 112 ст. 10. Ляндрес В.Б. Право и эффективность использования вагонов и контейнеров. - М.: "Юридическая литература", 1989. - 176 ст. 11. Бурса Н.П., Ляндрес В.Б. Претензии и иски к транспортнўм организациям. - М.: "Юридическая литература", 1985. - 159 ст. 12. Управление грузовой и коммерческой работой на железнодорожном транспорте: Учеб. – для вузов. Под. Ред. А.А. Смехова. – М.: Транспорт, 1990. – 351 с.

O'xshashlar

Темир йўл транспортига талаб ва даъволар

Темир йўл транспортининг қисқача ривожланиш тарихи. Ўзбекистонда темир йўл транспортининг ривожланиш ҳолати ва истиқболлари

Темир йўл транспортининг қурилмалари ва иншоотлари. Темир йўлларни бошқариш асослари

Ажратиш пунктлари, станциялар ва темир йўл узеллари

Темир йўл транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари