Ажратиш пунктлари, станциялар ва темир йўл узеллари - Transport - Referatlar

Ажратиш пунктлари, станциялар ва темир йўл узеллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

792 KB

Ko'chirib olish

Ажратиш пунктлари, станциялар ва темир йўл узеллари Режа: 1. Ажратиш пунктлари, уларнинг вазифалари, турлари ва қўлланиши 2. Темир йўл станциялари, уларда бажариладиган ишлар ва уларнинг турлари 3. Станция йўллари ва уларнинг вазифаси, йўлларнинг узунлигини белгилаш 4 . Станция й ў лларининг режавий ҳ олати ва б ў йлама профили 5. Станция ишининг технологик жараёни ва техникавий бошқарув акти (далолатномаси) 6. Разъездлар ва қувиб ўтиш пунктлари 7. Оралиқ станциялар, уларда йўловчи ва юк поездлари билан бажариладиган ишлар 8. Участка ва саралаш станциялари 9. Йўловчи ва юк станциялари 10. Темир йўл узеллари

1. Ажратиш пунктлари, уларнинг вазифалари, турлари ва қўлланиши Белгиланган миқдордаги поездларни ўтказиш ва ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш учун темир йўл линиялари ажратиш пунктлари ёрдамида алоҳида перегонларга ёки блок – участкаларга бўлинади. Ажратиш пунктларининг вазифаси қуйидагилардан иборат: -темир йўл линияларининг поезд ўтказиш қобилиятини ошириш; -ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш; -ҳаракатни бошқариш, яъни ҳаракат учун рухсат бериш, та қ и қ лаш ёки ҳ аракат тартибини бел г илаш; -темир йўлларда йўловчилар ва юкларни ташиш билан боғлиқ бўлган барча технологик жараёнларни бажариш. Ажратиш пунктларига разъездлар, қувиб (ўзиб) ўтиш пунктлари, станциялар, автоблокировкада ўтиш светофорлари ва ярим автоблокировкада блок-постлар киради. Булардан разъездлар, қувиб ўтиш пунктлари ва станциялар тегишли йўл тармоқларига ва бошқа станция хўжалиги иншоотлари ва қурилмаларига эга бўлиб, юқорида таъкидланган барча вазифаларни бажаради. Ўтиш светофорлари ва йўл блок-постлари эса юк ва йўловчиларни ташиш билан боғлиқ бўлган технологик жараёнлардан ишлардан ташқари барча вазифаларни бажара олади. 2. Темир йўл станциялари, уларда бажариладиган ишлар ва уларнинг турлари Станциялар поездларни қабул қилиш, жўнатиш, бир йўлли темир йўлларда қарама-қарши йўналиш поездларини ўзаро ўтказиб юбориш, поездларнинг ўзаро ўзиб ўтишидан ташқари юкларни қабул қилиш, топшириш ва йўловчиларга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган жараёнларни ҳам бажаришга мўлжалланиб бўлиб, ривожланган йўл

тармоқларига эга бўлади. Йўл тармоқланиши кўп бўлган йирик станцияларда поездларни қайтадан тузиш билан боғлиқ бўлган манёвр ишлари ва таркиблар билан техник жараёнлар ҳам бажарилади. Бажариладиган ишлар хусусиятига қараб станциялар қуйидаги турларга бўлинади: оралиқ, участка, саралаш, йўловчи ва юк станциялари. Агар станцияга уч ва к ў про қ магистрал й ў налишлар туташадиган б ў лса уларни узел станциялари деб аталади. Бажарадиган ишининг мураккаблиги ва ҳажмига қараб станциялар классларга ажрайтилади. Жуда катта миқдорда ишларни бажаришга мўлжалланган ва юқори даражадаги техник жиҳозларга эга бўлган станциялар классиз, кейингилари эса I, II, III, IV ва V класс турларига ажратилади. Станциялар темир й ў л тармо қ ларининг ишлашида катта а ҳ амиятга эга. Улар темир йўл транспортининг асосий ишлаб чиқарувчи хўжалик бирлиги (корхонаси) бўлиб, темир йўл хизматларидан фойдаланувчи мижозларнинг барча алоқалари станциялар орқали олиб борилади. Вагонлар айланиш даврининг 3/4 қисми станциялар ҳисобига тўғри келади. Шунинг учун ҳам вагон айланишини тезлаштиришнинг асосий имкониятларини станциялардан излаш лозимлигини унутмаслик керак. Янги темир йўл қурилиши сарф-харажатларнинг 40 фоиздан ортиқроғи ҳам станциялар қурилишига тўғри келади. Станцияларни лойиҳалашда қуйидаги асосий тамойилларга амал қилиш керак: ҳаракат хавфсизлигини қатъий таъминлаш; зарурий ўтказиш қобилиятини амалга ошириш; лойиҳанинг расолигини, яъни фақат темир йўлнинг эмас, балки ҳалк хўжалигининг бошқа тармоқлари, аҳоли пунктлари ва бошқа транспорт турларининг манфаатларини ҳам таъминлаш; атроф- муҳит муҳофазаси талабларини қондириш: энг тежамкор ва келажак ривожланиш имкониятлари бўлган лойиҳаларни танлаш ва ҳ.к.

3. Станция йўллари ва уларнинг вазифаси, йўлларнинг узунлигини белгилаш Станцияларда икки хил турдаги йўллар фарқланади: станция йўллари ва махсус вазифали й ў ллар. Станция йўлларига станция чегараси ичида жойлашган – бош, қабул-жўнатиш, саралаш, тортиш, ортиш-тушириш, депо (локомотив ва вагон хўжаликлари), боғловчи ва бошқа йўллар киради. Махсус вазифали йўлларга эҳтиёт ва тутиб қолувчи берк йўллар ва корхоналарга олиб борувчи шохобча йўллари киради. Эҳтиёт берк йўллари ҳаракат воситаларини поездларнинг юриш йўлларига чиқиб кетишдан сақлайди. Тутиб қолувчи берк йўллар эса станцияга туташган, сурункали қияликдан бошқарувини йўқотиб келаётган поезд ёки алоҳида ҳаракат воситаларини станцияга киритмай тутиб қолиш учун перегон томонидан қўйилиб биринчи стрелка шу берк йўлга тайёрлаб қўйилади. Станцияларда бир хил ишларни бажариш учун мўлжалланган йўллар парк деб аталувчи алоҳида йўл гуруҳларига бирлаштирилади. Ўз вазифасига қараб қабул, жўнатиш, саралаш ва бошқа парклар бўлади. Станция й ў ллари ва паркларни бирлаштирувчи стрелкал и ўтказгичлар жойлашган зоналарни станциянинг стрелкали бўғизи дейилади. Бўғиз конструкцияси талабий ўтказиш қобилияти ва ҳаракат хавфсизлигини таъминлаши билан бирга, уни лойиҳалашда поездлар ва манёвр ҳаракатларини параллел бажариш имкониятлари ҳам таъминланиши керак. Станция й ў лларининг сони , й ў лларнинг т ў ла ва фойдали узунлиги билан фар қ ланади. Очиқ йўлнинг тўла узунлиги икки томонидаги стрелкали ўтказгичларнинг бошланишидан, берк йўл учун эса йўл бошидаги стрелкали ўтказгич бошидан йўл охиридаги (тўсиқ) тиргаккача ҳисобланади.

Расм-1. Станция саралаш бўғизининг чизмаси: қ - Ж -қабул-жўнатиш парки; С – саралаш парки. Йўлнинг фойдали узунлиги тўлиқ узунлигининг ҳаракат тартиблари (поезд) жойлашадиган қисми бўлиб, ҳаракат тартибларининг туриши ёндош йўллардаги ҳаракатга халақит бермаслиги керак. Чиқиш сигналлари бўлмаган очиқ йўлларнинг фойдали узунлиги шу йўлларга тааллуқли стрелкали ўтказгичларнинг чегара қозиқчалари билан чегараланади, берк йўлнинг фойдали узунлиги эса бир томондан стрелкали ўтказгич чегара қозиқчаси ёки стрелка бошланишидан иккинчи томонда йўл охиридаги тўсиққача ҳисобланади. Агар йўллар чиқиш сигналлари билан жиҳозланган бўлса, у ҳолда очиқ йўлнинг фойдали узунлиги бир томондан чиқиш сигнали ва иккинчи томондан чегара қозиқчасигача, ёки стрелка бошигача ҳисобланади. Чегара қозиқчаси стрелкали ўтказгичдан тармоқланувчи йўл ўқлари орсидаги кенглик 4100мм бўлган жойда қўйилади ва ушбу чегара қозиқчасидан ўтиб тўхташ ён йўлдаги ҳаракатга хавф туғдирмайди. Стрелкали ўтказгич марказидан чегара қозиқчасигача ёки сигналчага бўлган масофа крестовина маркаси, крестовинадан кейинги эгрилик радиуси ва йўналишига, йўл оралиғи кенглиги ва светофор таглигининг кенглигига боғлиқ бўлиб ҳисоблаб топилади.

Магистрал темир й ў лларда станция й ў лларининг фойдали узунлиги 1250, 1050 ва 850м стандарт узунликда лойи ҳ аланади. Янги I ва II даражали темир йўлларда эса йўлларнинг фойдали узунлиги 1050м.дан кам бўлмаслиги керак. Йўловчи поездларини ўтказиш, қабул қилиш ва сақлаш йўлларининг фойдали узунлиги ушбу йўлда муомалада бўлиш учун мўлжалланган поездлар узунлигидан кам олинмайди. Кейинги йилларда йўловчи поездларининг тартиби 24 вагондан, шаҳаратроф электрпоездларини 12 ёки 14 вагондан ортиқ узунликда тузиш амалга оширилмоқда. Б унда станция йўллари ва платформалар узунлиги ни тегишлича узайтириш кўзда тутилад и . Станцияларда саралаш й ў лларининг узун л и ги тузиладиган поездлардан 10% узунроқ олинади. Саралаш ва участка станцияларида манёвр тортиш йўлларининг узунлиги поезд тартибларининг тўлиқ узунлигига, оралиқ станцияларида эса камида ярим поезд узунлигига тенг олинади. Эҳтиёт берк йўлларининг фойдали узунлиги камида 50м, тутиб қолувчи берк йўллар узунлиги эса тегишли ҳисоблар бўйича олинади. Станцияларнинг ҳ ар бир й ў ли ва стрелкали ў тказгичлари ра қ амланади. Бош йўллар рим рақамлари, қолганлари эса тартиб бўйича араб рақамлари билан белгиланади. Стрелкали ўтказгичлар жуфт рақамли поездлар келадиган томондан биринчи стрелкадан бошлаб тартиб бўйича жуфт, тоқ йўналиш поездлари томонидан эса тоқ араб рақамлари билан белгиланади. Жуфт ва тоқ томонларни ажратиш чегараси қилиб станция йўловчи биносининг ўқ чизиғи, ёки катта станцияларда алоҳида паркларнинг ўртасидаги йўларга кўндаланг ўқ чизиғи олинади. 4 . Станция й ў лларининг режавий ҳ олати ва б ў йлама профили Йўл б ў йлма профилининг станция, разъезд ёки қ увиб ў тиш пункти жойлашадигин узунлиги станция майдон ч аси дейилади. Станция

майдончаси уч кўринишда, жумладан: дўнгликда, чуқурликда ва поғонасимон жойланиши мумкин (расм-.2). Станция майдони дўнгликда (расм-2а) жойлашганда келаётган поездларнинг секинлашиш, жўнаётган поездларнинг тезлашиш имкониятлари енгил бўлиб, майдончадан ёғингарчилик сувларини қочириш имкониятлари яхши. Станция чуқур, пастлик жойларда (расм-.2в) жойлашганда поездларнинг тезлашиш ва секинлашиш имкониятлари анча ёмон ва ер усти сувларини станция майдонидан қочириш қийин бўлади, аммо манёвр ишларида вагонларнинг бошқарувини йўқотиб тасодифан перегон томонга кетиб қолиш хавфи бўлмайди. Станция майдончасининг поғонасимон (расм-2б) профилда жойлашиши юқоридаги икки кўриниш қулайликлари ва камчиликларига эга бўлади. Расм- 2. Станция майдонининг жойлашиши Вагонларнинг ўз-ўзидан ҳаракатланиб кетиб қолиш хавфининг олдини олиш учун станция йўллари бўйлама профилда асосан горизонтал текисликда

жойлаштирилади, айрим ҳолатларда ер ишлари ҳажмини камайтириш мақсадида уларни 0.0015, қийин шароитларда эса 0.0025 қияликда жойлаштиришга рухсат этилади. Худди шундай талаблар юк ортиш- тушириш йўллари, вагонларнинг локомотивсиз туриш, локомотивларнинг туриш ва экипировка таъминоти йўлларига ҳам қўлланилади. Станциянинг стрелкали бўғизлари имкониятларга қараб етакчи қияликкача бўлган майдончаларда жойлаштирилиши мумкин. Бинолар ичидаги йўллар фақат горизонтал текисликда жойлашади. Ҳаракатга қаршиликни камайтириш, ҳамда кўриниш яхши бўлиши учун разъездлар, қувиб ўтиш пунктлари, станцияларнинг алоҳида парклари ва манёвр тортиш йўллари режада тўғри чизиқ бўйлаб жойлашиши керак. қийин шароитларда уларни 1200м дан кам бўлмаган эгриликларда жойлаштиришга рухсат этилади. Агар поездлар ҳаракати тезлиги 120 км / с дан катта бўлса радиус 1500м дан кам бўлмаслиги керак. Ўта қийин шароитларда, махсус асослаб, эгрилик радиусларини камайтиришга рухсат этилиши мумкин. Станция майдонларини танлашда электр кабел, газ ўтказгич ва бошқа муҳандис тармоқларининг жойлашувига, маҳаллий шароитлар ва аҳоли, саноат пунктларининг талаб ва эҳтиёжларини қондиришга эътибор берилиши керак. 5. Станция ишининг технологик жараёни ва техникавий бошқарув акти (далолатномаси) Станция ишининг технологик жараёни вагонлар ва вагон таркибларини тайёрлаш, таркибларни тарқатиш ва тузиш, манёвр ва маҳаллий ишларни қисқа муддатларда илмий асосда илғор тажрибалар қўллаб ва техник воситалардан унумли фойдаланган ҳолда бажаришни кўзда тутади. Технологик жараённи тузишда ҳар хил жараёнларнинг узлуксиз, мунтазам ва параллел бажарилишини, ҳар бир бажариладиган жараён учун

вақт сарфини тежаш ва меҳнат унумдорлигини таъминлашни назарда тутиш керак. Станциянинг технологик жараёнларини тузишда темир йўл бошқармаси томонидан тайёрлаб тавсия этилган наъмунавий технологияларни қўллаш ёки иш ҳажми жуда кўп бўлган йирик станциялар ўзи учун махсус-тайёрлаши мумкин. Станция ишини ташкил қилишга асосий талаблар ҳаракат хавфсизлигини сўзсиз таъминлаш ва меҳнат муҳофазаси қоидаларига қаътий риоя қилиш бўлиб, бунинг учун станциянинг техник-бошқарув акти тузилади. Станциянинг техник воситаларидан фойдаланиш , поездларни қабул қилиш, жўнатиш, ўтказиб юбориш ва манёвр ишларини хавфсиз бажаришни ташкил қилиш тартиб-қоидалари станциянинг техникавий- бошқарув актида (ТБА) кўрсатилади. ТБА ТФқ , сигнализация ҳақидаги, поездлар ҳаракати ва манёвр ишларини ташкил қилиш ҳақидаги йўриқномалар асосида тузилади. ТБА станция ҳақида умумий маълумотлар, туташадиган перегонлар, корхона тармоқ йўлларининг туташиши, станция йўлларининг вазифаси, стрелка ва сигналлар, поездларни қабул қилиш, жўнатиш, манёвр ишларини бажариш тартиблари ҳақида маълумотларга эга бўлади. ТБА томонидан белгиланган тартиб-қоидалар станциянинг барча хизматчилари учун мажбурийдир. Ушбу ҳужжатнинг кўчирмалари станция хизматчиларининг тегишли иш жойлари ва хоналарида (станция навбатчиси, манёвр диспетчери, саралаш тепалиги навбатчиси, марказлаштириш постлари, стрелкачилар постлари ва шу кабиларда) кўринарли қилиб осиб қўйилади. 6. Разъездлар ва қувиб ўтиш пунктлари Разъездлар фақат бир йўлли линияларда қурилиб, қарама-қарши йўналиш поездларини ўзаро ўтказиб юбориш (кесишув) ва бир йўналишдаги

поездларни ўзаро қувиб ўтиши учун хизмат қилади. Разъездлар бош йўл ва бир-икки қабул-жўнатиш йўлларидан иборат бўлади. қарама-қарши йўналиш поездларини ўзаро ўтказиб юбориш учун биринчи келаётган поезд қабул-жўнатиш йўлларининг бирига (асосан ўнг томон йўлига) қабул қилиб тўхтатилади, қарама-қарши томондан келаётган иккинчи поезд бош йўл бўйлаб тўхтатмай ўтказиб юборилади. Иккинчи поезд кириш стрелкали бўғизидан ўтган заҳоти тўхтатилган биринчи поезд учун йўл ҳозирланиб, чиқиш сигнали очилади ва поезд жўнатилади. Поездларнинг ўзаро қувиб ўтиши биринчи келаётган поездни қабул- жўнатиш йўлига олиб тўхтатиш ва шу йўналишда келаётган иккинчи тезкор поездни тўхтатмай ўтказиб юборишдан иборат. Агар қувиб ўтувчи йўловчи поезди бўлиб, унинг тўхташи ва йўловчилар ўтказиши кўзда тутилган бўлса, у ҳолда қулайлик ва хавфсизлик мақсадларида биринчи поездни йўловчи биносининг қарама-қарши томонидаги йўлга олиб тўхтатиш лозим бўлади. Разъездларда кесишув ва қувиб ўтишдан ташқари айрим йўловчи ва шаҳаратроф поездларига йўловчилар чиқариш-тушириш, айрим ҳолларда кам миқдорда юк ишларини бажариш мумкин. Ўзбекистондаги разъездларнинг аксарият қисми аҳоли гавжум ва қишлоқ хўжалиги ривожланган ҳудудлардан ўтгани сабабли кўпчилик разъездларда йўловчи ва юк ишлари бажарилади. Разъездларнинг чизмалари қабул-жўнатиш йўлларининг ўзаро жойлашувига қараб бўйлама, яримбўйлама ва кўндаланг турларга бўлинади. Бўйлама турдаги қабул-жўнатиш йўллари ўзаро кетма-кет жойлашган разъездлар (расм -3а) туташ перегонлар узунлигини бир оз қисқартириш ва разъезд орқали узайтирилган ва қўшма поездларни ўтказиш имконини бериб, йўлнинг поезд ўтказиш қобилиятини оширади. Ушбу афзалликлар ва босқичли ривожланиш имкониятларини ҳисобга олиб бўйлама турдаги разъездлар яқин келажакда иккинчи бош йўл ёки икки йўллик қўшимчалар қурилиши, ҳамда узайтирилган ва қўшма поездлар ўтказилиши мўлжалланган линияларда асосий чизма сифатида тавсия этилади.

Расм -3. Разъездлар чизмаси Расм -4. Разъедларнинг ишлаш принципи Ушбу ҳолатларда станция майдони узунлиги етарли бўлмаса бўйлама турдаги разъезд имкониятлари ва қулайликларига яқин бўлган ярим бўйлама турдаги (расм-3б) разъездларни қуриш тавсия этилади. Ярим бўйлама турдаги разъездларда йўловчи поездлари, шу жумладан тўхтаб

ўтадиган йўловчи ва шаҳаратроф поездларини ҳам бош йўл орқали ўтказиш кўзда тутилади. Шунинг учун бош йўл бўйлаб муомаладаги йўловчи поездлари сиғадиган узунликда йўловчи платформаси ва станция биноси қурилади. қабул-жўнатиш йўлларининг бири йўловчи иншоотларига параллел ва иккинчиси (қарама-қарши томон учун) йўловчи поездларининг чиқиш сигналидан кейин кетма-кет қурилади. Кўндаланг турдаги разъездларда (расм -.3в) қабул-жўнатиш йўллари ўзаро параллел жойлашган бўлиб, уни қуриш учун энг қисқа майдон узунлиги талаб этилади. Бундай разъездлар асосан III ва IV даражали линияларда, ҳамда қийин топографик шароитларда I ва II даражали линияларда ҳам тавсия этилади. Кўндаланг турдаги разъездларда қарама- қарши томондан келаётган поездларни бараварига қабул қилишда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш қийинроқ ва ҳаракат жараёни эса поезд машинистлари учун диққатлироқ бўлади. Юк поездлари кўп бўлган, автоблокировка ёки диспетчерлик марказлаштириши билан жиҳозланган линияларда разъезднинг бирор қабул- жўнатиш йўлини узайтириш ҳисобига қарама-қарши йўналиш поездларини ўзаро тўхтатмай ўтказиш йўли билан йўлларнинг поезд ўтказиш қобилиятини оширишга эришилади. Йўлнинг бундай узайтирилиши икки йўллиқ қўшимча (двухпутная вставка) деб аталади ва унинг узунлиги махсус бетўхтов кесишув ҳисоблари бўйича аниқланади. қувиб ўтиш пунктлари икки йўллик ва кўп йўллик участкаларда қурилиб, бош йўллардан ташқари одатда ҳар бир йўналиш учун биттадан қабул-жўнатиш йўлига эга бўлади. қувиб ўтиш пунктларининг асосий вазифаси бир йўналишда ҳаракатланаётган поездларни ўзаро қувиб ўтиши учун, яъни айрим поездларни орқадан келаётган йўловчи ва тезлаштирилган юк поездлари томонидан ўзиб ўтишини ташкил қилишдан иборат. қувиб ўтиш пунктларида зарур ҳолларда (перегонда бирор бош йўлнинг таъмирланиши ва ш.к.) поезд ҳаракати бир бош йўлдан иккинчисига бўғизларда қўйиладиган диспетчерлик съездлари ёрдамида ўтказилади.

Булардан ташқари, қувиб ўтиш пунктларида кам миқдорда йўловчиларни чиқариш-тушириш ва юк ортиш-тушириш ишлари бажарилиши мумкин. қувиб ўтиш пунктларининг асосий чизмаси икки бош йўл, уларга параллел жойлашган икки қабул-жўнатиш йўллари ва икки томондаги стрелкали бўғизлардан иборат бўлади. Йўловчи биноси пунктнинг бир томонида жойлашиб йўловчилар учун муомаладаги поезд узунлигига мос асосий платформа ва одатда бош йўллар орасида оралиқ платформалар қурилади. Агар қувиб ўтиш пункти серҳаракат ва маҳаллий йўловчилар оқими катта бўлган линияларда қурилса, у ҳолда йўловчи платформалари станциянинг икки томонидан қурилиб ўзаро йўл устидан кўприк ёки ер ости йўлаклари (тоннел ) орқали боғланиши мумкин. Расм -5. қувиб ўтиш пункти чизмаси

7. Оралиқ станциялар, уларда йўловчи ва юк поездлари билан бажариладиган ишлар Оралиқ станциялари разъезд ва қувиб ўтиш пунктларидан фарқли, йўловчи ва юк поездларини бетўхтов ўтказишлар, тўхтайдиган поездларни қабул қилиш ва жўнатиш, йўловчиларни поездларга чиқариш ва туширишдан ташқари қуйидаги ишларни ҳам бажаради: юкларни ортиш-тушириш ва сақлаш, ҳамда юк ҳўжжатларини тайёрлаш; багажларни қабул қилиш, бериш ва сақлаш; терма поездларга вагонларни қўшиш ва ажратиш, айрим ҳолатларда станцияда ортиладиган вагонлардан жўнатувчининг маршрутини тузиш ёки поғонасимон маршрут учун вагонлар гуруҳлаш; корхона шохобча йўлларига хизмат кўрсатиш, вагонлар бериш ва йиғиб келиш; кўплаб тўкма юклар ортиладиган айрим станцияларда вагонларнинг оғирлигини ўлчаш ва бошқалар. Расм -6. Бўйлама турдаги оралиқ станциясининг чизмаси Йўлнинг сурункали пасаювчи қиялиги олдидан жойлашган, поездлар техник эҳтиёжлар учун тўхтатиладиган станцияларда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш мақсадида тормозлар синови ўтказилади. Агар разъезд ва қувиб ўтиш пунктларининг вазифаси асосан поездларни қабул қилиш, жўнатиш ва ўтказиб юбориш бўлса оралиқ станцияларида эса ушбу технологик жараёнлардан ташқари, юк ва тижорат ишлари ҳам бажарилади. Оралиқ станцияларида бажариладиган технологик жараёнлар қуйидагилардан иборат: йўловчи ва транзит юк поездларини қабул қилиш, жўнатиш ва ўтказиб юбориш, терма юк поездлари билан манёвр ишларини

бажариш, улар билан келадиган маҳаллий юк вагонларини корхона шохобча йўлларига ва юк фронтларига узатиш ва йиғиб келиш. Айрим оралиқ станцияларда поғонасимон ва жўнатувчи маршрутларини тузиш, зарурий ҳолларда поездларга тиркама локомотив қўшиш ёки ажратиш билан боғлиқ бўлган ишлар ҳам бажарилади. Расм -7. Оралиқ станциясининг ишлаши Йўловчиларга хизмат жараёнлари: йўловчиларни поездларга чиқариш ва тушириш, чипталарни сотиш, йўловчи поезди тезлигида ташиладиган багаж ва юкларни ортиш-тушириш, қабул қилиш, бериш ва сақлаш. Юк ва тижорат ишлари: юкларни қабул қилиш, ортиш-тушириш, бериш ва сақлаш, ташиш ҳужжатларини расмийлаштириш, ташиш хизматлари ҳисоб-китобларини бажариш, вагонлар оғирлигини ўлчаш ва бошқалар. Оралиқ станцияларида техник, йўловчи, юк ва тижорат ишлари билан боғлиқ бўлган жараёнларни бажариш учун тегишли қурилма ва иншоотлар бўлиши керак. Техник жарёнларни бажариш учун қуйидагилар мавжуд: Бош, қабул-жўнатиш, тортиш йўллари, заруратга қараб корхона шохобча йўлларининг уланиши, эҳтиёт ва тутиб қолувчи берк йўллар, станция навбатчисининг, стрелкачиларининг хонаси, кириш ва чиқиш сигналлари, қўшни станциялар ва поезд диспетчери билан алоқа воситалари. Йўловиларга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган ишларни бажариш учун станцияларда йўловчи биноси, платформалари ва уларни ўзаро боғловчи кўприк ёки тоннел каби ўтиш йўлаклари, багаж омборхоналари, сув таъминоти иншоотлари ва шу кабилар лойиҳаланади (расм -7).

Юк ишларини бажариш учун станцияда умум фойдаланишли ёпиқ омборхоналар, усти ёпиқ ва очиқ платформалар, контейнер ва тўкма юк майдончалари, ортиш-тушириш йўллари, юк механизмлари ва иншоотлари лойиҳаланади. Буларнинг барчаси одатда автомобил йўллари билан қулай боғланади. Санаб ўтилганлардан ташқари оралиқ станцияларида тегишли ёритиш тармоқлари, маъмурий техник бинолар, савдо хоналари ва вокзал олди майдончалари ҳам назарда тутилади. Йўловчи биноси томонидан станция учун ажратилган майдон чегарасида одатда темир йўл, шу жумладан станция хизматчилари учун айрим турар жой манзиллари ёки кўрғонлар қурилади. Оралиқ станциялар орасидаги масофа 40-60 км ни ташкил этиб, маҳаллий шароитларга қараб кўпроқ ёки камроқ бўлиши мумкин. Ўзбекистоннинг кўпгина мавжуд станциялари орасидаги масофа 15-20 км дан ошмайди. Юк иншоотларини реконструкция қилишда умум фойдаланувли юк ҳовлиларининг ишини кам сонли станцияларда бажариш мақсадга мувофиқ. Оралиқ станциялари темир йўл тармоқларидаги станцияларнинг энг катта қисмини ташкил этади. Ҳар бир оралиқ станциясига у хизмат кўрсатадиган маълум иқтисодий ноҳия ёндошади. Оралиқ станцияларда терма поездлардан вагонлар узилади, жўнатилганлари тиркалади, юклар ортилади ва туширилади. Ҳар бир ортилган вагон учун станция ташиш ҳужжатларини (накладная, дорожная ведомость, вагоннўй лист), айрим юклар учун эса тегишли сертификат расмийлаштиради. Юк ишларини бажариш учун иш ҳажми ва характерига мос бўлган юк қурилмалари мавжуд бўлади. Оралиқ станцияларининг чизмалари асосан қабул-жўнатиш йўлларининг ўзаро жойлашуви бўйича бўйлама, ярим бўйлама ва кўндаланг турларга бўлинади. Булардан ташқари оралиқ станцияси чизмалари бош ва қабул-жўнатиш йўллари сони, юк ноҳиясининг жойлашуви, корхона тортиш

шохобчаларининг мавжудлиги ва йўловчи иншоотларининг жойлашуви бўйича фарқланиши мумкин. I ва II даражали бир йўлли линияларда бўйлама ва ярим бўйлама турдаги, III ва IV даражали йўлларда эса кўндаланг турдаги станциялар тавсия этилади. Икки йўлли линияларда кўндаланг турдаги, қабул-жўнатиш йўллари ўзаро параллел жойлашган станциялар асосий чизма сифатида тавсия этилиб, улар станция иншоот ва қурилмаларининг ихчам ва гавжум жойлашишини таъминлайди. Оралиқ станцияларида бош йўллардан ташқари иккитадан тўрттагача қабул-жўнатиш йўллари қурилади. Терма поездлар билан ишлаш учун ортиш-тушириш, олиб қўйиш ва тортиш манёвр йўллари қурилади. Юк ноҳияси (юк ҳовлиси) одатда станциянинг йўловчи биносига қарама-қарши томонидан қурилиб манёвр ишларида бош йўллар орқали ўтишлар камайтирилади. Расм -8. Оралиқ станциялари чизмалари 8-расмда кўрсатилган оралиқ станцияси икки йўлли линияда жойлашган яримбўйлама турдаги станция бўлиб, унда учинчи ва тўртинчи қабул- жўнатиш йўллари орқали асосан юк поездлари ўтказилади. Тўртинчи қабул- жўнатиш йўли асосан икки томондан келадиган терма поездларни қабул қилиш ва улардан маҳаллий вагонларни ажратиб юк ноҳиялари, омборхоналар ва корхона йўлларига узатиш учун мўлжалланади. Терма поезд қайси йўналишдан келишига қараб поездларни тузиш режасида ушбу оралиқ станция учун вагонлар гуруҳи поезднинг қайси қисмида

жойлаштирилиши белгиланган бўлади. А йўналишдан келадиган поезд тўртинчи йўлга қабул қилиниб, унинг тартибида орқа томонида жойлашган маҳаллий вагонлар гуруҳи манёвр локомотиви ёрдамида 4- йўлдан 7- тортиш йўли орқали 8,9-юк ҳовлиси йўлларига олиб ўтилади. У ердаги жўнатиладиган вагонлар қайтадан 4-йўлдаги поездга уланади, тормоз синовлари ўтказилади, поезд ҳужжатлари бутланади ва поезд Б йўналишида жўнатилади. Б йўналишидан жадвал бўйича тегишли вақт оралиғи билан келадиган терма поезд ушбу 4-йўлга қабул қилиниб, юқоридагидек барча манёвр ишлари бажарилади ва поезд ўз йўналиши бўйича жўнатилади. Вагонлар билан манёвр ишлари поезд локомотиви ёрдамида, ёки станциянинг манёвр локомотиви ёрдамида, шу қаторда иккала локомотив билан биргаликда амалга оширилиши мумкин. Чизмада 6-йўл корхонага узатиладиган вагонлар учун хизмат қилади. 8. Участка ва саралаш станциялари Участка станциялари. Поездларга хизмат кўрсатиш, локомотив бригадаларининг ишини ташкил қилиш, ҳаракат тартибларини техник кўрикдан ўтказиш, экипировка таъминотларини бажариш ва ҳаракат тартибларини таъмирлаш, участка ва терма поездларни тарқатиш ва қайта тузиш мақсадларида темир йўл линиялари участка станциялари ёрдамида алоҳида участкаларга бўлинади. Участка станцияларининг темир йўл тармоқларида жойлашиши тортиш тури, поездларга локомотивлар хизматини кўрсатиш услуби ва локомотив бригадаларининг ишини ташкил қилишга боғлиқ бўлади. Янги темир йўл линияларида асосий депоси бўлган участка станциялари оралиғидаги масофа электрли тортиш турида 700-1000 км, тепловозли тортишда эса 500-800 км ни ташкил этади. Ўзбекистондаги темир йўл тармоқларининг ривожланиш хусусиятлари, саноат ва аҳоли

марказларининг жойлашуви ва маҳаллий шароитлар таъсирида участка станциялари орасидаги масофалар қисқароқ бўлиб, 150-500 км ташкил этади. Участка станциялари қуйидаги асосий вазифаларни бажариш учун мўлжалланади: ўткинчи транзит поездларга хизмат кўрсатиш, локомотивлар ва локомотив бригадаларини алмаштириш; участка ва терма поездлар таркибларини тарқатиш ва қайта тузиш; ҳаракат воситаларига техник хизмат кўрсатиш, ҳамда йўловчи, юк ва тижорат ишларини бажариш. Участка станциялари саноат корхоналари, омборхоналар ва конларнинг тармоқ йўлларига ҳам хизмат кўрсатади. Айрим участка станцияларида йўловчи вагонларини сув ва ёқилғи билан таъминлаш, изотермик вагонлар экипировкаси ва бошқа технологик жараёнлар бажарилади. Участка станцияларининг турлари. Поездларга локомотив хизматини кўрсатишдаги ўрни бўйича участка станциялари локомотив деполи ёки локомотивларни қайтариш ва локомотив бригадаларини алмаштириш пунктли бўлиши мумкин. Участка станцияларида йўловчи ва багаж ишлари одатда оралиқ станцияларига қараганда анча катта миқдорда бажарилади. Участка станцияларида тўхтаб ўтадиган транзит йўловчи поездлари бош йўлларга ёки йўловчи қабул –жўнатиш йўлларига қабул қилинади. Транзит поездининг туриш вақтида йўловчиларни чиқариш ва тушириш билан бир вақтда багаж, почта ортилади ва туширилади, вагонлар тартиблари техник кўрикдан ўтказилади, айрим вагонлар ажратмай таъмирланади, айрим станцияларда таркиб сув билан, қиш кунларида эса ёқилғи билан таъминланади. Локомотивлар ёки локомотив бригадаларини алмаштириш ҳозирги вақтда айрим участка станцияларида бажарилади.

Расм-10. Бир йўлли участка станцияси чизмаси Участка станциясининг юк ишлари қуйидагилардан иборат: вагонларни юк ноҳиясида, омборхоналарда ва бошқа юк фронтларида ортиш-тушириш; станцияга уланадиган корхона шохобча йўлларига хизмат кўрсатиш; вагон тарозиларида шу станцияда ортилган ёки тарози бўлмаган оралиқ станцияларидан келган вагонларни тортиш; айрим участка станцияларида майда жўнатмали вагонларни саралаш; изотермик вагонлар таъминоти, жонзот молли вагонларни сув билан таъминлаш; бўш вагонларни тозалаш ҳамда ювиш каби ишларни бажариш ва бошқалар. Участка станцияларида лойиҳаланадиган иншоотлар ва қурилмалар станциянинг ишлаш характерига қараб қуйидаги асосий жараёнларни бажариш учун хизмат қилиши керак: йўловчиларни чиқариш ва тушириш, багаж-почта ва йўловчи тезлигидаги юкларни қабул қилиш, сақлаш ва бериш; йўловчи ва юк поездлари билан техник жараёнларни ўтказиш; юк ҳовлиси ва бошқа ортиш-тушириш пунктларига вагонларни узатиш ва йиғиш, юкларни қабул қилиш, сақлаш ва топшириш; юкларни ортиш- тушириш, юкларни (вагонларни) тортиш ва ортиш жойларида габаритлилигини текшириш, зарур ҳолларда юкларни саралаш ва қайта ортиш, носоз вагонларни таъмирлаш жойларига узатиш, таъмирлаш, айрим вагонларни ювиш, зарарсизлантириш (дезинфекциялаш) ва бошқа ишларни бажариш; айрим таркиб ва вагонларни қабул қилиш, жўнатиш ва саралаш паркларидан махсус қурилмаларга (ювиш-буғлаш пунктларига, саноат станцияларига, тирик молларни ортувчи жойларга) узатиш.

Расм-11. Участка станциялари чизмалари Келиш олди йўллари сонига қараб участка станцияларининг бир йўлли, икки йўлли ва кўп йўлли турлари фарқланади. Келадиган йўналишлар сонига қараб участка станциялари икки йўналишли узелсиз, ҳамда уч ва ундан ортиқ йўналишлар келадиган узел участка станцияларига бўлинади.

Асосий паркларининг ўзаро жойлашувига қараб: кўндаланг, бўйлама ва ярим бўйлама турдаги, ҳамда йўловчи иншоотлари ва юк поездлари парклари ўзаро кетма-кет жойлашган участка станциялари турлари фарқланади. Узелсиз ( неузловое ) участка станциялари ён йўналишлар қўшилмайдиган магистрал темир йўлларда жойлашади Узелсиз участка станцияларининг асосий чизмаларида саралаш парки қабул-жўнатиш паркларига нисбатан ташқи томондан жойлашади. Юк ноҳияси саралаш паркига яқин ёки йўловчи биноси томонидан жойлашиши мумкин. Станция бўғизларини лойиҳалашда саралаш ишларини поездлар қабулидан ажратилган ҳолда бажарилишини таъминлаш, локомотивни ўтиш йўлидан берк йўлга бериш ва олишни таъминлаш, локомотив хўжалиги томонидан эса поездларни қабул қилиш ёки жўнатиш билан бир вақтда локомотивларни ўтиш йўли орқали юришини ва иккинчи тортиш йўлида манёвр ҳаракатларини бажариш имкониятларини бериш керак. Саралаш паркининг барча йўлларидан ёки айрим қисмидан бош йўлга икки томондан чиқиш имкони яратилиши янги тузилган поездларни тўғридан-тўғри саралаш паркидан жўнатиш имконини беради. Участка станцияларида жойлашадиган локомотив хўжалиги иншоотларига локомотив бинолари, устахоналар ва экипировка қурилмалари киради. Локомотивлар хизматини ҳалқа усулида ташкил қилинганда уларни поезддан ажратмаган ҳолда қум, ёқилғи ва артиш материаллари билан таъминлаш учун экипировка қурилмаларини қабул-жўнатиш йўлларининг ўзида жойлаштириш мумкин. Умуман, локомотив хўжалигини юк поездлари ҳаракат йўлларига яқин жойлаштириш мақсадга мувофиқ бўлиб, станциянинг кейинги тараққиётини чекламайди. Участка станцияларида вагон хўжалиги вагон таъмирлаш депоси, жорий таъмирлаш пунктлари, вагонларга техник хизмат кўрсатиш ва автотормоз назорат пунктларидан иборат бўлиши мумкин.

Саралаш станциялари. Саралаш станциялари юк поездларини ялписига қайта ишлаш-тарқатиш ва янгидан тузиш учун хизмат қилади. Саралаш станцияларида барча йўналишлардан келаётган транзит ва маҳаллий вагонлар оқими қайта ишланади ва узоқ масофаларга йўлдаги станцияларда қайта ишланмай етиб борадиган янги поездлар тузилади. Улардан ташқари саралаш станцияларида участка, терма ва узатма поездлар тузилади ҳамда транзит ўтувчи поездларга хизмат кўрсатиш ишлари бажарилади, вагонлар таъмирланади, локомотивлар экипировка қилинади, жонли моллар ортилган вагонлар сув билан таъминланади, майда жўнатмали вагонлар ва контейнерлар сараланади. Саралаш станциялари оммавий равишда юк ортиш ёки тушириш ноҳияларида, йирик саноат ва аҳоли марказлари яқинида, кўплаб вагонлар оқими тўпланадиган темир йўл узелларида қурилади. Саралаш ишларини бажариш учун ушбу станцияларда саралаш парклари, саралаш иншоотлари (саралаш тепалиги ) ва манёвр тортиш йўллари қурилади. Поездлар билан бажариладиган технологик жараёнлар учун қайта ишлашга келадиган поездларнинг қабул парклари, станцияда тузилган поездларни жўнатиш парклари, транзит поездларни қабул қилиб жўнатиш парклари ҳам қурилади. қайта ишланувчи поездлар учун мўлжалланган қабул, саралаш ва жўнатиш парклари саралаш тепалиги билан биргаликда саралаш тизимини ташкил қилиб саралаш комплекти деб юритилади. Расм-12. Саралаш станциясининг чизмаси Саралаш парки йўлларининг сони поезд тузиш режаси асосида белгиланган манзиллар ва вагонлар оқими миқдори бўйича топилади. қабул,

жўнатиш ва транзит парки йўллари ҳаракат миқдори ва станцияда туташадиган йўналишлар сонига қараб ҳисобланади. Саралаш станцияларида локомотив ва вагон хўжалиги иншоотлари, сув таъминоти, электр таъминоти, алоқа ва СМБ қурилмалари бўлади. Саралаш станциялари замонавий автоматика ва телемеханика тизимлари ва ускуналари билан жиҳозланади. Асосий паркларининг ўзаро жойлашуви бўйича саралаш станцияларининг парклари кетма-кет, параллел ва аралаш турдаги чизмалари бўлади. Саралаш тизими (комплекти) сони бўйича бир ва икки томонли саралаш станциялари бўлади. Бир томонли саралаш станцияларида қабул, саралаш ва жўнатиш паркларидан ва саралаш иншоотидан иборат бўлган бир умумий саралаш комплекти бўлиб, ушбу парклар станцияга барча йўналишлардан келадиган қайта ишланувчи вагонлар оқими учун хизмат қилади. Икки томонли саралаш станцияларида икки саралаш комплекти бўлиб, улар станцияга икки (жуфт ва тоқ) томондан келадиган йўналишлардаги вагонлар оқимини қайта ишлаш учун алоҳида йўналиш комплектларига ажралади.

Расм -13. Саралаш паркида йўллар жойлашуви Ҳар бир турдаги саралаш станцияларида ўткинчи транзит поездлар учун ўз йўналиши бўйича алоҳида қабул-жўнатиш парклари қурилади. Вагонларни қайта ишлаш бўйича манёвр ишларини бажариш турига қараб саралаш тепаликли ва саралаш тепалиги бўлмаган станциялар фарқланади. Темир йўллардаги замонавий техник жиҳозланиш ва ишлаш технологияси афзалликлари бўйича энг тараққий қилган ва кенг қўлланиладиган саралаш станцияси барча йўналишлар учун кетма-кет жойлашган умумий қабул, саралаш ва жўнатиш парклари бўлган бир томонли саралаш станцияси деб қабул қилинган. Чизмада икки томондан (жуфт ва тоқ йўналишлардан) келаётган транзит поездлар тегишли йўналишларнинг Тр–1 ва Тр– 2 транзит парклари йўлларига қабул қилинади ва у ерда поездлар тегишли техник кўрикдан ўтказилади, зарурий ҳолларда вагонлар жойида таъмирланади ва

локомотивлар алмаштирилади. қайта ишлаш учун келадиган жуфт ва тоқ йўналиш поездлари қабул паркининг тегишлича П–1 ва П–2 бўлимларига қабул қилинади, у ерда поезд локомотиви ажратилиб локомотив хўжалигига (депога) жўнатилади, поезд тартибларини тарқатишга тайёрлаш бўйича барча технологик жараёнлар (техник ва тижорат кўриклари) бажарилади ва таркиб саралаш тепалигига сурилиб тарқатилади. Расм-14. Бир томонли саралаш станциясининг чизмаси: 1 – поездлар жўнатиш навбатчиси пости; 2 – техник хизмат кўрсатиш пункти; 3 – компрессор хонаси; 4 – поездлар тўхташ пункти; 5 – поездлар тузиш навбатчиси пости; 6 – марказий бошқарув пости; 7 – саралаш тепалиги; 8 – пневмопочта қабул пункти; 9 – телетайп пости. Саралаш тепалигида вагонлар олдиндан автоулагичлар орқали узилиб, тепаликдан ўз инерцияси бўйича тезланувчан ҳаракат билан саралаш парки йўлларига бирин-кетин тарқалади. Бир неча таркиблар тарқатиб тугаллангандан кейин саралаш паркининг айрим йўлида бир манзил йўналиши бўйича тўпланган вагонлар сони режавий поезд тартиблари узунлигига етарли бўлганидан кейин, ушбу таркиб паркнинг қуйи қисмида ишловчи манёвр локомотиви ёрдамида жўнатиш паркининг тегишли О – 1 ёки О – 2 бўлимига тортиб ўтказилади. Ушбу жараён билан бир вақтда саралаш паркидан поезд ҳужжатлари ҳам жўнатиш паркига юборилади. Жўнатиш паркида поезд тартиблари ва вагон ҳўжжатларининг тўлиқлиги,

уларнинг кетма-кетлик тартиби назоратдан ўтказилади, таркиб техник ва тижорат кўригидан ўтказилади, локомотив хўжалигидан поезд локомотиви берилиб тормоз тизимлари синовдан ўтказилади ва поезд тегишли йўналишда жўнатилади. Станцияда туширилиши лозим бўлган маҳаллий юк вагонлари саралаш жараёнида С паркида ажратилган айрим йўлларда тўпланади ва вақти-вақти билан манёвр локомотиви ёрдамида тегишли юк ноҳияларига (юк ҳовлиси, саноат корхона тармоқлари, узелдаги бошқа станциялар ва ш.к.) узатилади, у ерда ишлари тугалланаган вагонлар қайтадан станцияга олиб чиқилиб жўнатиш учун ҳозирланади. 9. Йўловчи ва юк станциялари Йўловчи станциялари. Аҳолиси кўп бўлган марказ шаҳарларига ва йирик саноат ва аҳоли ноҳияларига хизмат кўрсатувчи темир йўл линияларида фақат йўловчиларга хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган йўловчи станциялари қурилади. Йўловчи станциялари асосан икки турда, берк ва очиқ турда бўлади. Берк турдаги йўловчи станциялар нинг ривожланиши тарихий бўлиб, улар янгидан қурилмайди. Ушбу станциялар катта шаҳарларга ҳар хил йўналишлардан келадиган темир йўл линияларини шаҳарнинг ичкарисига (марказга) яқинлаштириш имконини беради ва поездларда юрадиган йўловчиларнинг шаҳар транспортига ўтишини ва шаҳар бўйлаб тарқалишини осонлаштиради. Аммо, берк турдаги станцияларда барча ҳаракатлар станциянинг бир томонидаги ёлғиз стрелкали бўғизда бажарилгани сабабли у ердаги юкланиш катта бўлади ва жуда кўп ҳаракат кесишувларига олиб келади. Булардан ташқари берк турдаги станциялар шаҳар қурилиши архитектураси ва ундаги коммуникациялар тизимларида бир қатор ноқулайликлар келтириб чиқаради. Очиқ турдаги йўловчи станциялари асосий турдаги станция бўлиб, темир йўл тармоқларида кўплаб қурилади. Ушбу станциялар икки (жуфт ва тоқ) йўналиш бўйича темир йўл линияларида жойлашиб, транзит, маҳаллий ва шаҳаратроф поездларига хизмат кўрсатиш имкониятига эга бўлади.

Расм-15. Очиқ (а) ва берк (б) турдаги йўловчилар ташиш станцияси чизмаси: ПТС – йўловчи-техник станцияси; ПОС – шаҳаратроф ҳаракат таркибининг кутиш парки; БП – почта багаж қурилмалари; ПТ – йўловчилар тоннели. Станциянинг икки томонида стрелкали бўғизлар бўлгани сабабли ҳаракатлар улар орасида бир текис тақсимланади ва ҳаракатни ташкил қилишда ортиқча қийинчиликлар бўлмайди. Йўловчи станцияларининг асосий иншоотлари бош ва қабул-жўнатиш йўлларидан, поезд таркиблари,алоҳида вагонлар ва локомотивлар туриш йўлларидан, йўловчи биноси, асосий ва оралиқ платформалардан, ер ости йўлаклари ва ўтиш кўприкларидан иборат бўлади. Ҳаракат миқдори кўп бўлган станцияларда келган вақтидан кетгунича поезд таркибларини сақлаш, йўлга ҳозирлаш, тозалаш ва таъмирлаш ишларини бажариш учун алоҳида йўловчи-техник станциялари қурилади. Шу қаторда йўловчи поезди локомотивлари учун локомотив деполари ҳам қурилади. Йўловчи станцияларида бажариладиган ишлар қуйидагилардан иборат бўлади: а) ўткинчи йўловчи поездларини қабул қилиш ва жўнатиш, йўловчиларни тушириш ва чиқариш, йўловчиларга хизмат кўрсатиш, поезд локомотивини алмаштириш, вагонларни техник кўрикдан ўтказиш, сув ва

эҳтиёжга қараб қаттиқ ёқилғи билан таъминлаш ва тормоз синовларини ўтказиш; б) ушбу станция охирги манзил бўлган поездлар қабул қилиниб, йўловчилар туширилади, локомотив депога жўнатилади ва поезд тартиблари манёвр локомотиви ёрдамида техник парк ёки йўловчи техник станциясига тортиб ўтказилади. У ерда таркибни кейинги рейсга (йўлга) ҳозирлаш бўйича барча ишлар бажарилиб, вагон кузатувчилари алмаштирилади ва жўнаш олдидан таркиб станциянинг жўнатиш йўлига келтирилади. Йўловчи станциясида йўловчилар ўтказилиб, локомотив уланади, тормоз синовлари бажарилади ва поезд жадвал асосида жўнатилади; в) шаҳаратроф йўналишларида юрадиган электр поездлари ёки дизел – поездлар қабул қилинади, йўловчилар туширилади, чиқарилади ва тегишли йўналишда жўнатилади. Станцияга келгандан кейин шаҳаратроф поездлари тартиблари махсус техник паркка ўтказилиб, тегишли тозалаш ва йўлга ҳозирлаш ишлари бажарилади. Йўловчи станцияларида почта ва багажларни (қўл юки) қабул қилиш, тегишли вагонларга ортиш, тушириш ва эгаларига топшириш билан боғлиқ бўлган ишлар ҳам бажарилиб, бунинг учун станцияда махсус почта, багаж бўлимлари қурилади. Юк станциялари. Темир йўлларда жўнатиладиган юкларни қабул қилиш, сақлаш, келган юкларни эгаларига топшириш, юкларни ортиш ва тушириш билан боғлиқ бўлган барча ишлар ҳар хил турдаги станциялар орқали бажарилади. Юк ишларининг катта қисми оралиқ ва участка станцияларига тўғри келади.

Расм-16. Юк ташиш станцияси чизмаси: 1 – маъмурий-маиший бино; 2 – трансформатор хонаси; 3 – аккумуляторли юклагичларни зарядлаш хонаси; 4 – ёпиқ юк омбори; 5 – ёпиқ юк платформаси; 6 – очиқ юк платформаси; 7 – ёпиқ юкларни ортиб-тушириш платформаси; 8 – текшириб ўтказиш пости; 9 – контейнерлар майдони; 10 – оғир вазнли юклар майдони; 11 - ғилдиракли юкларни тушириш платформаси; 12 – автомобиллар гаражи; 13 – очиқ омборлар хизматчилари учун хизмат-техник биноси; 14 – тўкилувчан юклар майдони; 15 – тўкилувчан юклар учун баландлаштирилган йўл; 16 – девор . Йирик темир йўл узелларида, ривожланган саноат ва аҳоли марказларида катта миқдорда юк ишларини бажариш учун алоҳида юк станциялари қурилади. Юк станциялари ўзининг вазифаси ва бажарадиган иши характерига қараб ихтисослашмаган (умумфойдаланувли) , ҳар хил юкларни ортиш ва тушириш учун хизмат қиладиган ва фақат айрим юк турлари бўйича ихтисослашган турдаги станцияларга бўлинади. Ихтисослашган станциялар фойдали қазилмалар олинадиган ноҳияларда, катта шаҳарларда саноат ноҳияларига, комбинатларга кириш олдидан қурилади ва фақат айрим юкларни ортиш – тушириш бўйича ихтисослашади. Вагонлардаги юкларни ҳар хил кенгликдаги темир йўллар орасида қайта ортиш учун махсус қайта ортувчи станциялар қурилади.

Юк станцияси қуйидаги иншоотлардан ташкил топади: қабул-жўнатиш парки йўллари; саралаш парки йўллари; саралаш воситалари (берк йўл ва айрим ҳолларда кичик қувватли саралаш тепалиги); юк ҳовлиси иншоотлари, омборхоналар; корхона тармоқ йўллари; станция биноси, техник хизмат хоналари, вагон тарозиси, габарит назорат дарвозаси ва бошқалар. Юк ортиш – тушириш ишларини бажаришда замонавий механизация ва автоматлаштириш тизимларидан кенг фойдаланилади. 10. Темир йўл узеллари Темир йўл узели деб, юк ва йўловчи транзит поездларини бир линиядан бошқасига ўтказишга, поездларни қайта тузиш мақсадида, шунингдек, вагонларни бериш, қайта ишлашга ва йўловчиларни бошқа йўлга ўтказишга хизмат қиладиган бош ва бирлаштирувчи йўллар, бир неча темир йўл линиялари келиб қўшиладиган станция ёки станциялар мажмуига айтилади. Баъзи ҳолларда эса узел деб, бир магистралда жойлашган ва биргаликда йирик шаҳар ва саноат марказларини комплекс технологик боғловчи станцияларга айтилади. Ривожланган узел станциянинг ихтисослаштирилишига қараб, яъни бажарадиган ишининг характерига қараб саралаш, участка, йўловчи ва юк узел станциялари фарқланади. Темир йўл узели воситалари қуйидагилардан иборат бўлади: - узел станцияси ва унинг барча қурилмалари; - бош ҳамда бирлаштирувчи йўллар ва постлар; - тармоқ темир йўллари ва корхона шохобча йўллари; - темир йўл линияларининг ўзаро ва бошқа шаҳар транспорти йўллари билан кўприкли кесишувлари; - темир йўл транспортининг узел ҳудудидаги мустақил хўжалик бирликлари (локомотив ва вагон таъмирловчи заводлар, электростанциялар ва тортиш тармоқлари нимстанциялари, омборхоналар ва ш.к.).

Темир йўл узелларининг чегараси алоҳида пунктлар, постлар, разъезд ва бошқа турдаги станцияларнинг кириш сигналларидан бошланади. Темир йўл узели транспорт узелининг асосий қисмларидан бири ҳисобланади. Транспорт узели деб биргаликда транзит ва маҳаллий юк ва йўловчилар оқимига хизмат қиладиган бир неча турдаги транспорт турларининг кесишув ноҳиясидаги транспорт иншоотлари ва қурилмалари комплексига айтилади. Транспорт узели темир йўл узелидан ташқари денгиз ва дарё портлари, шаҳарга хизмат кўрсатувчи автомобил йўллари тармоқлари, саноат транспорти тармоқлари ва йирик шаҳар транспорт тармоқларини ўз ичига олади. Транспорт узелларида кўп сонли йўловчилар оқими транспорт воситаларидан тушадилар ва чиқадилар, бир транспорт туридан бошқасига ўтказилади, кўплаб юклар оқими ортилади, туширилади ва бир транспортдан бошқасига қайта ортилади. Транспорт турларининг ўзаро кесишув пунктлари асосан темир йўллардаги йўловчи станцияларида ва юк станцияларида жойлашади. Юк ҳовлилари ва махсус темир йўл базаларида юкларни оммавий равишда темир йўллардан автомобилларга ёки аксинча қайта ортилади. Шаҳар ва узелларнинг ривожланиш бош режаларида темир йўл ва бошқа транспорт узелларидаги ҳар хил транспорт иншоотларини рационал жойлаштириш , улардан тежамли ва самарали фойдаланиш, йўловчиларга юқори даражада хизмат кўрсатиш каби ижтимоий ва иқтисодий масалалар ечимлари ҳисобга олинади.

Расм -17. Учбурчак турдаги узел чизмаси Темир йўл узеллари қўшиладиган йўналишлар сони, узелдаги станциялар сони ва вазифалари, узелдаги бош йўлларнинг ўзаро кесишуви, юк ва саноат ноҳияларининг жойлашиши ва ш.к. бўйича турли хил кўринишда ривожланиши мумкин. Темир йўл узеллари бир станцияли, чорраҳасимон, учбурчаксимон, ҳалқасимон ва бўйлама чўзилган турларда бўлиши мумкин. Аксарият катта шаҳар ва саноат марказларининг темир йўл узеллари аралаш турда ривожланиб, уларнинг таркиблари ҳар хил оддий турдаги узел чизмаларидан жамланади.

Адабиётлар 1. И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Биринчи чақириқ збекистон республикаси Олий мажлисининг Ўн тўртинчи сессиясидаги маъруза 1999 й 14 апрел. 2. Бройтман Э.З., Боровикова М.С., Осьминин А.Т. Эксплуатационная работа станций и отделений: Учеб. пособие для техникумов и колледжей ж.- д. трансп.-М.: Желдориздат, 2002. – 242с. 3. Железнўе дороги: Обҳий курс: Учебник для вузов /М.М.Уздин, Ю.И.Ефименко, В.И.Ковлов и др.; Под ред. М.М.Уздина. - 5-е изд. - СПб.: Информ. центр «Вўбор», 2002. - 3 6 8 с . 4. Железнодорожнўй путь /Т.Г.Яковлева, Н.И.Корпуҳенко, С.И.Клинов и др.; Под ред. Т.Г.Яковлевой. – М.: Транспорт, 1999. – 405 с. 5. Железнодорожнўе станции и узлў: Учебник для вузов ж.-д. трансп. / В.Г.Шубко, Н.В.Правдин, Е.В. Архангельский и др.; Под ред. В.Г.Шубко, Н.В.Правдина. – М.: УМК МПС России, 2002. – 368 с. 6. Железнодорожнўе станции и узлў / Ю.И.Ефименко, С.И.Логинов, В.Е.Павлов и др. – СПб.: Изд-во ПГУПС, 1996. – 202 с. 7. Обҳий курс железнўх дорог: Учебник для техникумов и колледжей ж.-д. трансп. / В.Н.Соколов, В.ФЖуковский, С.В.Котенкова, А.С.Наумов. - М.: УМК МПС России, 2002. - 296 с. 8. Основў эксплуатационной работў железнўх дорог: Учеб. пособие для студ. сред. проф. образования / В.А.Кудрявцев, В.И.Ковалев, А.П.Кузнецов и др.; Под ред. В.А.Кудрявцев. - М.: ПрофОбрИздат, 2002. - 352 с.

O'xshashlar

Темир йўл транспортига талаб ва даъволар

Темир йўл транспортининг қисқача ривожланиш тарихи. Ўзбекистонда темир йўл транспортининг ривожланиш ҳолати ва истиқболлари

Темир йўл транспортининг қурилмалари ва иншоотлари. Темир йўлларни бошқариш асослари

Темир йўл шохобчалари эксплуатациясининг шартномавий муносабатлари

Темир йўл транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари