Ko’prikli inshootlar va quvurlarni loyixalash asoslari - Transport - Referatlar

Ko’prikli inshootlar va quvurlarni loyixalash asoslari

Yuklangan vaqt:

29.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

480.435546875 KB

Ko'chirib olish

Ko’prikli inshootlar va quvurlarni loyixalash asoslari Reja: 1 Shahar va avtomobil yo’lidagi ko’prikli inshootlarga qo’yiladigan talablar. 2. Ko’prikli inshootlar va quvurlarni loyixalash ketma-ketligi. 3 Ko’prikli inshootlarni kengligini tayinlash. 4. Ko’prikni oraliqlarga bo’lish 5 Ko’prikli inshootlar va quvurlarni loyixalashda ularga qo’yiladigan yuklar va tasirlar. 6 Ko’prikli inshootlar va quvurlar hisoblash usullari haqida umumiy malumotlar. 1

1 Shahar va avtomobil yo’lidagi ko’prikli inshootlarga qo’yiladigan talablar. Ko’prikli inshootlarga foydalanish davridagi, iqtisodiy, arhitekturaviy (estetik) va hisobiy loyiha talablari qo’yiladi. Foydalanish davridagi talablar asosiy hisoblanib va shunga qaratiladiki, inshoot unga qo’yilgan foydalanish davrida o’zining yuk ko’tarish qobiliyatini yo’qotmasligi, avtomobil va piyodalar xarakatini havsiz va qulay taminlash va transport vositalarining belgilangan tezligini kamaytirmaslik. Buning uchun inshoot quyidagi talablarga javob berishi kerak: • etarli bikr bo’lishi, chunki yuklar harakatlanayotgan vaqtdagi deformatsiya va surilishlar kutilganidan ortiqcha bo’lmasligi bog’lanishlarga qo’zg’atmasligi va havsiz xarakatga o’zining tasirini o’tkazmasligi kerak. • yurish qismi va piyodar yo’lkasi bajaradigan ishiga mos kenglikga ega bo’lishi va kelajakdagi xarakat jadalligini hisobga olgan holda bo’lishi kera • xarakat havsizligini taminlash uchun ko ’ rkam ko ’ ndalang va bo ’ ylama kesimga ega bo’lishi kerak. • uzoqqa chidaydigan, chidamli ashyolardan tayyorlangan, ko’prik ko’tarmasi eyilmaydigan materiallardan tayyorlanishi ishonchli suv tushiuruvchi naylarga ega bo’lishi kerak. • suv toshqinlari muz oqimlarini bemalol o’tkazishi va kema o’tish talablariga javob berishi kerak. • ko’prikni ko’rikdan o’tkazish, tuzatish va rekonstruksiya qilish talablariga javob berishi kerak. Iqtisodiy talablarga, inshootning to’liq narxi uning to’la xizmat ko’rsatish vaqtidagi, qurilish narxi, saqlab turish, tiklash va rekonstruksiya ketadigan mablag’lar o’ta kam miqdorda bo’lishi kerak. Kegingi yillarda Rossiya ekonomikasida o’zgarishlar bu soxadagi iqtisodiy talablarni kuchaytirishga olib keldi. Iqtisodiy talablarga erishish uchun joyning moddiy boyliklari va imkoniyatlaridan (zavodlardan qurilish materiallarining katta zaxirasidan, moshina va mexanizm mavjudligi o’rni boshqarishga ishchilarni o’qitilgan, o’qitilgan ishchilar zaxirasi) va umumtexnik va 2

tabiiy sharoit va shartlar (transport yo’llarini mavjudligi, suv transportini qo’llash mumkinligi, vertolyotlardan foydalanish imkoniyati). Ishning sifatini yaxshilab, yuqori darajadagi mexanizatsiyalashni amalga oshirib, zavodda ishlab chiqarilgan konstruksiyalardan foydalanish inshootning to’liq qiymatini pasaytirish mumkin. Ekologiya talablari atrof muxitni muxofaza qilishga qaratiladi. Keyingi yillarda atrof-muhit muhofazasiga katta etibor qaratilmoqda suniy ino’ootlarni loyixalashtirilayotganjoylarda atrof-muhitga yetkaziladigan zarar iloji boricha kamaytirish Shartlarini o’z ichiga oladi. Memorchilik talablari- ko’prik Shaklini hozirgi zamon go’zalligi talablariga javob berishini joyga va shahar qurilishini uyg’unlashish ko’zda tutadi. Odatda oqilona loyihalangan suniy inshoot estetik talablarga mos bo’lishi kerak. Bunda inshootning har bir qismi alohida o’zgacha o’zining vazifasini bajaradi. Hozirgi zamon memorchiligi suniy inshootlarni ko’rinishi oddiyligi har-xil bezaklarni yo’qotishni talab etadi. Shahar ko’priklari uchun memorchilik talablari katta, bunda inshootlarga qo’yiladigan iqtisodiy talablarga ustun bo’lishi mumkin, ammo saqlash davrida qo’yiladigan talablardan ustun bo’lolmaydi. Hisobiy konstruktiv talablar inshoot bir butun va uning qismlari maqsadga muvofiq bikr, qiyShiq, puhta, bardoshli, bo’lishi kerak. Bu talablarni bajarishi qolgan loyiha echimlari memorchilik, ekologik, iqtisodiy kzrsatkichlarini bajarilishi uchun ham hizmat qiladi. Inshootning foydalanish (ehtiyoj-istemol) xossalari. Ko’prikli inshootlarni Yuqorida qo’yilgan kompleks talablariga qatiy moslab loyihalangan va qurilgan ekspluatatsiya qiluvchi korxonalar uchun quyidagi qator foydalanish xossalari, ularning ichida ko’proq ahamiyatga ega bo’laklari. • o’tkazish qobiliyati • ko’tarish qobiliyati • xarakat xavfsizligi  uzoqqa chidamliligi O’tkazish qobiliyati – ko’prikli inshootlarning eng katta mumkin bo’lgan transport xarakat jadalligi bilan xarakterlanadi., shuning bilan birgalikda uning tagidan 3

o’tadigan kemalarni eng ko’p o’tkazish qobiliyati, muz oqimlari, suv o’tkazish qobiliyati, transport o’tkazish ko’ndalang yo’nalishda (yo’l o’tkazgichlar uchun) va komunikatsiyalarni o’tkazishi. U ishlash vaqtidagi talabni bajarilishi va saqlab qolinishi taminlash, o’tish gabaritini normada bo’lishi va ko’prik osti gabariti, ko’prik va quvurlar tuynugini xisoblash orqali taeminlanadi. Yuk ko’tarish qobiliyati – malum ko’rinish vaqtinchalik qo’zg’aluvchi eng katta yuklarni (misol uchun avtomobillar yoki bir tekis tarqalgan teleShkalar yuklar tasiridan ko’prikning ularni ko’tarish qismiga tasiri havfsiz bo’lishi kerak, chunki predel oxirgi xolat uchun hisoblangan. Ekspluatatsiya qilinayotgan ko’priklar uchun yuk ko’tarish qobiliyati malum ko’rinishdagi transport vositalari to ’ plamidan keladigan yuklar miqdorini Ko ’ priklar va quvurlarning yuk ko ’ tarish qobiliyati ularni loyiha , davrida foydalanish davridagi talablarni hisobga olib ( meyordagi yuklarni ) ishning puxta va bikr bo ’ lishini taminlanadi . Transport vositalarining eng katta bo’lishi mumkin bo’lgan tezligi transport inshootlari orqali xavsiz xarakati bilan xarakterlanadi. U yo’l va ko’prik ko’tarmasining profil va rejasiga foydalanish davrida qo’yiladigan talablarda bajariladi, hamda to’siqlarni puxta va energoyomkisligida bajariladi. Piyodalar xarakati xavfsizligi taminlash ko’prik panjaralarining puxta va balandlik qo’yiladigan talablar va piyodalar yo’lagining to’shamasiga qo’yiladigan talablarda taminlanadi. Suniy inshootlarni uzoq muddat hizmat qilishi – uning uchun bajariladigan saqlash va boshqacha tuzatish ishlarini to’la kapital tuzatish ishlarini va rekonstruksiya qilmasdan foydalanish xossasi bo’lib resurs yoki xizmat qilish muddati bilan tavsiflanadi. Yangi suniy inshoot uchun loyihadagi foydalanish davrining kalendar davomi loyixasi, to’la tuzatishda va rekonstruksiya bo’lgan suniy inshootlar uchun kalendar davomiyligi boshqatdan tiklangandagi foydalanish davrining tonnel uning tugagunga qadar bo’lgan vaqtgacha. Uzoq muddat xizmat ko’rsatish ularni xizmat qilish muddati va bor materiallarni tanlash ga bo’lgan talablarni bajarishda taminlanadi va loyiha echiladi. 4

Suniy inshoot uzoq muddat xizmat ko’rsatishi ularni ko’p yashashiga sezilarli tasir ko’rsatuvchi uning malum bir qismlari va elementlari buzilganda ko’tarish qobiliyatini saqlab qolish xossasi. 5

2. Ko’prikli inshootlar va quvurlarni loyixalash ketma-ketligi. Suniy inshootlarni loyixalashtirish bilan, loyiha smeta hujjatlarini tasdiqlash va muvofiqlashtirish Rossiya federatsiyasida qabul qilingan qurilish normalari va qoidalari (QMQ)11-01-95, bunga asosan qurilish inshootlari loyixalash bir yoki ikki bosqichda olib boriladi. Har qanday bosqichda loyihada ishlab berishda loyihachi bajargan ishlar asosida va buYurtmachi tasdiqlagan inshootni qurishdagi investitsiya amalga oshiriladi. Ikki bosqichli loyixalashning birinchi bosqichida texnik iqtisodiy asoslash (TIA)ni amalga oshishi. Ikki bosqichida tasdiqlangan TIA asosida ishchi xujjatlar (IH) ishlab chiqiladi. TIA suniy inshootlar qurilishida quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: asosiy konstruksiyalar (AK), qurilishni tashkil qilish loyihasi (QTQL) maxsus yordamchi inshootlar (MYIvaQ) qurilmalar. TIA-tarkibiga atrof muxit muhofazasi tadbirlari va favqulotda vaziyatlar haqida ogoxlantirishlar ham kiradi. TIA bosqichida asosiy loyiha echimlarini Shunday qismlari darajasi, obekt qurilish va bir butun ashyolarga talab o’rnatish va qaror to’g’riligi aniqlashtiriladi. Ikkinchi bosqichda Shuki xujjatlar to’liq qismlarga bo’lib qaror qilinadi. Bunda ishchi tizmlar (IU) davlat standartlari asosida tuziladi. Bu bosqichda texnologik xujjatlarni tashkil etish. Bu bosqichda ishlab chiqarish loyixalari (IUL) va(MYIvaQ) ning ishchi chizmalari tayyorlanadi. Massiv va qayta qurilish obektlariuchun va texnik jixatdan qiyin bo’lmagan obektlar uchun bir bosqichli loyixalash qo’llanilishi mumkin, qaysiki investitsiyani asoslashdan keyin ishchi loyixa (IL) tuziladi. TIAning tasdiqlangan qismi ikki bosqichli loyixalash uchun maxsuldor. Shunday qilib ishchi loyixada (IL) 2 bosqichli loyixalash quyidagi tarkibga ega: bunda bir vaqtda AK, QTQL, IUL va MYIvaQ. Hozirgi vaqda Rossiyada 4-bosqichli xorijiy ishlab chiqarish loyixalari majmui qo’llanilmoqda. I- yo’llarni rivojlantirish dasturi (YR.D); II-nvestitsiyani asoslash (IA); III-muhandislik loyihasi (ML); IV-ishchi xujjatlari (IX). I va II-bosqichlar joylarda hokimyat vakillari va loyiha tashkilotlarini jalb qilgan holda federatsiyaning avtomobil yo’llarini regional rivojlantirish dasturlari maqsadlari asosida bajariladi. 6

Muhandislik loyihasining vazifalariga: maqbul texnik qarorni tanlash, qabul qilingan umumiy yo’l tarmoqlarini rivojlantirish strategiyasi, ish hajmilarini aniqlash va kerakli investitsiya (Shu bilan birga er uchastkalari bo’shatish va kompensatsiya to’lash) pudrat tenderlarini o’tkazish uchun kompleks xujjatlarni tuzish. U texnik qarorlarni asoslash, er uchastkalari olib qo’yishni asoslash va tanlov xujjatlari. Loyiha xujjatlariga kiruvchi tanlov xujjatlariga quyidagi 4 bo’limni tashkil etish. 1.Tenderning standart xujjatlari. 2- Qisqacha tushiuntiruv yozuvi. 3- Texnik-tasnifiy ro’yxat va ishlar xajmi qaytnomasi. 4- Chimalar. Tender xujjatlarini 4 bo’limida TIA asosida Rossiya meyorlari bo’yicha olinadi, umuman o’zining ichiga AK, QTQL, MYIvaQ larni oladi. Bu holat uchun smeta xujjatlari tuzilmaydi. Uchinchi bo’limda ishlar xajmi qaytnomasi ochiq narxlarda tuziladi. Tender yaxshi yakuniga etganda Rossiya meyorlari bo’yicha 2-etabda Shuki xujjatlar tuziladi. Buyurtmachining qaroriga ko’ra ishchi xujjatlar (IX) asosida tasdiqlangan muxandislik loyihasini tenderda g’olib chiqqan pudrat korxonasiga topshirilishi mumkin. Murakkab bo’lmagan obektlar uchun ishchi xujjatlarni muxandislik loyixasi tarkibiga qo’yish mumkin. Ko’priklar va boshqa suniy inshootlar odatda avtomobil yo’li loyixasiga kiritiladi. Katta daryolar ustiga quriladigan ko’priklar aloxida loyixalanishi mumkin. yo’l va suniy inshootlar qurilishini loyixalash navbati xozir bo’ldi, avtomobil yo’li tarmoqlarini rivojlantirish sxemasiga qarab aniqlanadi, qaysiki uzoq muddatli perspektivi ishni ishlab chiqish (20 yildan kam bo’lmagan) va xar 5-yilda aniqlik kiritiladi. Ularda qurilishning texnik imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini asoslab berish kerak. Yangi va qayta tiklanadigan ishlab turgan transport inshootlarini, mamlakatni rivojlanish perspektivasini odamlar va yuklarni tashish xajmini o’sishini hisobga olgan holda qurilgan kichkina va o’rta ko’priklar namunaviy oraliq qurilma va tayanchlar qo’llaniladi, ular Soyuz- yo’l loyixada, xar-xil kenglikda o’tish qismlari uchun loyixalangan bo’lib, oldindan albomlarda saqlanadi. 7

Albomlarda konstruksiya chizmalari va konstruksiya materialga ketadigan chiqimlar saqlanadi. Bu holatda loyihaning maqsadi maqul namunali kontruksiya tanlash ga yaratiladi, joy sharoitiga mos keladigan, joyning relefiga, o’sha joyning o’zida tayyorlash mumkinligi, tashish va yig’imda qulayliklarga qaratiladi. Hozirgi vaqtda ko’priklarni loyixalash soha kompyuterlari keng qo’llashga olib keladi. Buning uchun mahsus dasturlari ishlab chiqish tajribali muhandis loyihachini harakatini amalga oshirish kerak. Bunday dasturlar ko’prik loyihalarini qismlarga ajratib atroflicha ko’rib chiqib eng maqbulini tanlash imkoniyatlarini yaratadi. Ohirgi malumotni tanlash dagi Qo’shimcha ishlar hajmi va chiqish informatsiyalari olish komYuter dasturining sifati bog’liq bo’ladi. 3 Ko’prikli inshootlarni kengligini tayinlash. Ko’prik kengligi va boshqa suniy inshootlar kengligini TIA bosqichida avtomobil va piyodalarni harakat jadalligi qilib chiqib belgilanadi. Ko’prikning kengligi o’tish qismi (bu tushiuncha tda manoda) xavfsizlik yo’lkasi, ajratuvchi tasma, piyodalar yo’lagi va to’siqlar kiradi. Ko’prik ko’tarmasi qismlarining Shlchamlari standart gabaritlar talblarini hisobga olib transport vositalarining harakat xavfsizligi kelib chiqadi. Ko’prik gabariti - konstruksiyalarni bir-biriga yaqinlashish gabariti deb ataladi, bu yurish qismining o’qiga perpendikulyar tekislikdagi kontur yo’li bo’lib, uning ichida ko’prikning hech qanday qismlari kirmaydi, yoki ko’prik joylashgan qurilmalar kirish avtomobil yo’lidagi yoki shahar ko’priklarida gabarit G xarfi bilan (xarfdan keyin) to’siqlar orasidagi masofaga teng son bilan ular ko’prik joylashgan avtomobil yo’lining toifasidan kelib chiqib xarakat tasmalari soni p va xarakat tasmasi kengligi (1-jadval) xar-xil Shartli xarakatlar uchun gabaritlar chizmalari 1rasmda keltirilgan. Yurish qismining kengligi p.v tasmalar sonining yig’indisiga teng p-tasmalar soni v-1ta tasma kengligi, yo’lning toifasiga qarab qabul qilinadi 3 m dan 3.75gacha (1-jadvalga qarab) Yurish qismining chekkalarida xavfsizlik tasmalari joylashadikengligi P, yo’lning toifasiga qarab 0.5dan 0m gacha bo’ladi (1 jadvalga qarab) xavfsizlik 8

tasmasidan keyin xavfsizlik to’siqlari joylashadi. Piyodalar yo’lagi kengligi T va o’tish balandligi 2.5m dan kam bo’lmagan tutashadi. Yurish qismiga (1a-rasm chapdan) eni unda aloxida joylashadi (1-rasm o’ngdan). Ajratuvchi tasma mavjud bo’lganda gabaritni ifodolovchi G xarfi Qo’shimcha uning kengligi S xarfi bilan belgilanadi. Unga yondosh xavfsizlik tasmasi (1b-rasmda) Bo’luvchi tasmaning eni S ikki tomonlama xarakatdagi yurish qismlarining chekkalari orasidagi masofaga teng (1b- rasmga qarang) ko’prikka kirishdagi yo’l yoki ko’chadagi o’lchamlari b-ga qabul qilinadi. Ko’prikdagi xarakat xavsizligi shartlariga asosan ajratuvchi tasma S ning kengligi 2m dan kam bo’lmashi kerak. Agar ko’prik xarakat xavfsizligi shartlari bo’yicha 2ta bo’lingan oraliq qurilmalardan yoki ajratuvchi tasmaga to’siq o’rnatilgan bo’lsa, unda ko’prikning gabariti 2ta aloxida gabaritdan iborat bo’ladi (1v-rasmga qarang) va 2 G deb belgilanadi. Bunday gabaritlar yo’l o’tkazgichlar tagidan o’tadigan ko’chalar yoki yo’llardagi xarakat xavsizligini taminlash Shartlari bo’yicha qo’llaniladi, agar ularda ajratish tasmasi o’rnida tayanchlar joylashgan bo’lsa. Gabaritning balandligi N qoplama yuzidan xisoblanadigan I-IIItoifali yo’llar uchun va shaharlarda 5.25m, IV-V toifali yo’llardagi suniy inshootlar uchun 4.5m qalinlikda qilinadi. Shaharda joylashgan ko’prik va yo’l o’tkazgichlardan tramvay yo’lini o’tkazish uchun 7.5m kenglik ajratiladi. yurish qismiga 1 jadval Ko’prik gabaritlari Ko’cha va yo’llarning toyfasi Xara kat tasmalari soni n O’ti sh qismi keng ligi nb, m Xavfsiz lik tasmasi keng ligi, m Ga barit I 6 11 ,25 x 2 2,0 G- (13,25 + S+ 13,25) 2(G- I 4 7,5 x 2 2,0 G-(9,5 + S + 9,5) 9

2(G-11,5) II 2 7,5 2,0 G- 11,5 III 2 7,0 1,5 G- 10 IV 2 6,0 1,0 G -8 V 1 4,5 1,0 G- 6,5 V 1 3,5 0,5 G- 4,5 I-S 2 6,0 1,0 G -8 II-S 1 4,5 1,0 G- 6,5 II-S 1 3,5 0,5 G- 4,5 SH-S 1 3,5 0,5 G- 4,5 Tez xarakatli magistiral yo’llar va Shahar axamiyatid agi uzluksiz xakatli ko’chalar 8 15 x 2 1,5 G- (16,5 + S+ 16,5) 2(G- 18) 6 11 ,25 x 2 1,5 G- (12,75 + S+ 12,75) 2(G- 4 7,5 x 2 1,5 G-(9,0 + S + 9,0) 2(G-10,5) Magistiral yo’llar va umumiy Shahar axamiyatidagi 8 14 x 2 1,0 G- (15,0 + S+ 15,0) 2(G- 16) 6 10,5 x 1,0 G-(11,5 10

boshqarila digan xarakatli ko’chalar 2 + S+ 11,5) 2(G-12,5) 4 7,0 x 2 1,0 G- (8,0 + S+ 8,0) 2(G-9) 2 7,0 1,0 G -9 Magistral yo’llar va tuman axamiyatid agi ko’chalar 4 7,0 x 2 1,0 G-(8,0 + S+ 8,0) 2(G-9,0) 2 8,0 1,0 G- 10 2 7,0 1,0 G -9 Maxalliy ko’chalar va yo’llar 2 6,0 1,0 G -8 11

1 rasm . Avtomobil va shahar ko ’ prigidagi konstruksiya gabaritlarini yaqinlashish sxemasi : a - bo ’ luvsi tasma bo ’ lmaganda ; b - bo ’ luvchi tasmali to ’ siqsiz v - bo ’ luvchi tasmali to ’ siqli ; g - tramvay yo ’ li umumiy ko ’ tarmadagi ko ’ prik o ’ qi bo ’ yicha joylashgan ; d - tramvay yo ’ li ko ’ prik o ’ qiga nisbatan chetlashtirilgan va ajratilgan ko ’ tarmada joylashgan cho ’ ktirilgan relsli tramvay yo ’ llarida (1 g - rasm ) Tramvay yo ’ lidan ximoyalovchi tasma qo ’ llaydi , undagi gabarit balandligi inshootdagi umumiy gabarit balandligiga teng bo ’ ladi cho ’ ktirilmagan relsli tramvay yo ’ llari uchun ximoyalovchi tasma ikki eni tomoniga uning yurish qismida loyixaga qarab qo ’ yiladi va gabarit balandligi (1 d - rasm ) rels tepasidan hisoblanadi ( N »4.6 M ) Qiya joylashgan 12

ko ’ priklarga ko ’ tarishidagi Qo ’ shimcha xarakat tasmasi bo ’ lgan ko ’ priklar , yo ’ llar xar - xil satxda kesishgan joylarga kirish va chiqishda , estakadalar tutashgan va tarmoqlangan qismlarda . O’tish tezlik tasmasi mavjud bo’lganda yurish qismini himoyalanish tasmasining hisobidan kengaytirishga ruhsat etiladi. Yuqorida ko’rsatilgan holatlar uchun himoyalanish tasmasining kengligi 1m dan kam bo’lmasligi I-IIIva III-II toifali yo’llar uchun 0.75m dan, IV-vaIV-II toifali yo’llar va Shahar ko’chalari bir tasmali estakada va yo’l o’tkazgichlar uchun G-6.5dan kam bo’lmasligi kerak. Piyodalar yo’lkasining kengligi piyodalarning hisoblangan eng ko’p vaqtidagi xarakat jadalligiga qarab aniqlanadi. O’rtacha hisoblangan o’tkazish qobilyati 1m piyodalar yo’lkasigi 20000dam/soat qabul qilinadi. Ko’p piyodalar yo’lkasi bo’lsa 0.75m qabul qilinadi. Tasmali piyodalar o’tish yo’lining kenglig 1m qilib qabul qilinadi. Shahardagi yuk avtomobillariuchun qurilgan ko’prik va estakadalar, piyodalar o’tish yo’li mavjud bo’lmagan va piyodalarning xarakat jadalligi 2000dom/sutka bo’lgan ko’priklarda piyodalar o’tish yo’lining o’rniga kengligi 0.75m bo’lgan xizmatchilarni o’tkazish yo’li bilan, G-4.5 ko’priklar uchun 0.5m xizmatchilar o’tish yo’li bilan taminlanadi. 4. Ko’prikni oraliqlarga bo’lish Ko’prikni oraliqlarga bo’lishda oraliq qurish birxillashtirish va tejamkorlik talablariga ko’prikni kema o’tkazish, hamda ko’prikni suv toshqinlari va muz oqimlarini o’tkazishini hisobga olinadi. Kema o’tish uchun mo’ljallangan oraliqni asosiy oqimga (suvning kemalar o’ta oladigan qismiga) joylashtirish kerakki, bunda ko’prik tayanchlar kema qatnoviga halal bermasligi lozim. Kema qatnovi oraliqlari soni va o’lchami kemachilik talablariga va maxsus ishlab chiqilgan ko’prik osti gabaritlariga qarab aniqlanadi. Ko’prik osti kema o’tish gabariti oraliq qurilma ostidagi chegaralangan eng kichik bo’shliqning ko’rinishi kema va sol oqizuvchilar bemalol o’tishini taminlaydi. Uning ichida ko’prikning xech qanday qismi va konstruksiya kemachilikni boshqaruvchi belgilar ham joylashadi. Suv yo’lining kema o’tish chuqurligi ettita sinfga bo’lingan va ularning xar biri uchun ko’prik osti gabariti o’rnatilgan (2.jadval) ko’tariladigan va qo’zg’almaydigan oraliq qurilmalari ko’prik osti gabaritining ko’rinishi va o’lchamlari ichki suv yo’li sinfi 2jadval va 2 rasmda 13

ko’rsatilgan miqdorlar mos kelishi kerak. Bunda ko’prik osti gabaritining suv ustidagi balandlik h KQSga mos bo’lishi kema yo’lining garrantiyalangan chuqurligi d SQQS Ko’prik osti gabariti ko’rinishi to’g’ri to’rtburchak Shaklida bo’lishi kerak. (2rasm ABSD) 2 jadval Ko’prik osti kema qatnovi gabariti sinflari I chki suv yo’li sinfi Suv yo’lidagi kema qatnovi chuqurligi, m Ko ’prik ost i gabariti bal andligi, m Ko’prik osti gabariti kengligi, m garant iyalangan o’ rtachasi Ochilib yopilmaydigan oraliq uchun O chilib yopilad iga n oraliq uchun a sosiy y ondosh I 3,2dan katta 3 ,4 16, 0 1 40 1 20 6 0 I I 2,5... 3 2,9 3 ,4 14, 5 1 40 1 00 6 0 I II 1,9.. 2 2,3 2 ,9 13, 0 1 20 8 0 5 0 I V 1,5... 1 1,7. . 2,3 11,5 1 20 8 0 4 0 V 1,1. 1 1,3. . 1,7 10,0 1 00 6 0 3 0 V I 0,7... 1 0,9 . .1, 7,5 6 0 4 0 — 14

V II 0,5... 0 0,6 0 ,9 5,0 4 0 3 0 — I-IV-Sinfga tegishli suv yo’llari. Ko’prik oralig’i qo’zg’almaydigan oraliq qurilmasining pastki belbog’i egri chiziqli ko’rinishga ega bo’lgan tor hharoitga joylashgan (shaharda kirishda va shaharda joylashgan, transport tarmoqlari yaqinidagi, qirg’oqqa bog’langan avtomobil yo’llarida) va ko’prik osti gabariti AEFKLD konturi ko’rinishida qabul qilishga ruxsat etiladi. (2rasmga qarang) 2rasm Ko’prik osti gabaritlari Ko’tarilmaydigan ko’priklar ikki oraliq qurilmaga ega kema qatnaydigan qilib loyihalanadi; asosiy- kemalarni va sel qilib oqiziladigan tuzilmalar orqama-orqa qatnovi uchun yondoshoqimga qarshi yo’nalishdagi oraliq. Agar suv yo’lining kengligining garrantiyalangan chuqurligi 2ta kema qatnovi oralig’ini loyixalash uchun etarli bo’lmasaunga kema qatnovi uchun 1ta oraliq joylashtiriladi. Ko ’ tarma ko ’ priklarda kema qatnovi uchun 1 ta oraliq loyihalanadi . Suv oqimlari bir - xilbo ’ lmagan keng daryolar uchun ko ’ prik sxemasi birxildagi oraliq qurilmalardan loyihalanadi , suv oqimi o ’ zgarishi ularning har biri kema qatnovi uchun mos bo ’ lishi kerak . Kema qatnovi mavjud bo ’ lmagan daryolarda , kema qatnovi mavjud bo ’ lgan daryo ko ’ priklarining kema qatnamaydigan oraliqlarida oraliq qurilmani tagini xisobiy satxdan ko ’ tarish tirgakni hisobga olgan xolda -0.5 m dan , muz oqimlarini Yuqori satxdan -0.75 m dan kam bo ’ lmasligi kerak . Daryolarda xar - xil turdagi daraxt va ildizlarni oqib kelishi va sel kelishi mumkin bo ’ lgan daryolarda oraliq qurilma tagini 1 m dan kam bo ’ lmagan balandlikka ko ’ tariladi . Yog ’ och 15

ko ’ priklarda ko ’ prik ko ’ tarmasi konstruksiyasining pastki qismlari SEBSdan 0.25 m dan kam bo ’ lmagan , muz oqimlar satxidan -0.75 m kambo ’ lmagan miqdorda ko ’ tarish kerak . Avtomobil yo ’ llariga va Shahar ko ’ chalariga yo ’ l o ’ tkazgich qurilganda uning ostidan o ’ tayotgan yo ’ l gabaritiga aml qilish kerak . Temir yo ’ l ustidan o ’ tadigan yo ’ l o ’ tkazgich ularni tagiga temir yo ’ lni ko ’ rinishga yaqinlashish gabaritini saqlash lozim . Avtomobil yo ’ lining tagidan xududiy yo ’ llarni o ’ tkazilganda eng kichik o ’ tish oralig ’ i balandligi 4.5 m kengligi 6 m , mol - qo ’ ylarni o ’ tkazish , oralig ’ i 4 m , balandligi 2.5 m dan kam bo ’ lmasligi kerak . Avtomobil yo ’ lidagi yoki shahar ko ’ priklarining xisobiy oralig ’ i yoki ko ’ prik ko ’ tarmasining to ’ la uzunligi qurilishni modellashtirish va birxillash Shartlariga amal qilgan holda 3,9,12,15,18,21,24,33 va 42 m ga tenglashtirish kerak , katta oraliqlarda – 21 m birnecha barobari hisobida . Keltirilgan o ’ lchamlar asosan hisobiy oraliqqa mos keladi . Uzlukli oraliq qurilmali temir - beton ko ’ priklar ko ’ prik ko ’ tarmasining umumiy uzunligi 42 m gacha bo ’ lsa yuqoridagi o ’ lchamli to ’ sinlardan foydalanish mumkin ,33 m gacha bo ’ lgan bosh turdagi materiallardan qurilgan ko ’ priklar uchun . Ko ’ prik ko ’ tarmasi oralig ’ i uzunligi ko ’ prik 1 p . m ga to ’ g ’ ri keladigan narxiga tasirini ko ’ rib chiqamiz . Bitta tayanchga ketadigan material narxini quyidagi formula orqali aniqlanadi. S0+S 1 = S 0 + rl bu erda. S 0 —oraliq o’lchashga bog’liq bo’lmagan, tayanch bahosining qismi; S 0 va v qiymatlarini oldindan tayyorlangan loyihalardan olish mumkin. 1m metr ko’prik ko’tarmasining narxi, ko’prikning ko’tarib turuvchi qismlari va o’tish qismining narxlari yig’indisiga teng 1p.m o’tish qismining narxi So’.q oraliqning qiymatiga bog’liq bo’lmaydi. 1m ko’taruvchi qismlarning narxi Sq.q – uning oralig’iga miqdorlariga mos keladi. Bunda 1m ko’prik ko’tarmasining qiymati quyidagicha aniqlanadi. S 2 = Sp.ch + Sn.k _ Sp.ch + a1- 1m Ko’prikning narxi 16

S = S/1 + S2 = S 0 /1 + v + Sp.ch + aloraliq uzunligi lko’prikning qiymati eng kichik bo’lganda, Shartli hosilasi 0ga teng bo’lganda quyidagicha aniqlanadi. dS = -S? + a = 0. d1 I2 Bundan aniqlaymiz α l 2 = S 0 . (1) (1) formula Shuni ko’rsatadiki 1m ko’prikning eng kichik qiymati Qo’shimcha, oraliq tayanchning asosiy qiymati S0 o’tish qismi qiymati Qo’shilmagandagi oraliq qurilma qiymatiga α l 2 tenglanadi. Shunday qilib, tayanch qiymati qancha baland bo’lsa, u zaminda chuqur poydevorga ega va uning bo’yi baland bo’ladi, bunda tejalgan oraliqlar o’lchami ko’p bo’ladi. Tejalgan oraliqlar uzunligini o’zgartirish namunali oraliq uzunliklari va kema o’tish gabaritlari bilan chegaralanadi. Agar kema o’tish oralig’ining qiymati maqsadga muvofiq bo’lsa, unda kemachilik talablari qondiriladi. Shuning uchun kema qatnovi bor daryolarni kesib o’tishganda bosh oqimdagi ikki oraliq uzunligi ko’p hollarda kemachilik talablariga qarab aniqlanadi. Faqat bosh yonidagi va qayirdagi oqimlar oraliqlarni o’zgartirish mumkin (kema o’tish yo’lidan tashqarida). Boo’ oqimda joylashgan kema qatnovi oralig’i yonidagi oraliqlardan ham ko’pchilik xollarda kema qatnaydigan oraliq deyiladi, kema o’tishi uchun chuqurligi xolati o’zgarishi munosabati bilan va birxillashtirish nazarda tutgan xolda. Qayirdagi joylashadigan oraliqlarni belgilanayotganda standart o’lchamli to’sinlar belgilash va ular o’lchamlarini birxillashtirish, qayirga joylashtirilgan tayanchlarning balandligi va qiymati qayirning uzunligiga qarab o’zgarishini xisobga olgan xolda. Kuchli muz oqimlari bo’ladigan daryolarda va vaqtinchalik quriladigan ko’priklarda oraliqni belgilashda muz oqimlarini o’tkazish Shartlari asosida bajariladi. Muz o’tish oralig’i uzunligi muz oqimlarining tezligi va jadalligiga qarab belgilanadi. Muz oqimlarining jadalligi muzning o’lchamlariga bog’liq u kattaligi va qalinligi muz oqimlarini o’tish vaqtiga va ularning oraliqqa tiqilishiga, Muz oqimlari kuchsiz, o’rtacha va kuchli bo’ladi (3jadval) Kattaroq tezlikdagi muz oqimlari bosh oqimda bo’ladi, bu erda kattalashtirishni oraliqni talab qiladi. Qayirda muz oqimlari xarakati past bo’lganligi uchun oraliqni kichraytirish mumkin. 4jadval. Muz oqimlarini bemalol o’tishini taminlovchi eng qisqa oraliq nomlari 17

keltirilgan. Bosh oqimdagi va qayirdagi ko’prik ko’tarmalarini loyixalashda ko’prik oralig’ini Shunday tanlanadiki bunda ko’prik tagidan o’tadigan katta suvlar tayanchlari yuvib o’tganda ularga zarar etkazmasligi kerak. Kemachilik talablari, suv toshqinlari va muz oqimlari, shuningda qiymati va ish qobiliyati talablari asosida loyihalanayotgan bosh oqim va qayirdagi oraliqlar birxillilik talablari asosida aniqlangan va ozgina uzaytirilgan bo’lishi mumkin. Demak ko’prik oraliqlari o’z-o’zidan qabul qilinmaydi va birqancha talablar asosida loyihalanadi. Shuni nazarda tutish kerakki oraliq uzunligi ko’prikning sistemasiga bog’liq bo’ladi, lekin oraliq uzunligi ko’p xolda ko’prikning sistemasini aniqlaydi. 3 jadval. Muz oqimlari turlari. 4 jadval. Muz oqimlarini o’tishini taminlovchi ko’prik oralig’ining eng kichik o’lchamlari. 3. jadval Muz oqimi turlari Muz oqimi jadalligi Kichik o’lchangandagi muzning o’lchami, m Muznin g qalinligi , sm Muzning tiqilish xolatlari Kuchsiz 10 dan kichik 30 dan kichik Tiqilishlar bo’lmaydi O’rtacha 10...20 30...60 Bazid a bir tiqiladi Kuchli 20 dan katta 60 dan katta Qalin tiqilish 2. 4. jadval Ko ’ prikni muz oqimini o ’ tishini taminlaydigan eng kichik oralag ’ i Muz oqimi jadalligi Muz oqimi tezligi, m/s Ko’prikning kiyaik oraliqlari, m Bosh qayirda 18

oqimda Kuchli > 2 40 25 < 2 30 20 O’rtach a > 2 25 20 < 2 20 15 Kuchsiz > 2 20 15 < 2 15 10 5 Ko ’ prikli inshootlar va quvurlarni loyixalashda ularga qo ’ yiladigan yuklar va tasirlar . Ko ’ priklarni hisoblashda qabul qilinadigan yuklar va tasirlar vaqtinchalik va doimiy yuklarga bo ’ linadi . Asosiy doimiy yuklarga oraliq qurilma va tayanchlarning og ’ irliklari , oldjindan taranglik kuchlari , qirg ’ oq tayanchlariga tuproqning bosimi . Asosiy vaqtinchalik yuklarga transport vositalari va piyodalar xarakati natijasi xosil bo ’ lgan yuklar kiradi ; tik qo ’ zg ’ aluvchi yuklar , markazdan qochma kuchlardan hosil bo ’ lgan gorizontal ko ’ ndalang va yonboshdagi zarbadan hosil bo ’ lgan qo ’ zg ’ aluvchi yuklar , avtomobillar tormozlanishida hosil bo ’ lgan gorizontal bo ’ ylama qo ’ zg ’ aluvchi yuklar , qo ’ zg ’ aluvchi yuklarning ko ’ prikga kirishdagi zaminga tushiadigan Yuklardan hosil bo ’ ladigan qirg ’ oq tayanchchiga tuproqning bosimi . Asosiy Yuklardan tashqari ko ’ prikka Shamol , muz , kemalarning o ’ tishi natijasidagi suvning tasiri , qurilish , er qimirlashi , xarorat o ’ zgarishining tasiri va er muzlashdagi tuproqning ko ’ tarilishidan keladigan tasirlar ham mavjud . Ko ’ priklarni xisoblashda ular har - xil tashqi tasirlandan o ’ zini himoyalanishini hisobga olinadi . Bo ’ lishi mumkin bo ’ lgan bunday asosiy tasirlarga doimiy yuklarnang bir vaqtda tasir qilishi vaqtinchalik tik qo ’ zg ’ aluvchi yuklar , tuproqning bosimi va markazdan qochma kuchlar . Sodir bo ’ lishi mumkin bo ’ lgan Qo ’ shimcha tasirlarga birvaqtning o ’ zida bitta yoki birqancha asosiy tasirlarga , Shunga o ’ hshash bitta va birqancha qolgan yuklarning turidan , er qimirlashidan va qurilish vaqtidagi tasirlardan tashqari . O ’ zgacha tasirlarga er qimirlashi va qurilish vaqtidagi yuklarni boshqa yuklar bilan birgaligida tasiri hisoblanadi . Avtomobil xarakatlanishidan hosil bo ’ ladigan meyoriy vaqtinchalik 19

yuklar vaqt o ’ tishi bilan o ’ zgarib boradi . Ularning Rossiyada 1931- yilda 1962- yil da o ’ zgarishi 3 rasmda keltirilgan . Ilgari yuklarni hisoblashda avtomobillar ko ’ lankasi ularni oralig ’ idagi o ’ rnatilgan masofalar , ularni o ’ qlari ko ’ rsatilgan va ularga tushiadigan yuklar qabul qilingan . 3 a rasmda 1931- yildagi umumiy og ’ irligi 10 t bo ’ lgan 2 o ’ qli yuk avtomobildan tushiadigan H -10 T turdagi yuklar keltirilgan . Ularning orasida og ’ irlashtirilgan umumiy og ’ irligi 13 t bo ’ lgan ikki o ’ qli Yuk avtomobili joylashtirilgan . 1938- yilda H -13 turdagi yuklarni Qo ’ shishga to ’ g ’ ri keldi (3 b rasm ) ikki o ’ qli umumiy og ’ irligi 13 t bo ’ lgan yuk avtomobillari va og ’ irlashtirilgan bitta umumiy og ’ irligi 16.9 t bo ’ lgan yuk avtomobili Qo ’ shilgan . Bundan tashqari zanjirli NG -60 rusumidagi yuk Qo ’ shilgan va hozirgacha saqlanib qolgan . 1953- yilda N -18 Qo ’ shilgan (3 v rasm ) ikki o ’ qli umumiy og ’ irligi 18 t bo ’ lgan Yuk avtomobili va og ’ irlashtirilgan uch o ’ qli umumiy og ’ irligi 30 t bo ’ lgan Yuk avtomobili Qo ’ shilgan . Bir vaqtning o ’ zida bittilik yuk 20

3. rasm Avtomobil va shahar ko ’ priklari uchun vaqtinchalik yuklarning rivojlanish sixemasi : a -1931-yilgi me’yor; b -1938-yilgi me’yor; v -1953-yilgi me’yor; g -1962-yilgi me’yor NK-80 Qo’shilgan hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan. 1962-yida N-30 (3grasm) avtomobil yuki Qo’shilgan uch o’qli umumiy og’irligi 30t bo’lgan yuk avtomobil NK- 80 va zanjirli NG-60 yuklarining hisobga olgan holdagi yuklar hozirgacha amalda qolgan. 1986-yil yanvardan boshlab QMQ 2.05.03- 84,,Ko’priklar va quvurlar,, ni amalga kiritilgandan keyin 4.rasm. Avtomobil va shahar ko’prikldarini vaqtinchalik Yuklarga xisoblashning zamonaviy sxemasi: a -avtomobil yuki AK; b -o’tish qismi elementlarini tekshirish uchun yakka o’q; v -NK-80; g -NG-60: avtomobil ko’priklari uchun yangi yuklar qabul qilingan. Bu meyorga asosan hozirgi vaqtda avtomobillardan tushiadigan yuklar A.I. Vasilevni ko’rsatmasiga asosan Yuk tasmali ko’rinishidagi (4arasm) ularning bitta 2 o’qli aravachasi yukining o’qqa tasiri 9.81.K,KN. Bo’lib bir xil yuk jadalligi taqsimlanib (ikki g’ildirakka birxil) 0.98k, kN/m2 ga teng. Arava g’ildiragidan hosil bo’lgan kuchlanish xarakat bo’ylamasiga tomonlari 0.2m dan iborat yuzada va arava xarakati ko’ndalangiga tomonlari 0.6m 21

bo’lgan yuzada tarqaladi. Har-bir tasmadagi yuklar jadallikka ega Ot va U ko’ndalang yo’nalishida 0.6m kenglikda teng taqsimlanadi. Barcha ko’prik va quvurlar uchun yuklar sinfi A11 deb qabul qilinadi, V toifali yo’ldagi yog’och ko’priklar bundan istisno, bunday ko’priklar uchun A8 qo’llaniladi. Ko’prik qurish qismi A8 ga loyihalangan elementlari bitta o’qqa tushiadigan 110kn ga teng kuchga tekshiriladi (3b rasm). Xar qaysi yuk tasmalarida bitta aravaning eng qulay xolati uchun AK belgilanadi, yuklanayotganda joyning soniga bog’liq bo’lmagan xolda. Bitta belgining tasir chizig’i bo’lgan hamma joylarga yuklar teng taqsimlanadi. Yurish qismini mavjud xarakat tasmalaridan yuk tasmalar soni ortib ketmasligi kerak. Yonma-yon joylashgan yuk tasmalari orasidagi masofa 3m dan kam bo’lmasligi kerak. AK yuklanishning ikkita xolati ko’zda tutiladi. Birinchi xolatda loyihada ko’zda tutish xama xarakat tasmalari foydasiz (chalama-chakki) joylashtiriladi va piyodalar yo’lagi yo’lovchilar bilan yuklanadi. Ikkinchi xolatda yurish joyida faqat ikkita xarakat tasmasi foydasiz joylashtiriladi, bir tasmali ko’priklarda –faqat bitta tasma. Bunda piyodalar yo’lagi yuk bilan yuklanmaydi. Chekka yuk tasmasining o’qi AK birinchi xolat uchun yurish qismining chekkasi 1.5m dan kam etmagan bo’masak masofa ikkinchi xolatda esa yurish poyining to’siqlari 1.5 dan kam bo’lmasak masofada joylashish kerak. Ko’prik konstruksiyasining birnecha Yuk tasmasi AK xarakatini hisoblashda ularda eng noqulay joylashganiga S1=1 deb qabul qilinadi. Qolgan yuk tasmalari uchun S1=1 aravachalar uchun va S1=0.6 birxilda taqsimlangan yuklar uchun. Bir vaqtning o’zida hamma tasmalardan to’liq yuklanishni kamayishi yuz berishi mumkin bo’lganda S1 koefitsenti qo’llaniladi. Avtomobil yuklaridan tashqari ko’priklar o’ta og’ir yakka yuklar; traleylar, shatakka oluvchi va maxsus tekislikka o’tkaziladi. Shuning uchun ko’prik yakka g’ildirakli va zanjirli yuklarga tekshiriladi. A11Yuklar o’tkaziladigan ko’priklarni bitta og’irlik 800kN bunga traleylar NK-80 (4v rasm) tekshiriladi, A8 Yuklar o’tqaziladigan ko’priklar- bitta zanjirli yuk N5-60 600kn og’irlikka ega (4g rasm) NK-80 yoki NG-60 yuklar ko’ndalang yo’nalishda yurish qismida joylashtiriladi (tor manoda) xar qanday noqulay xolatda, bunda g’ildirak yoki zanjir chekkasi yurish qismidan chiqmasligi kerak. Aloxida ajratilgan ko’tarmada joylashgan metropoliten va tramvay yo’liga ega Shahar ko’priklari, elektropoezd va tramvaylardan tushiadigan 22

meyoriy yuklarga tekshiriladi (QMQ 2.05. 03-84 ni 12/ga qarang) Ishlab chiqarish korxonasi yo’lida joylashgan ko’priklar, mahsus avtomobil Yuklariga xatto yuk avtomobillari uchun to’g’ri keladigan Yuklarga hisoblanadi. (QMQ 2.05.03-84/ 13 qarang.) Piyodalar o’tishi uchun quriladigan ko’priklarni piyodalar yo’lagi odamlar gavjum o’tganda xosil bo’ladigan tik yuklarga hisobga olib qabul qilinadi. 23

5.rasm.Materiyallarning mustaxkamligi va yuklarning statik o’zgaruvchanligi a - Yuklarning zichligini taqsimlash yoki materyal mustaxkamligi egrisining ko’rinishi; b - materyallar qarshiligini me’yoriy satxini tanlash ; 1- ordinata o’qi yo’nalishida cho’zilgan egri; 2- qiyalama egri; 3- ustunsimon jadval; 4-zich taqsimlangan: Piyodalar yo’lagi mavjud bo’lgan ko’priklarda odamlar xarakatidan tushiadigan yuklarni umumiy yuklarga Qo’shib hisoblanadi. Bittalik yuklar NK80 va NG-60 hisobga olganda piyodalar yo’lakchasi yuklari hisobga olinmaydi. Odamlar gavjum o’tgandagi meyoriy yuklar / piyodalar uchun mo’ljallangan ko’priklarda hamma o’tishi yuzasi uchun bir tekis taqsimlangan va tik xarakat jadalli P=3.92 k Pa. Piyodalar yo’lagi uchun bu yuklar quyidagi formula bilan aniqlanadi k Pa R=3.92-0.0196x>1.96 bunda x- yuklanishning tasir qilish uzunligi, m. Shahar ko’priklarining piyodalar o’tish yo’lagi, bundan tashqari, taqsimlash miqdori 15*10sm ga to’plangan kuchlarga miqdori 19.6Kn bo’lsa tekshiriladi, boshqa ko’priklarda 3.4kN bo’lsak tik kuchlarga tekshiriladi. Harakatlanuvchi to’plandan xosil bo’lgan tuproq bosimi quvurlarni hisoblashda QMQ 2.05.03-84 17ga asosan amalga oshiriladi. Tekis burilish radiusi 600m va undan katta bo’lgan egri chiziqqa moslashgan inshootlarda vaqtinchalik yuklar xarakatidan xosil bo’lgan markazdan qochma kuchlarni egrilikka tasirini hisoblashda tik ko’ndalang kuchlarni kamroq hisobga olinadi. Markazdan qochma kuchlarning miqdori egrining radiusiga, vaqtinchalik tik kuchlar sinfiga, xarakat 24

tasmalari soni va yuk tasiri uzukligiga bog’liq. AK yuklaridan hosil bo’ladigan markazdan qochma kuchlar, gorizontal birxil taqsimlangan kuchlar VH1 ko’prik yurish qismi yuzasidan 1.5m balandlikda tasir etuvchi va egrining qabariq tomoniga yo’naltirilgan. Ko’p tasmali xarakatda tekislikdagi kuchlar S1 koefsenti bilan qo’llanadi, bunda 1ta xarakat tasmalilari uchun AK yuklari bilan yuklangan qolgan tasmalar S koeffitsienti S1=0.6. v h o’lchami ko’priklar uchun burilish radiusi 250m va undan kichik bo’lganda quyidagi formula orqali aniqlanadi m dan katta (600m gacha) bo’lganda v h= bu yerda R- kuch, 4,4 kN ga teng; moment M=moment, 1.079kN ga teng; r-egri radiusi,m Hamma holatlar uchun (12,7/ r )K, kN/m dan kichik bo’lmasligi va 0.49kN/m dan katta bo’lmasligi kerak. Vaqtinchalik yuklarning gorizontal ko’ndalang tasiri avtomobillarning rejadagi to’g’ri chiziqli yo’nalishdan chetlashganda yuzaga keladi. Tekislikda ko’ndalang tasir etuvchi zarbalar tasirida vujudga keluvchi meyoriy yuklarni teng taqsimlangan yuklar ko’rinishda qabul qilinib, uning kattaligi 0.39K kN/m ga teng, yoki 5.9K, kN to’plangan kuchlar, yurish qismi qoplamasining ustki sathiga quyiladigan, bunda K-AK yuklar sinfi deb qabul qilinadi. Yurish qismida joylashgan to’siqlardan tushiadigan yuklar QMQ 05.03-84ni 19da keltirilgan. Inshootda gorizontal taqsimlangan qo’zg’aluvchi yuklarning tormozlanishidan va uning o’qiga bo’ylama tasir etuvchi, AK yukining teng taqsimlangan tik yuklari QMQ 2.05.03-84ni 20ga asosan aniqlanadi. Boshqa turdagi yuklar va tasirlari (Shamol, muz, kema o’tishdagi suv to’lqinlari, xarorat, er qimirlashi). QMQ 2.05.03 ni 24-31larida ko’rsatilgan meyorlar asosida aniqlanadi Hamma ko’rib chiqilgan meyoriy vaqtinchalik tik kuchlar, qo’zg’aluvchi bo’lib, ko’prikka dinamik tasir ko’rsatadi va statik tasirlarga nisbatan kuchlanish va deformatsiyalar ko’p bo’ladi. Ma’lum og’irlikdagi 25

qo’zg’aluvchi yuklarning tasirida oraliq qurilmalarning xossalari 4ta asosiy omil orqali aniqlanadi; 1) transport vositalarining xarakat tezligi; 2) transport vositasi kuzovi resorining qattiqligi; 3) Yurish poyi yuzasidan notekisliklar va qo’zg’aluvchi yuk g’ildiragidagi nosozliklar; 4) oraliq o’lchami. Transport vositalarining xarakat tezligi o’tish qismidagi barcha nosozliklar mavjud bo’lmaganda xam oraliq qurilmaning ishiga ta’sir etadi va yuklarning o’ziga xam, xuddi Shunday u to’liq o’zgarganda oraliq qurilma egilishining o’sishini ko’paytiradigan inertsiya kuchlari ta’siri vujudga keladi, Dinamik egilishning miqdori kattaroq bo’lib uning statik egilishga nisbati, dinamik koeffitsienti deb ataladi, qo’zg’aluvchi yuklarning xarakat tezligi aniq bo’lganda dinamik koeffitsent uncha katta bo’lmaydi. Ikkinchi omil sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Avtomobil’ xarakatlanayotgan vaqtda uning kuzovining tebranishi yuzaga keladi, bunda o’qqa tushiadigan yukning avtomobil’ kuzovining tebranayotgan vaqtdagio’zgarishi kuzatiladi, avtomobil’ kuzovi resorining qattiqligi tufayli. Dinamik ta’sir avtomobil’ kuzovining tebranish davri oraliq qurilmani tebranishga yaqinlashganda yoki birxil bo’lganda rezonans xolat bo’lishi mumkin. Uchinchi omil – juda katta ta’sir ko’rsatadi, yurish poyidagi nosozliklar va qo’zg’aluvchi yukdagi nosozliklar. Yurish poyidagi nosozliklar doimiy ta’sirga ega emas. Transport vositasining g’ildiraklaridagi nosozliklar doimiy ta’sirga ega, rezonans tebranishni vujudga keltirishi mumkin. Ko’priklardagi qo’zg’aluvchi yuklar ta’sirini hisobini statik yuklarni dinamik koeffitsient miqdoriga o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi, foydalanilayotgan ko’priklarni yoppasiga dinamik sinovlarni taxlil qilish asosida ishlab chiqiladi. Dinamik koeffitsient oraliqni uzaytirish hisobiga kamaytiriladi. Avtomobil’ va Shaxar ko’priklaridagi qo’zg’aluvchi tarkib yuklarining dinamik koeffitsientini aniqlovchi formula QMQ 2.05.03-84 22da keltirilgan. 26

6 Ko’prikli inshootlar va quvurlar hisoblash usullari haqida umumiy malumotlar. Oxirgi xolat guruxlari. Muxandis ko’prikchi hisob-kitob ishlarini bajarishi uchun quyidagi topShiriqlarni echishi lozim bo’ladi: * konstuksiyani yaratishda uning qismlari o’lchamlarini aniqlash belgilangan yuklarni o’tkazish uchun –konstruksiyani loyixalash topShirig’i bajarish; * bu konstruksiyani berilgan yuklarni o’tkazish qobiliyatini aniqlashda – konstruksichya qismlarini puxtalikka tekshirish topShirig’i; * o’sha konstruksiyaning eng katta yuk ko’tarish uning xaqiqiy xolatini hisobga olgan xolda aniqlashdagi – konstruksiyani yuk ko’tarish qobiliyatini aniqlash topShirig’i. Ko’prik va boshqa suniy inshootlarni oxirgi xolat guruxlari bo’yicha hisoblanadi, Rossiya olimlari tomonidan yaratilgan 1950-yillarda prof. I.S. Streleskogo, A.A. Tvozdeva, V.M. Keldisha, G.G.Karlsena, G.K.Evgrafova chegaraviy xolat deganda, ekspluatatsiya davrida konstruksiyaga qo’yilgan talablarni qoniqtirmay qolgandagi, o’ziga qo’yilgan masuliyatni va bajaradigan ishiga mos kelmaydigan xolati tushiuniladi. Chegaraviy xolat 2 guruxga bo’linadi. * ko’tarish qobiliyati yoki ekspluatsiya qilishga yaroqsizligi; * meyoriy ekspluatatsiyaga yaroqsizligi. Birinchi chegaraviy xolat guruxiga inshoot Shaklining bardoshlilik hususiyatining yo’qotishi; inshoot Shaklining bardoshlilik hususiyatining yo’qolishi; vzyakoe, zaifligi, charchaganlik va boshqa buzilish xarakteriga ega xolatlari; xar-xil kuch omillarining birgalikdagi tasiri va atrof muxitning zararli tasirlari; ekspluatatsiya qilishga yaroqsizlikka olib keladigan rezonans tebranishlar. Ikkinchi gurux chegaraviy xolatlarga ko’prik yaxshi xolatga ekspluatatsiya qilishga qiyinchilik tug’diradigan omillar kiradi yoki ko’p yil xizmat qilishini kamaytiradigan omillarning tasiri natijada yo’l qo’yilmaydigan siljishlar (egilish, 27

cho’kish, qayrilish burchagi), tebranishlar yorilishlar. Loyihada ko’rsatilgan yuklama shartlariga to’g’ri keladigan shartlar navbatdan tashqari buzilishni tuzatish, xech qanday cheklovlarsiz ekspluatatsiya qilinishi to’g’ri ekspluatatsiya hisoblanadi. Konstruksiya xisobi uni 2 ta chegaraviy xolatdan qaysinisi tasir etishidan qatiy nazar undan ximoya etish kafolatini berishi lozim. Konstruksiyaning xar qanday qismi uchun xar qanday birinchi chegaraviy xolat guruxlari tasir etmaydi, agr kattaroq tasir etishi mumkin bo’lgan Nmax eng kichkina yuk ko’tarish qobiliyati Fmin katta bo’lmaydi. Nmax F min (2) Tengsizlikning chap tomoni (2) konstruksiyaga qo’yiladigan yukka bog’liq , hisobiy sxema va konstruksiya o’lchamlariga, o’ng qismi materialning mustaxkamligi, konstruksiya qismlarining geometrik ko’ndalang kesim o’lchamlari va shakliga bog’liq. konstruksiya tasir etuvchi yuklar, konstruksiya materiallarining mustaxkamligi, konstruksiya qismlarining geometrik o’lchamlari qatiy aniqlangan o’lcham hisoblanmaydi, ular statik o’zgarishli. ularni o’zgarish darajalari eng to’liq o’lchamli tarqatishni tavsiflash egri chiziq orqali 5a rasmda ko’rsatilgan. Bu rasmda ordinata o’qi – xolatlar soni (yoki ularning chastotasi) ko’rib chiqilayotgan xolatdagi yoki mustaxkamlik obsissa o’qiga qo’yilgandagi. Ko’rib chiqilayotgandagi yukning malum chastotasida yoki mustaxkamlikning qandaydir o’rtacha mivdoriga ega bo’lganda. Bu o’rtacha miqdordan cheklanish katta va kichik miqdorlarga o’tish bo’ladi. Egri chiziqning tavsifiga ko’ra ko’rib chiqilayotgan o’lchamni o’zgarish darajasi taxlil qilinadi, agar egri chiziq ordinata o’qi uzunligi bo’yicha o’tarilgan bo’lsa (1-egri chiziq) bunda bunga mos o’lcham kichkina miqdorga o’tish bo’ladi, agar egri chiziq yalama bo’lsa, unda ko’rib chiqilayotganmiqdor katta o’zgaruvchanli bo’ladi. Material mustaxkamligining statik tavsifiga ega miqdor va inshootga tasir qiluvchi yuk ularga mos egri chiziqlarning taxlil qilish asosida ularning meyoriy va hisoblangan miqdorlash kiritish yo’li bilan aniqlanadi. Ko’prikka tasir etuvchi vaqtinchalik yuklarning meyoriy miqdolari QMQ. 2.05.03-84ga asosan aniqlanadi. 28

Ular oldin ko’rib chiqilgan edi. Doimiy yuklar uchun konstruksiyaning loyiha o’lchamlari va materialning o’rtacha solishtirma og’irligini hisobga olgan xolda aniqlanadi. Qabul qilinadigan xaqiqiy doimiy va vaqtinchalik yuklar meyoriy yuklardan farq qiladi. Shuning uchun hisobiy yuklar R meyoriy yuklarning Rm yuklarining salbiy tomonga og’ishini ifodalovchi ishonchlilik koefsenti ko’paytmasiga teng. (katta yoki kichik). R= Rm Yf Yuklarning ishoonchlilik koefsenti Yfko’priklarni hisoblashda uning o’zgarishini hisobga olgan xoldagi qiymatini QMQ. 05.03-84ga olinadi. (10diametrida doimiy yuklar uchun, 23diametrida vaqtinchalik yuklar uchun, 32diametrida boshqa turdagi vaqtinchaltk yuklar uchun). Birqancha yuklarning bir vaqda hisobiy Yuklash yuklarni ularning salbiy tasirlar hisobga olinadi. Bir xillash koefsent η hisobiy yuklar bir vaqda paydo bo’lganda ularni kamayish extimolini hisobga oladi, va QMQ. 2.05.03-84ni 2 ilovasiga asosan qabul qilinadi. Birinchi chegaraviy xolat guruxi bo’yicha hisoblashda hisobiy yuklarni tasiri ishlab chiqiladi, ikkinchisida – meyoriy yuklar tasiri hisoblanadi bunda Yf=1ga teng. Materiallarning meyoriy va hisobiy qarshiliklari materiallarning mexanik xossalari statik o’zgaruvchan. Materiallar qarshiligining kuch tasirining asosiy tavsifi meyoriy qarshilik Rm, hisoblanadi loyiha meyorlashda o’rnatilgan. Meyoriy qarshilik o’lchami standartda ko’rsatilgan kuzatuv va yaroqsizlilik tavsiflari o’lchamlari teng bo’lishi mumkin. Meyoriy qarshilikning taminlanganlik o’lchami 0.95dan kam bo’lmasligi 0.95 bo’lishi kerak. Demak 95%kam bo’lmagan snalgan namunalar Rmga teng qarshilikka ega. Materiallarni standart namunalari guruxi sinalganda ular mustaxkamligining o’zgarishi kuzatiladi. n1namuna R1 mustaxkamlikka ega bo’lsa, n2 namuna R2 mustaxkamlikka, n2- R2 bo’ladi. Namunalarning umumiy soni n= n1+ n2+ ……+ nk, 29

natijada ustinsimon jadval xosil bo’ladi (3-chiziq) Sinash natijalari bo’yicha qarshilikning o’rtacha qiymati Standartda aytiladigan o’rta kvadratik og’ish. meriy qarshilik sifatida, qabul qilinadi. Bu erda V-variantlash koeffitsienti, standart –material mustaxkamligining o’rtacha qiymati Ŕ-nisbati. Koeffitsient χ -1.64 meyoriy qarshilikning taminlanganlik qiymati 0.95 kam bo’lmaslik shartini qoniqtirishda qaul qilinadi. Materialning xisobiy qarshiligi R zo’riqish xolatining xar bir ko’rinishi unga to’g’ri keladigan meyoriy qarshiligi Rmdagi materialning ishonchlilik koeffitsienti γ >1 bo’lishi kerak. R-Rm/ γ m Ishonchlilik koeffitsienti aniq o’lchamga ega bo’lgan materialni mustaxkamligini kamayishini xisobga oladi, uning o’lchamlari standart namunalar o’lchamidan farqlanadi. Shunday tasirlar mavjudki, materialning xisobiy tavsifi belgilanganda va hisoblashda inobatga olinmaydigan omillar konstruksiyaning deformatsiyasiga va ko’tarish qobiliyatiga tasir ko’rsatadi. Bu tasirlarga, quyosh radiatsiyasi, qish mavsumidagi muzlashlar va erishlar, atrof muxitning namligi va agressivligi, kuchlarni uzoq vaqt davomidagi tasiri, hisobiy sxemalarning yaqinlashuvi va hisobiy oldindan ko’zda tutilgan Qo’shimchalarning (muquddima) kiritilishi. Ularning tasiri alohida koeffitsientlar ish shartlari koeffitsientida hisobga olinadi. 30

Nazorat savollari. 1. Avtomobil yo’lidagi suniy inshootlarga qanday talablar qo’yiladi? 2. Ko’prik gabariti belgilanayotganda omillar hisobga olinadi? 3. Ko’prik oraliqlar o’lchamlarini belgilanayotganda qanday omillarni hisobga olinadi? 4. Ko’priklarni loyihalanayotganda qanday yuklar va tasirlar hisobga olinadi? 5. Ko’priklarni hisoblashda qanday chegaraviy xolat guruxlari qabul qilinadi? 31

Adabiyotlar 1. Г.И.Клинковштейн, М.Б.Афанасев. Организация дорожного движения. Москва, Транспорт 2001 г. 2. I . Ilyosov . Avtomobil yo ‘ llarini loyixalash . Toshkent, 2001 yil 3. Руне Элвик и др. Справочник по безопасности дорожного движения: Институт экономики транспорта, Осло, Норвегия, 1996-664 с. 4. В.Ф.Бабков. Дорожные условия и безопасность движения: Учебник для вузов – М.: Транспорт, 1993-271 с. 5. Руне Элвик и др. Справочник по безопасности дорожного движения. Пер. с Норв. Под редакции проф. В.В.Сильянова. М.: МАДИ (ТУ). 2001-754 с. 6. М.В.Василев, С.М.Дубровский. Автомобильнўе дороги, Москва, Транспорт, 1988-136 ст. 7. Безопастность дорожного движения. Амбарцумян В.В. и др. под редакции чл.-корр РАН, проф. В.Н.Луканина-М.: Машиностроение. 1997-288 с. 8. В.Ф.Бершадский, Н.И.Дудко. Безопасность движения автомобиля. Минс «Ураджай» 2001-96 с. 9. В.И.Коноплянко и др. Организация и безопасность дорожного движения. Кемерово: Кузбассвузиздат, 1998-236 с. 32

O'xshashlar

Avtomobil va shahar yo’llaridagi ko’prik va quvurlar to’grisida asosiy tushiunchalar

Qurishni va ishlab chiqarish ishlarini tashkil etishning asoslari

Asoslari qurish va tayanchni barpo etish

Avtotransport tarmog‘i korxonalarining ishlab chiqarish texnika bazasi va uni loyixalash tartibi

To’sinli temirbeton ko’priklar oraliq qurilmalarini xisoblash asoslari