Тўқимачилик саноатининг асосий ҳом ашёсининг вужудга келиши уларнинг турлари ва етиштириш - To'qimachilik - Referatlar

Тўқимачилик саноатининг асосий ҳом ашёсининг вужудга келиши уларнинг турлари ва етиштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Тўқимачилик саноатининг асосий ҳом ашёсининг вужудга келиши уларнинг турлари ва етиштириш Режа: 1. пахтачиликнинг тарихива уни етиштириш 2. ипак толасини келиб чиқиши, тарихий йўли 3. канаф толасини экилиши, экиладиган раёнлар ва олинадиган махсулотлар

ТАЯНЧ СЎЗЛАР Пахта толаси, канаф толаси, Мексика, Перу, Ўрта Осиё, Ипак толаси, пилла қурти, бир йиллик ўсимлик, харорат, ёғ, пахта навлари, одиий ғуза, 3 чаноқли ғўза, шелуха, кунжара, сақлаш, калавалаш, мебел матоси. Тўқимачилик саноатини асосий ҳом ашёлари табиий пахта, ипак, лён, канаф, зиғир пояси, жун толалари хисобланади. Булардан ташқари кимёвий толалар асосий ҳом ашё хисобланади. Тўқимачилик саноати учун энг ахамиятлиси табиий пахтадир. Чигатдан 2 % момик толаси: 3 % целлюлоза, 20 % шелуха, 25 кунжара, 11 % пахта ёги ва 2 % чиқинди, 2 % совун махсулоти чиқарилди. Чигит Ўзбекистонда кун илиши билан ерга иссиқлик келиши билан ерни тайёрлаш, текислаб экила бошланади, экилган чигит 2 хафтадан сўнг униб чиқади. Униб чиққан ғўза ниҳоли дарҳол ишлов бериш бошланади яъни 1- культивация қилинади, яна қилинади ва ўғит бериб сув қуйилади. /ўза 50- 80 кунда ўсиб ривлжланиб кўзга кўринади, шундан сўнг гуллаш даври бошланади. /ўза гули эрталаб очилиб, кечқурунгача сўлиб қолади. Пахтани чимбарги тўкилган ўрнида аввал суяк модда шонага айланади ва курукка айланади, хар бир куракда 3-5 чаноқ пайдо бўлади. Сўнг кўрак ичидан модда целлюлоза аста секин чигитга ва чигит 2-даврга ўтади. 1-давр ғўза гулини тўкгандан кейин бошланади, бу даврда тола буйича ўсади шу даврда тола найча деворга ўхшайди. Бу толадан ип йигириб бўлмайди: чунки толалар жудаям бўш, кам қувват. Тола иккинчи даврда пишиб етилади, тола бўйича ўсмай энига қараб ўсади. Туқимчилик ҳом ашёси бўлган пахта толаси олишда етиштирладиган ғўза-гулха ридошлар оиласига мансуб бўлиб ўсимликлар туркуми. Тола олиш учун асосан энг мухими экиладиган техник ўсимликлардандир. Совет олими Ф.М.Мауер классификацияси бўйича 35, тури бор, шундан 30 таси ёввоий, 5 тури госипиум хирзитум (Мексика гузаси, оддий ғўза, госитум барабаце,

перу ғўзаси, барадос ғўзаси, госитум трикуспитдатум, 3 чанокли ғўза, госпитум хербацеум, Африка, Осиё ўтсимон ғўзаси, жайдари ғўзаси ва госсипугум арбореум, Хиндистони ғўзаси) экилади. Хиндихитой ғўзаси 2 ўринда туради, Хиндистон, Покистон, Хитойда экилади. Перу ғўзаси 3 ўринда туради, узунлиги, ингипкалиги ва пишиқлик жиҳатдан энг яхши тола берадиган Миср ғўзаси навлари Ўзбекистон, Тожикистон, АКШ. (Флорида штати) сўдан, Бразилия ва бошка давлатларда экилади. Гўзани пояси 70-140 см, ингичка толаликларники 180-200 см гача поянинг пастки қисмида 1-3 ўсув шохи, юқори қисмида 15-20 мева шохи ўсиб чиқади. Гули икки хилда: оқ сариқрок, сариқ ёки оқ рангда бўлади. Мевасининг чаноқлари 2-3 та чаноқли бўлади, битта кўсакдан чиқадиган чигитли пахта оғирлиги 3-4 дан 8-9 граммгача бўлади ҳар бир чаноқда 7-9 та гача 7-9 тагача чигит бўлади. Пахтани чигити таркибида 22-26% гача ёг мавжуддир 1 кг пахтада 330-260 га гача тола ва 670-640 грамм чигит олинади. Пахтани етилиб пишиши учун энг кўп иссиқлик қилинадиган ойлар булар июнь, июль, август ойидир бу ойни пахтани етилиб пишиши учун долзарб ойи деб юритилади. Пахта толасини физик-механик хоссасига пахта етиштирш агротехникавий тақдирларга боғлик бўлади. /ўза ўз вақтида суғорилса, ишлов берилса, озиклантирлса, толани йигирувчанлик хоссаси шунча яхши бўлади. /ўза тез ривожланиш учун уни чеканка қилинади, ғўзани учини чимчиб узиб ташланади, ғўзада шунчалик хосил кўпаяди. Ўзбекистонда хозирги кунда пахтани янги тез пишар навларини етиштириб экишга тадбиқ этмоқдалар, бу яратилган пахта селекция навларини яратишда ўзбек олимлари пахтачиликни ўсишда ўз хиссиларини қўшмоқдадир. Бундай селекцион навларга Андижон, Юлдуз, Фарғона-3, Наманган –77 ва бошқа қатор янги навлар яратилиб хосилдорликни кўтариб юқори хосил олинади.

Айниқса Республикамизда миқёстда ўз янгиликлари билан чигитни плёнка остига экиш методлари яратган Андижонликларни методлари қўл келиоқда пахта бир неча кун олдин етилиб пишмоқда, хосилдорлик кўтарилмоқда. Пахтани етиштиришда Тўрақўрғон нохиясини «Ибрат» жамоасида территориясидаги ғўзани озиқлантирувчи кимёвий модда ҳам барча пахта пайкалларида синаб кўрилди ва тавсия этилмоқда. Бу ғўзани технологик жорий ўзиши ҳам хозирги кундаги халқ хўжалигини ўсишга катта хисса қўшмоқда. Пахтани териш ва сақлаш. Пахтани териш асосан сенятбр ойларини бошларидан бошланади. Уни териш қўлда ва машинади терилади. Пахтани қўлда терилганда терилган пахтани бир неча марта тортиб топширилади. Бу терим пахта теримини 50 хажмидаги мехнатни талаб этади, терилган пахта қимматга тушади. Ўртача пахта терадиган теримчи 60-80 кг пахта теради. Бу теримни фарқи машина теримига қараганда терилган пахта тоза бўлади. Пахта теримига кетган иш куни ва мехнатни камайтириш учун хозирги кунда пахтани машиналарида терилади. Машина теримини хажмини 2-3 мартага озайтиради. Машина терими лавозими олдин пишиб етилган пахта 60 % етиб очилгандан кейин теримга туширилади. Сўнгра биринчи теримдан сўнг яна 2 марта қайта териб олинади ва кўрак териш машинасида кўрак терилади. Пах та машинасида теришдан олдин 10-12 кун олдин ғўза барги дориланади, дориланган барглар аста секин тушади ва машинада пах та териш енгиллашади. Пахга териш 2 қаторли, СХМ-48М, ХАС-1,2, ХМ-165 маркали тракторга тиркалган машинада терилади. Хозирги кунда пахтанинг АДЛ да ишлаб чиқарилган пахта териш машиналарида тезда, тоза қилиб, сер унумли, кам харажат билан териб олинмоқда. Терилган пахтани пахта ташийдиган мослама прицеплари (тиркович арава) пахта қабул қилиш бўлимларига етказкиб берилади ва у ерда, пахтани маълум майдонли пахта сақлагичларда сақланади ва ёғингарчиликдан сақланади, у пахтани тозалашда навбат кутади.

Табиий ипак толаси жуда ҳ ам ингичка бўлиб, унинг узунлиги етиштирилган пилла қуртига боғлик бўлади. Пилла толаси қачонки пилла қурти тўйгандан кейин аста секин ўзидан суюқлик модда чиқарилиб ўз атрофини ўрайди ва тола хосил қилади. Пилла қуртини асосан Ўрта Осиё, Молдавия, Украина, Хиндистон, Япония, Хитой ва бошқа давлатлар етиштирган, Ривотларга кўра пилла қурти Ўзбекистонга ипак йўли орқали хассани қўл ушлагич томони ичида Хитойдан олиб ўтилган дейилади. Шундан бери Туркистон ўлкасида пилла қурти етиштирилади. Пилла қуртини 90 % тут баргидан озиқланган, шу барг билан боқилган, қолган 10 % ни тут барги билан боқилади. Тарихда ёзилишича Ўзбекистонда етиштирилган пиллани Францияга олиб бориб ўша ерда биринчи ишлов берилган деб ёзилади. Пилла қуртини боқиш ва уни етиштириш маълум ойдагина бажарилади. Пилла қурти уруғини ривожлантириш эрта бахор келиши билан бошланади, ахолига бериш тут дарахтини барглари катталашгандан сўнг берилади. Қурт уруғи грамлаб ўлчаб берилиб уни ривожлантирилади. Қурт уруғи биринчи уйқувга кетганга қадар тут баргаларини майдалаб берилади, уйқудан тургандан кейин эса қирқмай берилади, яшаш майдони кенгайтиридади, 2-ва 3-уйқудан турганда эса қурт катта бўлиб қолади ва баргларни шох шаббасида боқиладиган бўлади, 4 чи уйқусидан кейин тут барглари новда шаклида берилади. Пилла қуртни агротехник жиҳатидан туғри боқилса, сифатли узун тола беради. Пилла қуртини 6,8 кундан кейин териб олинади ва навларга ажратилган холатда сақланади. Омборни харорати пилладаги қурт ғумбаги ривожланмайдиган даражадаги температурада ва намлиги 10-12 % да сақланади. Омборда пилла 30 кг гача оғирликда қопларда ёки хажми 1,8-1,0 м бўлим қилиб сақланади. Яшиқларда эса 622х500х400 мм 20 кг ликда ёки 2090х1145х270 мм ли. 168- 210 кг гача оғирликда қуруқ пиллар сақланади.

Пиллани навларга ажратишда биринчи навга тоза ва қаттик пилалар, 2 навга тоза катталиги биринчи навга яқин бўлган, устки холдаги пиллалар киради, шунингдек дағал пиллалар, қорасонли пиллалар ва юмшоқ пиллалар киради. Яроқсиз пиллаларга икки томонли юмшоқ қорапочоқ ва бошқа нуқсонли пиллалар киради. Юқоридаги тартибга кўра қабул қилинади. Пилладан асосан майин куйлакбоб газламалар, куркли иплар парашют шнурлари тайёрланади. Аёлларимизни атласга бўлган талаблари жуда ҳам катта, фақатгина куйлак тиктириб келолмай хужаликларда халат ва бошқа материал моллар ишлаб чиқарилади. Толага ишлов бериш Ўзбекистонда революциядан кейин ривожланган. Биринчи бўлиб 1921 йили Маргилон шахрида ипакни ўраш фабрикаси қурилган, пиллага қайта ишлов бериш Ўзбекистонда бўлиб қолмай хатто Закавказия, Украина ва Молдавия ҳам ривожланган. Бир вақтни ўзида ипакни ўраш, пишитириш, йигириш, тўқув технологик жараёнларини бўлган, гулбосиш бўлимлари мавжуд. Пиллани сақлаш ва бошқалар технологик жараёнлар бошланади. Пиллага ишлов бериш 4 гурухда бажарилади, тайёрлов бўлимида, ўрашга тайерлаш, ўраш ва якунлаш ишлари бажарилади. Ўрашга тайёрлаш пиллани тозалаш, сақлаш, қолган партиялар билан шуғулланиш. Ўрашга тайёрлаш пиллани йиртиш, бунда толани ипни учини топиш учи топилмаган пиллаларни ажратишдан иборатдир. Ўраш биринчи ишлов бериш бўлиб чиқаётган ипни назорат қилиш, чизиқли, зичлиги бўйича туғри ўралишини хажмини оғирлигини назорат қилади. Якунловчи пилла ипни сақлашга, бир жойдан иккинчи

жойга кучиришда қия қилиб, партия қилиб жунатишдан иборатдир. Пиллани ўраш 19 аср охирларида бошланган қўл станогида механик усул билан КМЗ-10 ўраш станоги 19 аср охири 20 аср бошларида яратилган автоматик пиллани ўраш СССР да ва Японияда 20 аср ўрталарида бошланди. Механик ўраш пиллани ўраш қўлда бўлиб уни назорат қилиш кўз билан бўлиб, толалар сонига қараб ажратилган. Автоматик пиллани учини топиш, ўраш назорат қилиш ва бошқа босқичлар барчаси автоматик равишда бажаради. Пиллани навларга ажратгандан сўнг уни узатиш учини топиш станокка берилади. У ерда сеткалар ёрдамида пиллани учини топилади КМЗ-10 ёки СКЭ-ВУ, СК-3 ва бошқалар машиналардан фойдаланилади. Калавага олинган ипак толаси кейинги технологияда ғалтакка олинади. СКЭ-4-ЗУ машинаси пиллани калава ўраб қолмай балки Мотавилага ўралган пилла ипини ипларни пишитиш машиналарида КЭ пишитиб ғалтакларга бир нечасини ўрайди, ўралган пишитилган иплар келгуси технология жараёнда ишлов бериб мато олинади. Яъни обрамат бўлимида бўлиб буёқларга буйялади, уни расмига қараб ва тикилади. Пилла ипи ўрашда чиқадиган ўралмай қолган пиллалар пилла қабул қилинадиган пичоқлар, пиллани устидаги чиқадиган зарарлар пиллани чиқиндилари деб хисобланади ва иккиламичи ҳом ашё деб хисобланади. Буларни таркибида 40 % серицин бўлади. Буларни қайта ишлашда КЗ- 150 замоновий машинаси ҳамда механик КМЗ-150 машинаси тавсия этилади пиллани ивитишда температура 80 0 тавсия этилади. Брак плларга ишлов беришда МКРА-1 агрегатидан фойдаланилади. Агрегат қуйидагилардан ташкил топган, ювгич столи, қаттик пиллаларга ажратиш столи, қирқиш бўлими, кокалисерди, чанг ютгичдан иборат. Машинага пилла чиқиндиси хаво ёрдамида келади.

Автомат равишда дискли барабанга боради ва ипга бўлинади, пиллалар қия тишлагич орқали барабанларга боради. Барабанларда қирқилган ипга ишлов беради. «МПК-1 линия обработка кокон бум» машинада камчиқинди қайта ишлов берилади барабанлар ёрдамида толага айлантирилган, иш унумдорлиги АП-4,5-5кг/с пилла мотовилла РК билан ўраб олинади ва қирқиш машинасига берилади. АРШ – 2-40 машинасида. Лён ва канаф толаларини бир йиллик ўсимликлардан олинади. Лён ва канафни Белорусия, Украина, Чехия, Хитой, Руминия давлатлари ҳамда каноп толасини Ўзбекистонда ҳам етиштиришди. Лён ва канаф симдаги 75- 30 кунда ажраб пишиб етилади. Бу даврда поя танаси ўсади умумий таналари, толалари йуғонланади. Лён толсини йиғиштириб олишда илдизи билан олинади. Шунинг учун жуда катта куч талиб қилнади. 1 гектардаги ўсимликни йиғиштиришдаги учун 12-15 одам кучи сарфланади, юлинган лен экилган майдонда қолдирилади қуринди дон бошоғи қириб ажратиб олинади. Дони олинган ленни лен сомони деб юритилади. Лёнга бирнчи ишлов беришда лён ғоясини ивитилади ёки пояни номланади, қуритилади астагина ажратилади ва сараланади. Лён толасини техник ўртача узунлиги 170-150 мм ўртача кўндаланг юзаси 150-250 мм ўртача пишиқлиги 125-156 н. га тенг. Техник лён хусусиятини эзилувчанлигида чизиқли зичлиги нотекислиги ва тозалиги билан билинади. Лён толасини йигиришда қуйидаги технологик жараёни босиб ўтади. Лён толасини йигириш ипни ишлатилишига кўра 4 ҳил усулда йигирилади: 1. Узун лён толасини йигириш (тараш машинасисиз қайта тараш усули) бу усул билан юқори сифатли ип йигирилади 2. оддий тараш системаси усули билан сифатсиз лён ипи олинади. 3. қайта тараш усули тараш машинаси билан, бу усулда сифатли таралган ип олинади.

қайта тараш усулида чиқиндиларни қайта ишлаш. Аппарат усулида чиқиндиларни қайта ишлаш усули билан, бу усулда йуғон, бўш, пишиқ, бўлмаган иплар йигирилади.

Адабиётлар: 1. Марасулов Ш.Р. «Пахта ва кимёвий толаларни йигириш» 1 қисми 2. Жабборов Г.Д. «Первичная обработка хлопка» 1965 3. И.Г.Борзунов ва бошқалар «прядение хлопка и химических волокон» М. 1983 4. Ўзбекистон энциклопедияси. 7,8 томлар. Пахтачилик.

O'xshashlar

Тўқимачилик саноатининг аҳамияти, йигириш системалари

Тўқимачилик саноати тариҳи фанининг мақсади

Тўқимачиликнинг ривожланиши ва ахамияти

Чарм хом-ашёсининг тавсифи

Чарм ва мўйна хом ашёсининг кимёвий таҳлили