Тўқима тузилиши, шаклланиши ва турларига оид умумий маълумотлар - To'qimachilik - Referatlar

Тўқима тузилиши, шаклланиши ва турларига оид умумий маълумотлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

380 KB

Ko'chirib olish

Тўқима тузилиши, шаклланиши ва турларига оид умумий маълумотлар Режа: 1. Тўқима тузилишини аниқловчи омиллар 2. Тўқималарнинг турлари 3. Абрли тўқималар ишлаб чиқаришнинг ўзига хосликлари 4. Гилам ва гилам маҳсулотларини тузилиш ва тўқишнинг ўзига хосликлари 5. Тўқув дастгоҳида тўқиманинг шаклланиши ва унда қатнашадиган механизмлар 6. Тўқув дастгоҳларининг турлари

Тўқима тузилишини аниқловчи омиллар Тўқима (газлама) тўқув дастгоҳида ўзаро перпендикуляр жойлашган икки система ипларнинг маълум тартибда ўрилишлари натижасида ҳосил бўлади. Тўқима узунлиги бўйлаб жойлашган ипларни танда, кўндаланг жойлашган иплар эса арқоқ иплари деб аталади. Тўқима бўлак узунлиги, эни ва қалинлиги билан таърифланади. Тўқув дастгоҳидан олинадиган бўлакдаги тўқима узунлиги турлича бўлиб, улар ўртача 20 метрдан 50 метргача бўлиши мумкин. Оғир вазнли тўқималарни бўлакдаги узунлиги камроқ, енгиллари эса узунроқ бўлади. Тўқима эни сантиметрда ўлчаниб, у асосан тўқимадан нима тикилишига боғлиқ. Тайёр тўқималар эни 30 смдан 180 смгача бўлиб, айрим техник тўқималар пилта, пилик, тасма ва бошқалар ўзгача бўлиши ҳам мумкин. Тўқима қалинлиги, у ишлаб чиқарилган танда ва арқоқ ипларини йўғонликларига ва уларнинг тузилишига боғлиқ. Халқ хўжалигини турли тармоқларида ишлатиладиган тўқималарни тузилиши турлича бўлиб, улар маълум талабларга жавоб бериши лозим. Тўқима тузилиши деб танда ва арқоқ ипларини ўзаро маълум тартибда жойлашишлари ва ўзаро боғланишига айтилади. Тўқиманинг тузилиши унинг сирт кўриниши (безаги) ва физик-механик ҳусусиятларини аниқлайди. Тўқиманинг тузилиши бир қатор омилларга боғлиқ: -танда ва арқоқ ипининг тури, чизиқий зичлиги ва уларнинг нисбатларига; -тўқимани танда ва арқоқ бўйича зичлиги ва уларнинг нисбатларига; -тўқимада ипларни ўзаро ўрилиш турига; -тўқиманинг тўқув дастгоҳида тўқилиш ва технологик тахтлаш шарт- шароитларига. Юқори сифатли иплардан маълум тузилишли тўқима тўқиш мумкин.

Тўқимада танда ва арқоқ иплари сийрак ёки зич жойлашган бўлиши мумкин. Унинг танда бўйича зичлиги арқоқ бўйича зичлигидан фарқ қилади. Тўқиманинг 10 см энига тўғри келадиган танда иплари сони унинг танда бўйича зичлиги, 10 см узунлигига тўғри келадиган арқоқ иплари сони унинг арқоқ бўйича зичлиги деб аталади. Тўқув ўрилиши нафақат уни физик-механик хоссалари, шунингдек, сирт безагини аниқловчи асосий омил ҳисобланади. Тўқув ўрилишларининг турлари жуда кўп бўлиб, уларни ўрганишда ва ишлаб чиқаришда татбиқ қилишни осонлаштириш мақсадида тўрт синфга бўлинадилар: бош (оддий) ўрилишлар, майда нақшли ўрилиш, мураккаб тўқималар ўрилиши ва йирик нақшли ўрилишлар. Ўрилишларни таърифловчи асосий кўрсаткичлари танда ва арқоқ бўйича раппорт, қоплашларнинг бир-бирига нисбатан силжий қиймати ва бошқалар бўлиб, улар ўрилишларни фарқлашдаги асосий омиллар ҳисобланади. Тўқув ўрилишлари ичида энг кенг тарқалган ўрилиш бош ўрилишлар бўлмб, улар шунингдек, бошқа синф ўрилишларни тузишда асос бўлиб хизмат қилади. 1.1-а,б,в расмларда бош ўрилишлар турлари келтирилган. а б в г

1.1-расм. Бош ўрилишлар. а) полотно б) арқоқ саржа в) танда саржа г) сатин Керакли ўрилишни тўқув дастгоҳида ишлаб чиқаришдан аввал уни тахтлаш дастури (1.2-расм) тузилади. Дастур 4 элементдан иборат бўлиб: 1) ўрилишнинг шартли тасвири- унда вертикал чизиқлар аро масофа танда ипларини ва горизонтал чизиқлар аро масофа арқоқ ипларини ифодалаб, улар кесишган катаклар танда қоплаши (бўялган), арқоқ қоплаши (бўялмаган) бўлади. 2) танда ипларини ти ғи дан ўтказиш тартиби 3) танда ипларини шодалардан ўтказиш тартиби– унда катак ичидаги айлана қайси танда ипини нечанчи шодадан ўтганлигини кўрсатади. 4) шодаларни кўтарилиш тартиби– унда катак ичидаги белги қайси арқоқ ташланганда қайси шодани кўтарилишини кўрсатади. 6 о х х х Х 5 о х х х х 4 о х х 3 3 о х х 4 2 о х х х х 1 о х х х х 1 2 3 4 5 6 2 6 5 1 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 1.2 – расм.

1 – ўрилиш тасвири , 2 – танда ипларини тиғдан ўтказиш тартиби , 3– танда ипларини шодадан ўтказиш тартиби , 4 – шодаларни кўтарилиш тартиби 1.1 Тўқималарнинг турлари Тўқималарнинг толавий таркибини аниқлаш энг аҳамиятли тадбир ҳи c обланади. Тўқиманинг толавий таркиби моделлаш, лойиҳалаш, бичиш ва тикишда ҳисобга олиниши лозим. Тўқималарнинг ташқи кўриниши, қайишқоқлиги, қирқишга қаршилиги, ситилувчанлиги, чўзилувчанлиги, дазмолланувчанлиги - ҳўллаш-дазмоллаш режимларга ва унинг толавий таркибига боғлиқ бўлади. Тўқималардаги доғларни кетказиш пайтида ҳам уларнинг толавий таркибини ва шу тўқимани ҳосил қиладиган толаларнинг кимёвий ҳоссаларини ҳисобга олиш лозим. Тўқималарнинг таркибига кирадиган толаларнинг хилига қараб, барча тўқималар бир таркибли ва аралаш хилларга бўлинади. Бир хил толалардан ишлаб чиқарилган тўқималар бир таркибли тўқималар, ҳар хил толалардан тўқилган тўқималар эса аралаш тўқималар дейилади. Барча аралаш тўқималар қуйидаги 3 гуруҳга бўлинади: 1) аралаш-қўшма тўқималар - танда ва арқоқ ипларга йигирилгунга қадар турли толалар қўшилган тўқималар; 2) аралаш тўқималар - толаларнинг хили ҳар хил бўлган иплар системасидан иборат тўқималар; 3) аралаш - ярим қўшма тўқималар - бир система иплари 1-таркиби, 2- система иплари эса толалар аралашмасидан иборат тўқималар. Пахта толаларини йигириш натижаларида олинган иплардан ишлаб чиқарилган матолар ип тўқима деб аталади. Пахта тўқималар тўқув матолар ишлаб чиқариш ҳажмининг энг катта қисмини, яъни 65-75 фоизини ташкил этади.

Пахта тўқималарнинг турлари жуда кўп ва хилма - хилдир. Уларни ишлаб чиқаришда пахта толасидан карда (оддий тараш), қайта тараш ва аппарат тизимида ҳалқали ва пневмомеханик машиналарида йигирилган турли чизиқий зичликдаги якка, пишитилган ва шаклдор иплар ишлатилади. Айрим ҳолларда бу тўқималарни ишлаб чиқаришда соф пахта толаларидан йигирилган иплардан ташқари, аралаш (пахта толаси билан кимёвий толалар аралаш) масидан йигирилган иплар ҳам ишлатилади. Пахта тўқималарни тўқишда тўқувчиликда мавжуд ўрилишларнинг барча синфлари қўлланилади. Бадиий безатиш жиҳатидан ип тўқималар ҳам оқартирилган, сидирға, нақшдор, нақш босилган хилларга бўлинади. Улардан ташқари рангли иплардан чипор, рангли толалар аралашмаларидан эса меланж тўқималар ишлаб чиқарилади. Бўёқлари ювилиб кетмайдиган қилиб пардозланган пахта тўқималар ишлаб чиқариш йилдан-йилга кўпаймоқда. Пахта тўқималар классик ассортиментининг катта қисмини чит, бяз, сатин, батис, маркизет, вуаль ва бошқалар ташкил этади. Дунё тўқувчилик амалиётида кейинги йиллари пахта тўқималар таркибига кимёвий толалардан вискоза ва лавсан аралаштирилмоқда. Вискоза толалари тўқимага юмшоқ жойсимон кўриниш бериш билан бирга гигиеник хусусиятини сақлайди, лекин тўқиманинг ювишга чидамлилигини бирмунча камайтиради. Пахта толаларига лавсан толаларини аралаштириб ишлаб чиқарилган ип тўқималарнинг ғижимланиши ва киришиши камаяди, лекин тўқима дағалроқ чиқиб унинг гигиеник хусусияти ёмонлашади. Бу салбий таъсир аралашмани улушига боғлиқ. Савдо прейскуранти бўйича ип тўқималар бир неча гуруҳларга бўлинади: читлар, бязлар (суруп), ич кийимлик тўқималар, сатинлар, кўйлаклик тўқималар, кийимлик ва ҳ.к. Маиший тўқималар ассортиментининг катта қисми дастлаб олти гуруҳга киради, баъзи гуруҳлар кичик гуруҳларга бўлинади. Масалан, ички кийимлик тўқималарнинг бяз,

миткаль (чит) ва махсус хиллари бор. Кўйлаклик тўқималар ёзги, қишки, мавсумий ва бошқа тола аралашмали хилларига бўлинади. Чит – ўрта йўғонликдаги оддий тараш (карда) тизимида йигирилган, полотно ўралишида тўқилган тўқима. Хом чит ишлаб чиқаришда миткаль деб аталади. Кўп ҳолларда читларга нақш босилади, уларни сидирға хили ҳам ишлаб чиқарилади. Болалар ва аёлларнинг ёзги кўйлаклари, блузкалар ва эркаклар кўйлаклари, халатлар, чўмилганда кийиладиган ички кийимлар, ёстиқ жилди, кўрпа жилди, тунги кўйлаклар ва ҳ.к.лар читдан тикилади. Сатин гуруҳига сатин ўрилишида тўқилган ва атлас ўрилишида тўқилган ластиклар киради. Кўйлаклик тўқималар жуда турли-туман. Бу гуруҳга ёзги, қишги, мавсумий ва кимёвий толалар аралашмасида тўқилган тўқималар киради. Ёзги тўқималар кичик гуруҳига сийрак, юпқа ва енгил тўқималар киради. Улар, асосан, нақш босиб пардозланади, лекин оқартирилганлари ҳам бўлади. Мая, волажа, вуаль, маркизет, батист қайта тараш тизимида йигирилган ингичка иплардан полотно ўрилишда тўқилади. Каниер, Баҳор, Креп майда нақшли ўрилишда тўқилади. Мая ва вольта–қайта тараш тизимида йигирилган якка ипдан тўқилган нақш босилган юпқа тўқима. Вуал ва маркезит – яхши пишитилган қайта тараш тизимида йигирилган ингичка ипдан тўқилган тўқималар. Вуалга нақш босилади. Маркезит вуалдан юпқароқ бўлади, уни оқартириб, майин рангга бўяб ва нақш босиб ишлаб чиқариш мумкин. Батист – қайта тараш тизимида йигирилган кичик тексли якка ипдан полотно ўрилишида тўқиладиган юпқа, майин тўқима, оқартириб ±ки оқ сатҳига нақш босиб чиқарилади.

Тўқимачилик корхоналарида ишлаб чиқариладиган пахта тўқималарнинг тўқувчиликда хом ашё сифатида пахта толасидан олинган йигирилган иплар ишлатилади. Умуман, ип тўқималарни таснифлашда асосий омил қилиб уларнинг нима мақсадда ишлатилиши олинади. Шу сабабли ип тўқималар ишлаб чиқувчи корхоналардаги маҳсулот турлари кўп бўлмайди. Шойи тўқималар ишлаб чиқаришда табиий толалардан ташқари кимёвий тола, иплар ва уларнинг аралаш хиллари қўшилиб ишлатилади. Бу эса корхоналарда ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг хилма-хиллигини оширади. Шойи тўқималарни таснифлашда айни, хом ашё тури асосий омил бўлиб, бунга кўра ҳамма шойи тўқималар 7 та синфга бўлинади. Синфлар эса кичик синфларга бўлинади. Шойи тўқима артикулининг биринчи рақами синф номерини, яъни толавий таркибини, артикулнинг иккинчи рақами кичик синф номерини, яъни тўқиманинг тузилиши ва нимага ишлатилишини кўрсатади. Шойи тўқималар ассортименти доимо ўзгариб туради. Ассортимент: – ўрилиш хилини мураккаблаштириш ҳисобига (мураккаб тўқималар ва йирик нақшли ўрилишларни кенг қўллаш ҳисобига); – эластик, ҳажмдор ва профилланган кимёвий иплар қўллаш ҳисобига (бу иплар мустақил ва табиий ҳамда сунъий ипак билан қўшиб ишлатилиши мумкин); – шойи тўқималарни пардозлаш турли усулларни (гофре, ишқорлаш, босиб нақш тушириш, термик ишлов бериш усулларини) қўллаш ҳисобига кенгайтирилади. 1.3 Абрли тўқималар ишлаб чиқаришнинг ўзига хосликлари Хон атлас, беқасам, банорас ва шулар туркумидаги тўқималар абрли тўқималар дейилади ва уларни ишлаб чиқариш қадимдан маълум.

Бу табиий ипак, унинг сунъий ипак билан аралашмаси ва сунъий ипаклардан ишлаб чиқарилган хилма-хил турлари нафақат аёлларнинг безакли кўйлакларини тикишда ишлатилади, балки ўзбек оиласида кўрпача, кўрпа, ёстиқлар тикишда ҳам кенг ишлатилади. Дастлаб Хон атласлар косибларнинг уйларида ўрнатилган қўл дастгоҳларида ишлаб чиқарилган. 20-30 йилларда якка ҳунармандлар артелларга бирлаштирилиб, хон атласни хам механик тўқув дастгоҳларида ишлаб чиқариш ташкил этилди. 1960 йилларда Ўзбекистонда абрли тўқималарга эҳтиёж ошиши уни йирик саноат асосида ишлаб чиқаришни тақозо этди. Шунга кўра аввал Марғилонда атлас ишлаб чиқариш бирлашмаси, кейинроқ Наманганда абрли тўқималар ишлаб чиқарадиган комбинатлар ташкил этилди. Улардан ташқари собиқ маҳаллий саноат вазирлиги тасарруфида Шахрихон, Избоскан (Андижон вилояти) Косонсой (Наманган вилояти), Бойсун (Сурхондарё) шаҳарларида шойи тўқув фабрикалари ишга туширилди. Уларнинг ишлаб чиқарадиган маҳсулотлари, асосан, абрли тўқималар эди. Бу соҳани жадаллик билан ривожланишига, аввало, уларга талаб ошган бўлса, иккинчи омил ўша йилларда дунёда кимёвий ипларнинг ишлаб чиқарилиши кескин ошгани бўлди. Айниқса, бу толаларни кўрпа - ёстиқларга ишлатишга эҳтиёж ошди. Хон-атлас тўқималарини барчасида танда бўйича зичлик арқоққа нисбатан анча катталиги, ўрилишига нисбатан раппорти катта бўлганлиги билан боғлиқ. Хон атласларда ўрилиш раппорти канча катта бўлса, шунча тўқима кўркам ва силлиқ бўлади. 1990 йилларда энг катта раппорт саккиз бўлган (саккиз тепки) 8 шодали хон атлас энг юқори сифатли бўлиб ҳисобланиши ва кўп йилларга сақланиб қолишига икки омил сабаб бўлган. 1. Қўл дастгоҳларида тўқувчи учун шодаларни кўпайтириш тўқиш жараёнини мураккаблаштирган.

2. Раппортнинг катталашиши танда билан арқоқ ипларининг боғланишига салбий таъсир кўрсатган, яъни тўқимада ипларнинг бир-бирига нисбатан сурилиш эҳтимоли кучайган. Бу камчиликни бартараф этиш янги ўрилиш турини яратиш билан боғлиқ бўлди. Саккиз раппортли оддий атлас ўрнига ўн шодали ярим кучайтирилган атласдан фойдаланиш анча кўримли хон атлас ишлаб чиқаришга имкон яратди. Агар 8 шодали атласда 64 қопланишдан 8 арқоқ 56 танда копланиши булса, 10 шодалида 100 қопланишдан 15 арқоқ, 85 таси эса танда қопланишларни ташкил этади. Хон атлас тўқималарини ишлаб чиқариш технологиясидаги ўзига хослик ипларнинг, айниқса, танда тайёрлашда кўп ўтимлигидир. Агар классик шойи тўқималарда, масалан, крепдешин ишлаб чиқаришда тўқув корхонасига келтирилган калава ҳолдаги ипакни қайта ўраш, тандалаш ва шода теришдан кейин тўқувчиликка келтирилади. Хон атлас ишлаб чиқаришда бу ўтимларнинг сони анча кўп. Қуйида Хон атлас ишлаб чиқаришдаги технологик жараёнлар келтирилган. Пишитилган ипак омбори танда ар³о³ Елимсизлантириш Сувсизлантириш (си³иш) £о³иш, ³уритиш £о³иш, ³уритиш Бобинадан найчага ´раш Елимсизлантириш ва б´яш Сувсизлантириш Либитларни бо²лаш ва аврбанд жараёни Абрли тандаларни таро³лашЛибитларни асосий рангга б´яш Очди-³´шди, танда ипларини на³ш б ´йича т´²рилаб, т´³ув ²алтагига ´рашБ´ялган либитларни тандага жойлаш Калавадан бобинага ³айта ´рашБобинага ³айта ´раш Либитлаш Шода бо² солиш, ти²дан ´тказиш ёки улашКосаб´ё³ усулида атласдаги ранглар сонига ³араб ³айтариш На³ш изини тушириш Та³оват ³илиш ва ти²дан ´тказиш Абр ипларини ечишЛибитларни ивитиш Т´³увчилик АТ СТБ

Ўтимларнинг қисқача таърифи. Клейсизлантириш (қайнатиш) – Табиий ипакдаги серицин моддасини ювиб, чиқариб юбориш. Бунда совун, ишқор ва сирка кислотасидан фойдаланилади.

Сувсизлантириш (сиқиш) – Табиий ипакдан марказдан қочма куч ёрдамида ортиқча сувни чиқариб юбориш. Қоқиш, қуритиш – сиқишдан кейин калаваларни махсус мосламада тўғрилаб қоқилади ва қуритилади. Бобинага қайта ўраш – кейинги жараённи осонлаштириш учун калавалардан бобиналарга ўралади. Либитлаб тандалаш – бобиналарни бобина ўрнатгичга ўрнатиб, либитлаб тандаланади. Гул изини тушириш, либитларни боғлаш (абрбанд жараёни) –либитлар махсус сўриларга тортилиб. рассомлар томонидан гул излари туширилади, сўнгра либитларнинг бўялиши керак бўлмаган қисмлари абр иплари ёрдамида боғланади. Либитларни ивитиш – либитларнинг боғланган кисмларига буёк утиб кетмаслиги учун либитлар сувли ванналарда 18-24 соат давомида ивитилади. Бунда боғланган абр иплари шишиб боғланган қисмларини янада зичроқ беркитади. Либитларни бўяш – абр боғланган ва ивитилган либитлар керакли рангга бўялади. Баъзи бир майда қисмлар қўлда «коса бўёқ» усулида бўялади. Абр ипларини ечиш – бўялган либитлар сиқилади, қуритилади ва бўялган абр иплари ечилади. Очди-қўшди - либитлар гули бўйича тўғрилаб, дастлабки тўқув ғалтагига ўралади. Тайёр бўлган либитларни тандаларга жамлаб, гулини тўғрилаб тўқув ғалтагига ўралади. Тақовот қилиш ва тиғдан ўтказиш – тароқлаш жараёнини осонлаштириш учун танда иплари жуфт ва тоқ қисмларга ажратилади ва тиғдан ўтказилади. Абрли тандаларни тароқлаш - тароқлашдан мақсад бўёқчилик жараёнида ёпишиб қолган танда ипларини жуфт ва тоқ қисмларга ажратиш, узилган ипларни улаш, етишмаётган танда иплари ўрнига ип қўйиш ва тўқув ғалтагига ўраш. Бу ишлар тароқлаш машинасида амалга оширилади.

Шодабоғ солиш – тиғдан ва гуллардан ўтказиш тўқувчилик дастгоҳининг тиғ ва шодаларини алмаштириш керак бўлганда амалга оширилади. Бундай зарурат бўлмаса, тандалар тўғридан-тўғри тўқувчилик дастгоҳларига ўрнатилади ва эски танданинг охири билан янги танданинг боши улоқчилик машинаси ёрдамида уланади. Улар иккала ҳолатда ҳам танда ипларининг тўлиқлигини текшириш мақсадида шодабоғ солинади. Арқоқ тайёрлаш. Арқоқ учун пишитилган ипак қайнатилади ва бўялади. Бўялган арқоқ сиқилади, қоқилади, қуритилади, бобинага ўралади ва найчалаш машинасига берилади. Бобинадан найчага қайта ўраш – бобинадаги бўялган арқоқ ипаги найчага олинади. Найчалар тўқувчилик дастгоҳига узатилади. Дастгоҳда тўқилган хом тўқима сараланиб, сифати аниқланади ва қайси тўқувчининг неча метр тўқиганлиги аниқланади. Тозалаш машиналарида тўқиманинг юзасига чиқиб қолган толалардан ва тўқиманинг қирғоғига чиқиб қолган арқоқ ипларидан тозаланади. Аппретлаш –тўқимага зичлик, кўркамлик, ялтироқлик бериш учун полифенил спирти, глицерин ёрдамида аппретланади. Кудинглаш –тўқимани янада зичроқ қилиш учун юқори ҳарорат ва босим ёрдамида кудингланади. Хон-атлас тўқималарини тўқиш технологиясининг кўп жараёнлилиги уларни ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг таркибини ҳам аниқлайди. Марғилон атлас ишлаб чиқариш бирлашмасининг таркибида- пишитув, бўяшга тайёрлаш, бўяш, тўқувчиликка тайёрлаш, бевосита тўқувчилик ва тўқимага қўшимча ишлов бериш корхоналари мавжуд. Наманган абрли тўқималар ипак комбинати таркибида пиллакашлик фабрикаси ва мустақиллик йилларида ташкил этилган Ўзбекистон-Япония қўшма корхонаси ишламоқда. Бу қўшма корхонада ипак чиқиндиларидан юқори сифатли йигирилган ипак ипи ишлаб чиқарилмоқда.

1.4 Гилам ва гилам маҳсулотларини тузилиш ва тўқишнинг ўзига хосликлари Гилам – бадиий тўқима буюми. Ёзма тарихий манбалар ва археологик қазишлар гиламнинг қадим замонларда ҳам мавжуд бўлганлигини кўрсатади. Хоразм археологик қазишмалар пайтида "Ўзбекенгилсаноат" Давлат уюшмасининг 2000-2005 йилларда трикотаж ва тикув корхоналарини қайта қуриш ва қайта техник жиҳозлаш дастури милоддан аввалги биринчи минг йилликка мансуб гиламлар топилган. Бобил, Ассурия, Мидияда, кейинроқ ¥индистон, Эрон, Туркияда Ўрта Осиёда тўқилган рангдор гиламлар машҳур булган. Мамлакатимиз халқлари ўртасида рўзғор ашёси ва бадиий буюм сифатида кенг тарқалган. Гиламчилик – гилам тўқиш касби, бадиий тўқиш тури ҳунармандчилик соҳаларидан бири. Қадимдан аёллар орасида кенг тарқалган ҳунар сифатида машҳур. Айниқса, чорвачилик билан шуғулланадиган халқлар орасида кенг тарқалган. Олдинлари гиламни ўсимлик (пахта, зиғир, жут) толасидан, жун (куй, эчки, туя жуни)дан ва ипак ипларидан тайёрлаганлар. ¥озир гилам ишлаб чиқаришда сунъий ва синтетик толалардан ҳам кенг фойдаланилмоқда. Гилам ўтмишда ер бағирлаб ётиқ ҳолда ўрнатилган пастак дастгоҳларда қўлда тўқилган. Гилам яхши ривожланган жойларда эса вертикал (тик) урнатилган тўқув дастгоҳларининг анча мукаммалаштирилган ва бир неча тўқувчи ёнма-ён ўтириб бирданига тўқийверадиган кенг ғалтакли хиллари яратилган. Қўлда гилам тўқиш Ўрта Осиёда, айниқса, Туркманистонда кенг ривожланган. Бу ғоят сермашаққат иш бўлиб, яхши мутахассис 1м 2 тукли гилам тўқиш учун бир ой чамасида вақт сарфлайди, шунинг учун ҳам қўлда тўқилган гиламлар нисбатан қиммат бўлади. Гиламлар калта тукли(3-7 мм) ва узун тукли (8-17 мм) қилиб тўқилган. Ўзбекистонда гиламлар қўй ва туя жунларидан, пахта ва ипак ипларидан тўқилади.

Тукли гиламларни тўқиш техникаси, айниқса, мураккаб. Уларни тўқишда асос (замин) танда ва арқоқ ипларидан ташқари, тук танда ва қўшимча сиқувчи танда иплари ишлатилади. Бу тук ҳосил қилиш эски дастгоҳларда фақат қўлда бажарилар эди. Асримизнинг 30-йилларидан кейингина тук кесувчи махсус дастгоҳли корхоналар пайдо бўлди. Тукли гиламларнинг нақши ёки гули санама ироқига ўхшатиб, рангли ипларни нусхага қараб териш асосида яратилади, бироқ нақш каштада кесишган баҳялар миқдорига боғлиқ бўлса, тукли гиламда боғланган бандларнинг миқдорига боғлиқ бўлади. Нақш яратишда бандларнинг ҳисоби аниқ бўлиши керак. Бир қатор банд боғлаб чиқилгач, арқоқ ўтказилиб, тароқ билан тўқима қирғоғига жипсланади, тўқиш шу тахлитда давом этаверади. Тўқувчи калта тукли гиламнинг 1 дм 2 юзасида 600-1200 тагача тук боғлаш керак. Гиламларни саноат асосида ишлаб чиқариш Республикамизда 2- жаҳон урушидан кейин ривожлана бошлади. Тук ҳосил қилиш усулига қараб гилам ишлаб чиқариш тўқув дастгоҳларининг икки тури мавжуд. Биринчи усул, “Хивичли” усул булиб, унда маълум тартибда гиламни ип арқоғи билан кетма-кет ҳомузага илгакли хивич ташланиб, сўнгра хивичлар гиламдан тортиб олиш жараёнида тук ҳосил қилинади. Иккинчи усулда тўқув дастгоҳида 3 та танда иплари ўрнатилади. 1- замин танда, 2-сиқувчи танда ва 3-тук танда. Одатда, замин ва сиқувчи танда иплари пахта толасидан йигирилган иплар, тук тандада жун толаларининг кимёвий толалар билан аралашмаларидан олинган иплар ишлатилади. Дастгоҳда бир пайтнинг ўзида устма-уст иккита ҳомуза ҳосил бўлиб, уларга иккита арқоқ ташланиши натижасида икки қатламли тўқима шаклланади. Қатламлар ўзаро тук танда воситасида боғланиб, сўнгра катламлар орасига махсус пичоқлар кириб уларни кесиб ажратади, натижада дастгоҳда устма-уст жойлашган икки полотноли гилам ҳосил бўлади. Бу усулда ишлаб чиқарилган гилам юзидаги

нақшлар рангли тук танда ипларини жаккард машинасини бошқариш орқали яратилади. Тук танда иплари ҳар хил рангли ва уларнинг сарфи турлича бўлиши, тук танда иплари замин ва сиқувчи танда ипларига ўхшаш битта тўқув ғалтагига ўралган бўлмайди. Тўқув дастгоҳи тандалаш ромига ўхшаш қурилма билан жиҳозланган бўлиб, тук танда иплари якка ип ўралган бобиналарга узатилади. Икки полотноли гилам ишлаб чиқариш усули энг серунум ҳисобланади ва замонавий корхоналарга ушбу дастгоҳлар ўрнатилган. Ўзбекистонда саноат асосида замонавий технологияли гилам комбинати 70-йилларнинг ўрталарида ишга туширилган. Бу Хива гилам комбинатидир. Бу комбинат лойиҳа қуввати 2 млн м 2 гилам ишлаб чиқаришга мўлжалланиб, унинг таркибида аппарат тизимида кимёвий толалар билан жун аралашмасидан йигирилган ип ишлаб чиқарувчи йигирув корхонаси, тўқув корхонаси ва пардозлаш цехлари мавжуд. Комбинат таркибидаги йигирув корхонасининг пахта толаларидан йигирилган ип ишлаб чиқарувчи корхоналардан фарқи йигирув корхонасининг таркибида тола бўёвчи цехни мавжудлигидир. Бухоро ип тўқималар комбинатида ишлатиладиган рангли иплар йигирилган ип ўралган махсус бобиналарда бўялса, Хивада толалар бўялиб, улардан рангли ип ишлаб чиқарилади. Бу корхонанинг ип ишлаб чиқариш технологиясини анча мураккаблаштиради. Гилам комбинати тўқув корхонасининг ўзига хосликлари – мавжуд замин ва сиқувчи танда иплари 5-6 қават қўшиб пишитилганлиги учун оҳорланмасдан, бевосита тандалаш машинасидан тўқкув ғалтакларига олинади. Арқоқ ипи ҳам анча йўғон бўлганлиги учун найчасиз усулда арқоқ ўрамаси махсус ўровчи автоматларда олинади. Туксиз гилам маҳсулотлари – полос, шолчалар оддий тўқув дастгоҳларида махсус тайёрланган танда ва арқоқ ипларини ишлатиб тайёрланади.

Кейинги йилларда гилам маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг янги усули тўқима асосига тук ёки ип ҳалқалардан ёпиштириш усулида тайёрлаш технологияси яратилган. 1.5 Тўқув дастгоҳида тўқиманинг шаклланиши ва унда қатнашадиган механизмлар Тўқима тўқув дастгоҳида икки система ипларнинг ўзаро ўрилиши натижасида ҳосил бўлади. Тўқима узунлиги бўйлаб жойлашган ипларни танда ёки танда иплари, уларга тик яъни тўқима эни бўйлаб жойлашган ипларни арқоқ ёки арқоқ иплари дейилади. 1.3-расм. Тўқув дастгоҳининг технологик чизмаси Тўқиманинг шаклланиш жараёни тўқув дастгоҳида қуйидагича бажарилади. Тайёрлов бўлимида охорланган танда ипи ўралган тўқув ғалтаги 1 (1.3-расм) дастгоҳнинг орқа томонига ўрнатилади. Танда иплари тўқув ғалтагидан чувалиб чиқиб, скало 2 ни эгиб ўтиб, ламель 3 ни ва шодалар 5,6 да ўрнатилган гула (галево) 4 нинг кўзларидан ўтади. Сўнгра танда иплари тиғ 7 нинг тишлари орасидан ўтади. Тиғ 6 дастгоҳ батан механизми тўсинига қўзғалмас қилиб ўрнатилган. Тўқимани ҳосил қилиш учун шодалар ёрдамида танда ипларининг бир қисми кўтарилиб, иккинчиси эса пастга тушади, бунинг натижасида бўшлиқ ҳомуза (зев) ҳосил бўлади, бу бўшлиққа моки 8

ёки бошқа усул билан арқоқ ипи ташланади. Ташланган арқоқ ипининг тебранма харакат қилаётган батан 15 да ўрнатилган тиғ, тўқима қирғоғига суриб келиб сиқиб қўяди. Бунинг натижасида тўқиманинг бир элементи ҳосил бўлади. ҳосил бўлган тўқима йўналтирувчи (грудница) 12 ни эгиб, тортувчи вал 13 орқали, йўналтирувчи валиклардан ўтиб тўқима ўраладиган вал 14 га ўралади. Тўқув дастгоҳи қуйидаги механизмлар ва қисмлардан тузилган бўлади: Тўқима ҳосил қилишда қатнашувчи асосий механизмлар: 1. Танда ипларини вертикал текислигида харакатга келтириб, кўтарилган ва пастга туширилган иплар орасида бўшлиқ - ҳомуза ҳосил қилувчи механизм; 2. ¥осил бўлган ҳомузага моки ёки бошқа усулда арқоқ ташловчи механизм; 3. Ташланган арқоқ ипини тиғ ёрдамида тўқима қирғоғига жипсловчи (сиқиб қўювчи) - батан механизми; 4. ¥осил бўлган тўқимани тортиб олиб махсус валга ўровчи - мато ростлагичи; 5. Танда ипини тўқима ҳосил бўлиш зонасига маълум тарангликда узатувчи - танда тормозлари ёки танда ростлагичлари. Тўқув жараёнидаги тўқималарда нуқсонлар бўлмаслигини назорат қилувчи автоматик мосламалар: 1. Танда кузатувчи - тўқув дастгоҳида якка танда ипи узилганда, автоматик равишда тўхтатиб, тўқимада “танда етишмаслик” нуқсонини бўлмаслигини олдини олади. 2. Арқоқ назоратчилар - тўқув дастгоҳида арқоқ ипи узилганда тўхтатиб, тўқимада “арқоқ етишмаслик” нуқсонини бўлишига йўл қўймайди. 3. Моки ёки арқоқ ташлагичлар хомузада тўхтаб қолса дастгоҳни тўхтатувчи қурилмалар. Тўқув дастгоҳининг ҳамма механизм ва қисмлари электр юритмадан харакатга келади.

Дастгоҳ тўқув жараёнини тўғри бошлаш учун, у ишлай бошлаганда, бош вали тез харакатга келиши лозим. Бунинг учун, харакат электромотордан дастгоҳ бош вали тез харакатга келиши лозим. Шу мақсадда харакат электромотордан дастгоҳ бош валига махсус фрикцион узатмалар ёрдамида берилади. Тўқув дастгоҳи тўхтаганда унинг бош вали тез ва маълум холатда тўхташи керак, буни таъминлаш учун дастгоҳ бош валига махсус тормозлар ўрнатилган бўлади. Автоматик равишда ёки тўқувчи дастгоҳни тўхтатиши ёки харакатга келтириш учун (дастгоҳ) қўювчи - тўхтатувчи механизм билан таъминлаган. Тўқиманинг ташқи кўриниши, ҳоссалари ва нимага ишлатилиши, унинг тузилиши ҳамда физик - механик хусусиятига боғлиқ бўлади. Тўқиманинг тузилишига: тўқимани ҳосил қиладиган йигирилган ип ёки иплар; танда ва арқоқ зичлиги; ўрилиш тури ва дастгоҳни тахтлаш кўрсаткичлари таъсир қилади. 1.6 Тўқув дастгоҳларининг турлари Барча тўқув дастгоҳлари тўқиманинг шаклланиш тамойилига қараб: узлуксиз ва даврий тўқув дастгоҳларига бўлинади. Узлуксиз дастгоҳлар кўп ҳомузали ва думалоқ бўлиши мумкин. Думалоқ дастгоҳларда қопсимон тўқималар ишлаб чиқариш мумкин. Кўп ҳомузали дастгоҳлар тузилиши мураккаб бўлганлиги ва тўқиладиган тўқималар тури чекланганлиги учун тўқувчилик амалиётида кенг тарқалмаган. Тўқима даврий шаклланадиган тўқув дастгоҳларини турлари кўп бўлиб, улар турли кўрсаткичларига қараб таснифланадилар.

¥омузага арқоқ ташлаш усули бўйича тўқув дастгоҳлари мокили ва мокисизларга бўлинади. Мокисиз тўқув дастгоҳлар арқоқ ташлагичли (митти мокили), рапирали, пневматик, гидравлик ва аралаш усулда арқоқ ташловчи дастгоҳлар бўлиши мумкин. Митти мокили дастгоҳлар икки турга бўлинади: арқоқ ташлагич торцион валдан ҳаракат олувчи ва ҳаво ёрдамида ҳаракатланувчи арқоқ ташлагичли тўқув дастгоҳлар. Рапирали дастгоҳлар ўз навбатида- қайишқоқ, бикр ва телескопик рапирали бўлишлари мумкин. Пневматик дастгоҳлар ҳам ўрнатилган ҳаво йўналтирувчи турига қараб конфузорли ёки шаклдор тиғли бўлиши мумкин. Рапирали ва пневматик тўқув дастгоҳлари бир фазали-дастгоҳ бош вални бир маротаба айланганда битта арқоқ ташловчи ёки икки фазали иккита арқоқ ташлайдиган дастгоҳлар бўлиши мумкин. Ўрнатилган ҳомуза ҳосил қилувчи механизм турига қараб, дастгоҳ кулачокли, шода кўтарувчи кареткали ва жаккард машинали бўлиши мумкин. Кулачокли ҳомуза ҳосил қилувчи механизм энг оддий бўлиб, бош ва айрим майда нақшли ўрилишли тўқималар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Кареткалар танда ва арқоқ бўйича рапортдаги иплар сони катта бўлган ўрилишлар тўқишда ишлатилади. Жаккард машинали тўқув дастгоҳлари йирик нақшли ўрилишлардан тўқималар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Ишлаб чиқариладиган тўқималарни нимага ишлатилишига қараб дастгоҳ оддий ва махсус тўқималар ишлаб чиқаришга мўлжалланган бўлиши мумкин. Оддий тўқималарга кийим-кечак ва уй рўзғорбоп тўқималар тўқийдиган дастгоҳлар киради. Махсус дастгоҳларда техник мақсадда ишлатиладиган матолар, тукли матолар ва бошқалар ишлаб чиқарилади.

O'xshashlar

Нотукима материаллар хакида умумий маълумотлар

Пахта тозалаш заводлари тугрисида умумий маълумотлар

Машина деталлари тугрисида умумий маълумотлар, узатмалар

Тикув машиналарини классификацияси. Тикув саноати хақида умумий маълумотлар

Кийим тугрисида умумий маълумотлар кийим сифати ва унга нисбатан куйиладиган талаблар