Янги имло қоидаларига шарҳлар. Ҳарфлар имлоси - Tilshunoslik - Referatlar

Янги имло қоидаларига шарҳлар. Ҳарфлар имлоси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Янги имло қоидаларига шарҳлар. Ҳарфлар имлоси Режа: 1. Янги имло қ оидаларининг такомиллаштирилиши. 2. Ҳарфлар имлоси. Унлилар имлоси. 3. Ундошлар имлоси. 4. Хулоса.

www.arxiv.uz Ҳозиргача амал қилиб келинган имло қоидалари 1956-йилнинг 4- апрелидан бошлаб жорий қилинди. Шундан бери ўтган вақт давомида ўзбек тилшунослиги сезиларли тараққий этди, тил ҳодисаларини тушунишимиз чуқурлашди, имло қоидаларидаги ортиқчаликлар, хато – камчиликлар очиқ кўринди, айрим тил ҳодисалари қоидаларда қамраб олинмагани ҳам аниқ бўлди. Булардан қатъи назар, имло қоидаларини янгилаш ўз – ўзидан лозим бўлиб қолди: алифбони алмаштириш имло қоидаларини ҳам қисман янгилашни тақазо этади. Ана шу заруриятлар туфайли амалдаги имло қоидалари қайта ишланиб, такомиллаштирилди ва амалиётга жорий қилинди. Ушбу қўлланмада ҳозир жорий этилган имло қоидалари ҳозиргача амалда бўлган имло қоидаларига қисмма – қисм қиёслаб шарҳланди. Демак, ушбу қўлланмадан фойдаланишда ҳар икки имло қоидалари тўпламига эга бўлиш зарур. Ҳарфлар имлоси: Бу қисм 32 параграфдан иборат бўлиб, ''Унлилар имлоси'' (1-7-параграфлар)ва ''Ундошлар имлоси'' (8-32-параграфлар) деб иккига ажратилди. Унлилар имлоси . Унлилар имлоси бўлимида товушлар амалдаги қоидаларда берилган асосда жойланди,фақат олдин кенг унлилар, охирида ўрта кенг унлилар берилди. Шундай жойлашда унли товушларнинг ўзаро яқинлиги ва бир – бирига ўтиши ҳисобга олинди. Бу бўлимдаги 2 – 5 – 6 – параграфларда соф график қоида (ҳарф – товуш муносабати) берилди, колган тўрт параграфда эса, график қоида билан бир каторда, орфографик қоида ҳам берилди. Ҳарфлар имлоси бўлимидаги график қоидалар алифбони ўрганиш жараёнида айтилишини ҳисобга олиб, бу ерда асосан орфографик қоидалар буйича мулоҳаза юритилди. 1- §. А а ҳарфи. Амалдаги қоидаларда бу ҳарф 6 – параграф сифатида берилган бўлиб, ундаги уч пунктдан учинчиси жорий этилаётган қоидага киритилмади. Ўзбек тилига ўзлашган бундай арабча сўзларнинг кўпчилигида учинчи бўғинда а айтиш ва ёзиш қабул қилинган (Аслида ҳам бу бўғинда а

www.arxiv.uz унлиси катнашади): muomala, mubolag’a, muzokara, musobaqa каби; баъзи сўзларда эса i aйтиш ва ёзиш кабул қилинган: mushoira каби. Шу туфайли бундай сўзларнинг тўғри ёзилиши буйича ягона қоида бериб бўлмайди, уларнинг тўғри ёзилиши имло луғатида кўрсатилади. Ғарб тилларидан олинган сўзлар учун тўзилган 2-пунктдан mart, may, zal каби сўзлар чиқарилди. Демак, бундай сўзларни аслига кўра а унлиси билан айтиш лозимлигини кўзда тутилди. Бу пунктга шарқ тилларидан сўз киритилиб, а унлиси ўрнига о унлиси айтиш анча кенг ҳодиса экани намойиш қилинди ва ёзиш лозимлиги қоидалаштирилди. Бу параграфнинг графика масаласи акс этган 1-пунктида ҳам ўзгариш бор: мисоллар бошқача сараланди; ҳодиса унлининг каттик юмшоклиги асосида эмас, балки муҳимроқ белгилари (тор-кенглиги, олд катор ёки орқа қатор унлиси эканлиги) асосида гуруҳланди (Бундай ўзгаришлар бошқа параграфларда ҳам амалга оширилди). Афсуски, унлиларнинг лабнинг актив иштирокида кўра белгисини таъкидлашдан воз кечилди. Имло қоидалари лойиҳасининг мухокамаси шуни кўрсатдики, унлининг орка катор товуш эканини тил орқа ундошининг таъсирида ортикланиши ҳодисасидан фарқламаслик бор экан: а i унлилари – ўз табиатига кўра лод катор унлилар (katta,kichik каби), лекин ёнида келадиган ундошнинг таъсири билан ортиқланиши мумкин (qattiq) каби. Амалдаги имло қоидадаоида бундай ортиқланиш ҳодисаси ''қаттиқ - (роқ) айтилади'', ''қаттиқ унли'' деб тушунтирилган. Талаффузга доир бундай таъкидлар жорий этилаётган имло қоидаларига киритилмади. 3 - §. I i ҳарфи. Бу параграфнинг - пунктида ҳозирги ўзбек адабий тилида и эмас, i айтиш лозим бўлган сўзлар келтирилди, олдинги бўғинда лабланган o' унлиси келишига карамай, кейинги бўғинида лабланмаган i унлисини айтиш ва ёзиш таъкидланди. Бу ҳодиса амалдаги имло қоидаларининг 2 - параграфидаги 3 - пункт ичида "Аммо" абзаци тарзида берилган, жорий этилаётган қоидаларга мустақил пункт сифатида киритилди. Амалиётда

www.arxiv.uz биргина сўз — mo'g'ul сўзи — истисно тарзида шундай ёзилар эди, бу сўзни ҳам умумий қоидага буйсундириб, mo'g'il тарзида ёзиш маъқул топилди. 4 — §. И и ҳарфи. Амалдаги имло қоидаларида бу ҳарф 2 - параграф сифатида берилиб, уч пунктда тасвирланган. Жорий этилаётган қоидаларда 1 - пункт (график қоида) янги тахрирда берилди. 3 - пункт ( u - u муносабати) қоидадан чиқарилди, чунки тилимизда бу қоидага буйсунмайдиган сўзлар жуда кўп, демак, бу қоидадан фойда йўқ. 2 - пункт жорий этилаётган қоидаларда жиддий ўзгартириш билан сақланди: қоида о, а, u унлилари асосида эмас, фақат о унлиси асосида берилди, чунки маълум сўзларнинг олдинги очиқ бўғинида о унлиси келсагина, v билан бошланадиган кейинги ёпик бўғинда u унлиси айтилади ва ёзилади: tovish , qovun каби. 7 - параграфда ёнма - ён келадиган унлилар имлоси акс эттирилди. Амалдаги имло қоидаларида ҳам бу ҳодиса 7 - параграф сифатида берилган, лекин у ерда "унлилар ёнма - ён келади ва шундай ёзилади" деб таъкидланган холос. Ҳақикатда ҳодиса анча мураккаб: қ атор келган унлилар орасида у қ ўшиб айтиш бор ва қ атор келган унлиларнинг кейингисини у товушига айлантириб айтиш бор ( aerodrom - ayrodrom каби). Унлилар орасига у қў шиб айтишининг ўзи камида беш турли: Aviatsiya – aviyatsiya, million – miliyon, maishiy – mayishiy, alkaloid – alkoloyid, doim – doimiy. Қоиданинг 1 – пункитида таъкидланган 5 турда ва 2 – пунктида таъкидланган турда талаффуз билан ёзиш фар қ қилади, шу сабабли имло қоидасига зарурат бор. Унлилар ёнма – ён келадиган бошқа ҳолларда (улар 20 дан орти қ ) айтиш билан ўқиш фар қ қилмайди, лекин уларни ҳам таъкидлаш лозим топилди. Хуллас, янги имло қоидаларининг «Унлилар имлоси» бўлими анча соддалашди ва ихчамлашди; лекин бу қ исмда синчиклаб ўрганиш лозим нуқталар ҳам мавжуд. Ундошлар имлоси. Бу бўлимдаги 25 параграфнинг 18 тасида график қоида берилди: лотин алифбосига ўтилиши сабабли ҳар бир ҳарфнинг қайси

www.arxiv.uz товушни кўрсатиши тушунтирилди. 7 – параграфда эса, график қоида билан бирга, орфаграфик қоида ҳам берилди (8 – , 10 – , 11 – , 13 – , 15 – , 22 – , 31 – параграфларда). Бу ерда шу параграфларгина шар ҳ лангади. 8 — §. В b ҳарфи. Бу параграфдаги 3 пунктнинг 1 – сида графика акс этди. 2 – пунктда амалдаги қоидаларнинг 12 – параграфидаги 1 – пункт қоидаси сақланди: сўз охирида р айтиб, b ёзиш таъкидланади. 3 – пункт сифатида янги қоида киритилди: qibla каби сўзларда v айтилса ҳам, b ёзилиши таъкидланди. Амалдаги қоидаларнинг 12 – параграфдаги 2 – пункт жорий этилаётган қоидаларга киритилмади: Сўз бошида b ўрнига m айтиш адабий тилда йўқ, шева хусусияти; уни қоидаларга киритиш ноўрин деб топилди. 10 — §. V v ҳарфи . Бу ҳарф (товуш) амалдаги қоидаларга алоҳида изохланмаган. Жорий этилаётган қоидалардан 2 – пункт сифатида ўзлашган сўзлардаги ҳодиса таъкидланди: v баъзан f айтилса ҳам аслига кўра v ёзиш қоидаси берилди: avtomobil – aftomobil каби. Амалдаги қоидаларда (13 – параграфда) v товушининг баъзан b айтилиши, лекин v ёзилиши ҳақида қоида бор ( chivin – chibin каби), лекин адабий тилда йўқ экани ҳисобга олиниб, бу ҳодисага қоида берилмади. 11 — §. F f ҳарфи . Бу ерда амалдаги қоидаларнинг 14 – параграфида берилган қоида сақланиб, 2 – пункт сифатида берилган, лекин мисоллар сараланди: сўзлашув нўткида p айтилиши аниқ мисолларгина берилди ( fasl – pasl , fursat – pursat каби). 13 — §. D d ҳарфи. Бу ерда амалдаги қоидаларнинг 15 – параграфи 2 – пункти сифатида сақланди, лекин мисоллар сараланди ва бойитилди (badxo’r, badqovoq каби мисоллар қўшилди). 15 — §. Z z ҳарфи. Амалдаги қоидаларда бу ҳарф (товуш) берилмаган. Жорий этилган қоидаларда эса 1 – пункт сифатида график қоида, 2 – пункт сифатида орфографик қоида берилди: z жарангсизланиб, s айтилса ҳам,

www.arxiv.uz аслига мувофик z ёзилиши таъкидланди: iztirob – istirob каби. Демак, бу ҳодисани янги қоида сифатида ўрганамиз. 22 — §. N n ҳарфи. Амалдаги қоидаларнинг 20 – параграфи жорий этилаётган қоидаларни ушбу параграфда 2 – пункт сифатида берилиб, товуш ўзгариши (shanba – shamba, yonma – yon – yomma – yon) таъкидланди – ю, лекин унинг сабаби изоҳланмади. Амалдаги қоидаларнинг 20 – параграфида берилган vatanparvar сўзи қоидадан чиқарилди, чунки бу ерда бемалол n айтиш мумкин. Шунингдек амалдаги қоидаларнинг 21 – параграфи ҳам жорий этилаётган қоидаларга киритилмади, шу йул билан бундай сўзларни товуш ўзгаришисиз талаффуз қилиши маъқул эканига ишора қилинди: ko’lanka (ko’langka emas). Умуман, тилимиздаги бу тур товуш ўзгариши анча мўраккаб бўлиб, ng каби талаффуз қилишидан ташқари, ng’ каби талаффўз қилиш ҳам мавжуд. 31 — §. Бу параграфнинг 1 – пунктида ундошларнинг сўз охирида ёнма – ён келадиган кўринишларидан бир тури таъкидланди: baland, past каби. Ушбу товуш ўзгариши жонли сўзлашувга хос бўлиб, адабий нуткда ёнма – ён келган ундошларни сақлаб талаффуз қилиш лозим. Амалдаги имло қоидаларида бу ҳодиса 24 – параграф сифатида тасвирланган. Жорий этилаётган қоидалардан фарқи шуки, товуш ташлаб айтиш адабий ёки ноадабий талаффуз экани очиқ айтилмаган. 31 – параграфнинг 2 – пунктида сўз охиридаги икки бир хил ҳарфни сақлаб ёзиш қоидалаштирилди: metal, kilogramm каби. Бу ҳодиса амалдаги имло қоидаларининг 25 – параграфида баён қилинган. Жорий этилаётган қоидаларда бу ҳодисанинг баёнига аниқлик киритилди: сўз охиридаги иккинчи ҳарф ёзилмаслиги таъкидланди, «қушимча» сўз ўрнига «қисм» сўзи ишлатилади (чунки юкламани «қўшимча» дейиш хато). Амалдаги имло қоидаларининг 26 –, 28 – параграфларида берилган ҳодисалар имло қоидаларига киритилмади. 26 – праграфнинг 1 – пунктда сўз охирида келадиган икки, уч ундош ёнма – ён ёзилиши таъкидланган холос

www.arxiv.uz (sinf каби). Бундай сўзларда товуш ўзгариши бўлиши айтилмаган. Модомики, айтилиши билан ёзилиши фарқ қилмас экан, имло қоидасига эҳтиёж йўқ деб топилди. Тўғри, жонли сўзлашувда қатор келган ундош орасига (баъзан кетига) товуш қўшиб айтиш бор, лекин буни имло қоидасига киритиб, ташвиқ этиш ўринли бўлмайди. 28 – параграфга нисбатан ҳам шундай ёндашилди (stol каби). 26 – праграфнинг 2 – пунктда сўз ичида икки бир хил ундошнинг келиши таъкидланган: айтилиши билан ёзилиши фарқ қилмайдиган бу ҳодисани имло қоидасида ўз – ўзидан ортиқча. Жорий этилган имло қоидаларининг 32 – параграфда нутк белгисининг (‘) ишлатилиши тасвирланди. Бу параграфдаги 1 – пункт амалдаги қоидаларнинг 29 – параграфидаги 3 – пунктга тўғри келади: даъво – da ’ vo каби. Амалдаги қоидаларда сўз охирида тутуқ белгиси қўйилмаслиги таъкидланган: тобе, нав каби. Жорий этилаётган қоидаларда ҳам белги қўйилмаслик тўғри деб топилди. Ушбу параграфнинг 2 – пункти амалдаги қоидаларининг 29 – параграфдаги 2 – пунктга тўғри келади: санъат – san ’ at каби. Бу пункт мисол турлари билан бойитилди ҳолос: In ’ om , qat ’ iy каби.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Лотин ёзувига асаосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни.Т.,''Ўзбекистон'', 1993 йил (2.09.) 2. Янги алифбо ва имлони ўрганиш дастури. Тузувчи: Й. Абдуллаев. Т., 1996 3. Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси. Т., ''Университет'' 2002 4. Ра ҳ матуллаев Ш., Хожиев А. Ўзбек тилининг имло лу ғ ати. Т . ,1996 5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Ма ҳ камасининг 1995 йил 24 августдаги 339-сон Қарори. 6. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Чизикча билан ёзиш, ажратиб ёзиш, бош харфлар имлоси, кучириш коидалари ҳақида маълумот

Асос ва қўшимчалар имлоси, қўшиб ёзиш қоидалари

Графика. Орфография

Узбек тили дарсларида фонетика ва ургу, тугри талаффуç устида ишлаш методикаси

Тил ва ёзув маданияти