logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Графика. Орфография

Графика. Орфография

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB
Ko'chirib olish
Графика. Орфография. Режа: 1. Ўзбек ёзуви тарихидан қисқача маълумот. 2. Графика ва уни ифода этувчи график воситалар. Ҳарф ва товушнинг ўзаро муносабати. 3. Орфография ва унинг асосий тамойиллари: 1) Фонетик тамойил 2) Морфологик тамойил 3) Шаклий-анъанавий тамойил 4) Дифференциация тамойили. 1. Ўзбек ёзуви тарихидан қисқача маълумот. Кишилик жамиятида дастлабки алоқа воситаси фақат оғзаки нутқ кўринишида бўлган. Ёзув бўлмаган. Жамият тараққиётининг кейинги босқичларида ўсиб бораётган иқтисодий ва маданий талаблар натижасида, фикрни узоқ масофага етказиш ёки кейинги авлодга қолдириш эҳтиёжи билан ёзув юзага келган. Жамият тараққий этиши билан ёзув ҳам мукаммаллашиб борган. Ўзбек ёзуви ҳам ҳозирги кундаги шаклига қадар бир қанча босқичларни босиб ўтган. Ота-боболаримиз жаҳоннинг бошқа халқлари сингари энг қадимги пикторграфик (расм ёзуви) ва идеографик ёзув (тушунча ёзуви), бўғинли ёзув (бўғин ёзуви), фонетик ёзув ёки фонографик ёзувлари (ҳарф ёзуви)дан фойдаланиб келганлар. Ўзбек тилининг ёзув тарихида фонографик ёзув (ҳарфий ёзув) алоҳида ўрин тутган. Ўзбек халқи Ўрта Осиёнинг бошқа халқлари сингари фонографик ёзув турларидан бўлган оромий ёзув, сўғд ёзуви, Хоразм ёзуви, урхун ва енесей ёзуви, уйғур ёзуви, араб ёзуви ( VII - VIII асрлардан 1929 йилгача), лотинлаштирилган ўзбек ёзуви (1929-1940 йилгача), рус графикаси асосидаги кирилча ёзув (1940 йилдан 1993 йилгача) фойдаланиб келди. Шу санаб ўтилган ҳар бир фонографик ёзувнинг тури ўзбек халқининг тарихида маълум бир ўрин тутади. Ўзбекистонда мустақиллик қўлга киритилгандан кейин (1991 йил 31 август) 1993 йилнинг 2 сентябрида лотин ёзувига қайта ўтилди. Бу ёзувга ўтишдан мақсад жаҳон халқларининг 30 фоиздан зиёди лотин ёзуви асосидаги алифбодан фойдаланади, бу эса ўзбек халқини жаҳон халқлари тизимига киришини жадаллаштиради. Умумий таълим босқичма-босқич амалга оширилаяпти. 1996-97 ўқув йилида 1 синфларда янги алифбода ўқитиш бошланди. Бу иш 2005 йилнинг 1 сентябрида тугалланади. 2. Графика ва уни ифода этувчи воситалар. Графика (грекча grafikos – «ёзма» деган маънони англатади) тилдаги товушларни, белгиларни кўрсатувчи шаклий воситалар тизимидир. График воситаларга ҳарф, шартли белги ва тиниш белгилари киради. Товуш учун олинган шаклга ҳарф дейилади. Товуш кўрсатмайдиган шакллар шартли белги саналади, яъни ъ,ь белгилари. Шунингдек, графика бўлимида ҳарф билан товушлар ўртасидаги ўзаро муносабатни билдирувчи қоидалар ҳам ўрганилади. Муайян тартибда жойлаштирилган ҳарфлар йиғиндисига алфавит дейилади. Кирилл ёзувига асосланган алфавитда 35 та шакл мавжуд бўлиб, бу шакллардан 33 таси ҳарф, 2 таси шартли (ъ,ь) белгидир. Ҳар бир ҳарфнинг бош (катта) ва кичик (Аа), босма ва ёзма шакллари мавжуд. Алфавитдаги ҳар бир ҳарф ўз номига эга. Кирилл алифбосига асосланган ҳарф ва шартли белгиларнинг жойлаштирилиш тартиби ва уларнинг номи қуйидагича: Аа(а), Бб(бе), Вв(ве), Гг(ге), Дд(де), Ее(е), Ёё(ё), Жж(же), Зз(зе), Ии(и), Йй(йи), Кк(ка), Лл(эл), Мм(эм), Нн(эн), Оо(о), Пп(пе), Рр(эр), Сс(эс), Тт(те), Уу(у), Фф(эф), Хх(ха), Цц(це), Шш(ше), ъ, Ьь, Ээ(э), Юю(ю), Яя(я), Ўў(ў), Ққ(қе), Ғғ(ғе), Ҳҳ(ҳе). Алфавитдаги ў,қ,ғ,ҳ ҳарфлари ўзбек тилининг ўзига хос специфик товушларини ифодалайди. Ъ ва ь белгилари товуш ифода этмайди, баъзи унлиларнинг чўзиқ айтилиши (маъно, эълон каби), бўғинларни ажратиб айтиш (суръат, анъана каби), русча-интернационал сўзларда унлиларнинг юмшоқ айтилиши (альбом, сентябрь каби) учун хизмат қилади. Ёзувда ҳарфлар билан бир қаторда тиниш белгилари ҳам қўлланилади. Тиниш белгилари ҳарф сингари графиканинг таркибий қисми саналади; Ҳозирги ўзбек тили графикасида қуйидаги белгилари мавжуд: нуқта (.), сўроқ белгиси (?), ундов белгиси (!), вергул (,), икки нуқта (  , тире (-), қавс (), қўштирноқ («»), нуқта вергул(;), кўп нуқта (…), урғу белгиси (’), ўз бўғинидан бирининг бошқасига нисбатан кучлироқ талаффуз қилишини кўрсатиш учун унли товуш устига қўйилади. Ёзувда фикрни ифодалаш учун нафақат ҳарфларнинг, балки тиниш белгиларининг ҳам роли катта. Тиниш белгилари ёрдамида фикр ёзувда аниқ, равон ва тушунарли қилиб берилади. Нутқда фикрни тўлиқ ифодалаш учун оҳанг ва паузалар керак бўлади. Ёзувда эса шу вазифаларни тиниш белгилари бажаради. Графика ҳарф билан товуш ўртасидаги муносабатни ҳам ўрганувчи бўлим. Кирилл графикасига асосланган ўзбек алифбосида 33 та ҳарф мавжуд бўлиб, бу ҳарфлар ёзувда 31 та товушни ифодалайди. Шундан 10 та унли ҳарф 6 та ундош товушни ёзувда ифодалаш учун хизмат қилади. Ҳар бир ҳарф бир товушни ифода этади. Лекин қуйидаги ўринларда ҳарф билан товушнинг муносабати ўзаро мос келмайди: а) е, ё, ю, я ҳарфлари баъзи сўзларда бир товушни ифода этади: б е да (э), м е н (э), с е нтябрь (э), сал ю т (у), режисс ё р (о) каби. Лекин, асосан, бу ҳарфлар ёзувда икки товушнинг бирикмасини ифодалайди: е лкан (йэ), ё стиқ (йо), ю лдуз (йу), я проқ (йа) каби; б) алфавитдаги н ва г ҳарфлари алоҳида н ва г товушларини ёзувда ифодалаш билан бир қаторда ўзбек тилининг саёз тил орқа нг товушини ифода этиш учун хизмат қилади: кў нг ил, си н гил, о нг , за нг , то нг ги (шабада) каби; в) алфавитдаги ж ҳарфи икки товушни сирғалувчи ж товушини (журнал, гижда, аждар каби) ва қоришиқ портловчи ж товушини (жўхори, мажлис каби) ифодалайди. 3. Орфография ва унинг асосий тамойиллари. Орфография (гр. о rthos – тўғри, graho – ёзаман деган маънони англатади) адабий тилнинг тўғри ёзиш қоидаларини ўрганувчи бўлим. Бу орфографик қоидалар қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади: 1) айрим ҳарфларнинг имлоси; 2) ўзак-негиз ва қўшимчалар имлоси; 3) қўшма сўзлар, сўз бирикмалари имлоси; 4) бўғин кўчирилиши; 5) бош ҳарфларнинг ёзилиши. Санаб кўрсатилган тўғри ёзиш имло қоидалари орфографиянинг фонетик, морфологик, шаклий-анъанавий, дифференциация тамойиллари асосида белгиланади. Фонетик тамойил. Бу тамойилга кўра сўз таркибидаги товушлар (ўзак, негиз ва қўшимчалар) оғзаки нутқда қандай талаффуз этилса, ёзувда ҳам худди шундай ёзилади. Масалан, қуйидаги ўзлашма сўзлар фонетик тамойилга кўра ёзилади: а) киоск, столб, участок каби сўзларга а унлиси қўшиб талаффуз этилади ва шу ҳолат ёзувда сақланади: киоска, столба, участка каби; б) ўзлашма рама, пара, минута, секунда, конфета каби сўзларнинг охиридаги а унлиси ўзбек тилида оғзаки нутқда талаффуз этилмайди ва ёзувда ҳам ёзилмайди: ром, пар, секунд, конфет каби; в) ўзлашма шётка, поднос сўзлари эса чўтка, патнис тарзида айтилади ва ёзилади. Фонетик тамойилга кўра ёзиладиган имло қоидалари нафақат сўз ўзагида, балки сўзнинг ўзагига қўшимчалар қўшилиши билан талаффузда юз берадиган товуш ўзгариш ҳодисаларни ҳам ўз ичига олади. Масалан, қуйидаги ясама сўзлар фонетик тамойилга биноан ёзилади: а) феъл негизига - қ қўшимчаси қўшилганда, ўзакдаги а, я товушлари талаффузда о(йо) тарзида айтилади ва ёзилади: бодраҚ -қ -бодроқ, тараҚ -қ -тароқ, бўяҚ -қ -бўёқ каби; б) сон, ёш, от, ўйин сўзларига –а сўз ясовчи қўшимча қўшилганда ўзакда товуш ўзгаради ёки тушади: сонҚ –а сана, ёшҚ –а яша, ўйинҚ–а ўйна тарзида в) сариқ, улуғ сўзларига –ай қўшимчаси қўшилганда, сарғай, улғай каби айтилади ва ёзилади. Қуйидаги грамматик шаклларни олган сўзлар ҳам фонетик тамойилга кўра ёзилади. Қуйидаги грамматик шаклларни олган сўзлар ҳам фонетик тамойилга кўра ёзилади: а) жарангсиз к, қ ундоши билан тугаган сўзларга эгалик қўшимчаси қўшилганда, г, ғ тарзида айтилади ва бу ҳолат ёзувда ҳам сақланади: тилак- тилаги, ўртоқ-ўртоғи каби. Бу қоидадан мустасно сўзлар ҳам мавжуд: чок, чек, завқ, шавқ, иштирок, иттифоқ каби. б) ўрин, қорин, бурун, ўғил, бўйин каби сўзларга эгалик қўшимчаси қўшилганда, иккинчи бўғиндаги и, у унлилари талаффузда тушиши ёзувда ҳам акс этади: ўрни, қорни, бурни, ўғли, бўйни каби; в) у, бу, шу, ўша олмошларига –да, -дан, -дай, -га, гача, -ча қўшимчалари қўшилганда н товуши қўшиб айтилади ва шундай ёзилади: унда, бунга, шундай, ўшанча каби. Фонетик тамойилга кўра ёзиладиган яна бир қатор имло қоидалари мавжуд. Демак, бу тамойилга кўра ёзувда талаффуздаги аниқ товушга мос ҳарф қўлланилади. Морфологик тамойил. Бу тамойилга кўра сўз таркибидаги товушлари (асос ва қўшимчалар) қандай айтилишидан қатъий назар аслига мос ҳолда ёзилади. Ўзбек орфографиясининг асосий имло қоидалари шу тамойилга таянади. Бу тамойилга кўра ёзилган сўзларни унли ҳарфлар имлосида ҳам, ундош ҳарфлар имлосида ҳам, асос ва қўшимчалар имлосида ҳам кузатиш мумкин. Масалан: а) узум, узук, тутун, турмуш, урғу, уйғу, ютуқ каби сўзларнинг олдинги бўғинида у (ю) келса, кейинги бўғинда у унлиси и тарзида айтилса ҳам, у ёзилади; китоб, мактаб сўзларининг охиридаги б ундоши жарангсиз п айтилса ҳам, аслига мос б ёзилади. в) дўст, гўшт, тўрт, Тошкент, хурсанд каби сўзларда сўз охирида т, д ундошлари талаффуз қилинмайди, аммо ёзувда сақланади. Шунингдек, қўшимчаларнинг асосий қисми морфологик тамойил асосида ёзилади, яъни келишик қўшимчалари (мактаб та , иш тан оғзаки нутқда лекин ёзувда мактабда, ишдан) кўплик қўшимчаси (дарахт лар – ёзувда, дарахт ла –оғзаки нутқда), шахс-сон қўшимчалари (айтиб ди – ёзувда, айтип ти оғзаки нутқда), замон қўшимчалари (кет ди -ёзувда, кет ти оғзаки нутқда) ва ҳоказо. Демак, морфологик тамойилга кўра сўз таркибидаги товушлар оғзаки нутқда қандай айтилишидан қатъий назар, имлода ўзининг бир хил морфологик шаклини сақлаган ҳолда ёзилади. Шаклий-анъанавий тамойил . Бу тамойилга кўра, бошқа тиллардан (масалан, араб, рус ёки рус тили орқали бошқа тиллардан) ўзлашган сўзларнинг ҳозирги талаффузи ўқувга мос келмаса ҳам, анъанага кўра ўтмишдаги шаклига мувофиқ (араб тилидан ўзлашган сўзлар) шаклини ўзбек имлосида ҳам сақлаган ҳолда ёзилади. Бу тамойилга биноан ёзилган бир қатор имло қоидаларини келтиришимиз мумкин: а) манфаат, матбаа, мутолаа, таажжуб, таассурот каби араб тилидан ўзлашган сўзларда битта чўзиқ а талаффуз қилинса ҳам, анъанага кўра араб имлосини сақлаган холда ёзувда 2 та а ёзилади. б) муболаға, музокара, муносабат, муҳокама каби арабча сўзларнинг урғусиз бўғинидаги а оғзаки нутқда и тарзида айтилади, лекин анъанага кўра а ёзилади; в) тадбир, тадбиқ сўзларининг биринчи бўғин охиридаги д, т ундошлари аслида бир хил айтилса хам, ўтмишдаги шаклига мувофиқ икки хил ёзилади; г) рус тилидан ўзлашган мотор, отряд, лимонад, концерт, конспект каби сўзларнинг урғусиз бўғинида келган о унлиси а тарзида айтилса хам, о ёзилади; д) директор, трактор, экспедитор каби русча интернационал сўзларнинг урғуси бўғинида келган о унлиси и айтилса хам рус тилидаги шакли яъни о сақланади; е) зачёт, салют, режиссёр, сентябрь каби русча-интернационал сўзларда келган унлилар зачот, салут, режиссор, сентабрь тарзида айтилса ҳам, рус тилидаги ёзув шакли сақланади. Демак, бу тамойилга кўра сўзлар талаффузидаги ҳозирги ҳолатига қараб эмас, балки анъана тусига кириб қолган қоидага кўра ўз шаклини сақлаган ҳолда ёзилади. 4) Дифференциал тамойили бу тамойилга кўра шакли ёки талаффузи бир хил бўлган сўзларни ёзувда фарқлаш учун турли шартли белгилардан – урғу белгиси, айириш белгиси, юмшатиш белгиси, бошқа-бошқа товушни ифодаловчи ҳарфлар воситасида фарқланади: 1) шакли бир хил бўлган сўзлар ёзувда урғу воситасида фарқланади: янги кўйлак (сифат) – янги келди (равиш), қайнатма шўрва (сифат) – шўрвани қайнатма (феъл). 2) шакли бир хил бўлган сўзлар ёзувда ъ белгиси воситасида фарқланади: даъво-даво, суръат-сурат каби; 3) талаффузи бир хил бўлган ёзувда бошқа-бошқа товушни ифодаловчи ҳарфлар воситасида фарқланади: шоҳ (подшо) – шоҳ (дарахтнинг шохи), мард (жасур) – март (ойнинг номи) каби; 4) ундош товушларнинг юмшоқ-қаттиқлигини ифодалаш учун қўлланадиган ь белгисини қўллаш ва қўлламаслик орқали ҳам шакли бир хил бўлган сўзларнинг маъноси ёзувда фарқланади: контроль – от, контроль иш (сифат).

O'xshashlar

Орфография
Графика
Орфография укитиш методикаси
Фонетика ва графика асосларини урганиш методикаси
Профессор Ш. У. Рахматуллаев ва ўзбек график лингвистикаси