Якоб гримм таълимоти - Tilshunoslik - Referatlar

Якоб гримм таълимоти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

Якоб гримм таълимоти Режа: 1. Якоб Гримм таълимоти 2. Гюстав Гийом таълимоти ҳақида

Буюк олмон мутафаккири Якоб Гримм (1785- 1863) тил тизими тарихий тараққиёти назариясини яратган олимлардан биридир. Дастлабки пайтларда Гримм тил тизимидаги тарихий ўзгаришларни тизимнинг бузилиши, пароканда бўлиши деб ҳисоблаган бўлса-да, кейинчалик унинг бу ҳодисага нисбатан қарашлари батамом бошқача мазмун олди. Натижада, олим маълум бир тилнинг ифода воситаларига бой бўлиши флексия тизимининг тараққиёти билан боғлиқ деган ақидадан ҳам воз кечди. XIX аср ўрталарида Я.Гримм тилнинг тарихий тараққиёти тил тизимининг такомиллашуви натижасидир деган хулосага келади. Олимнинг «такомиллашув» назариясига биноан тил тараққиёти уч босқичдан иборат: 1) ўзак – сўзнинг таркиб топиши; 2) флексия тараққиёти; 3) флексиянинг бошқа ифода воситалари билан (ўрин) алмашинуви. - 2 -

Гримм таклиф қилган таҳлил режасида асосий ўрин диахрония услубига ажратилган, синхронияга оид масалалар эса фақатгина батафсил диахрон таҳлилдан сўнг ўрганилиши лозим. Гриммнинг фикрича, тил миллий руҳнинг аксидир, шу сабабли маълум лисоний ҳолат (ривожи ёки парокандалиги) миллий маданият ҳолатининг давомидир. Шунинг учун ҳам қиёсий- тарихий тилшунослик руҳидаги тадқиқ лисоний шакллар билан чегараланиб қолмасдан, балки тил бирликлари (масалан, сўз) шакли билан ҳам шуғулланиши лозим. Гримм адабий тилни маданият ривожининг манбаи, воситаси деб ҳисоблайди. Адабий тил маданият тараққиёти жараёнида илғорлашган диалектларнинг бири негизида шаклланади ва унинг тараққиётида миллатнинг илғор зиёли намояндалари, ижодкорларнинг ҳиссаси каттадир. Олимнинг фикрича, поэзия тилнинг энг такомиллашган шаклидир. - 3 -

Олимнинг тил пайдо бўлиши ҳақидаги билдирган фикрлари ўша давр ижтимоий-сиёсий муҳити нуқтаи назаридан жуда журъатли туюлади. Тил тизимида мавжуд бўлган барча турдаги (қоидадан) истиснолар кўҳна ҳодисалар қолдиқларидир. Албатта, бунда нутқ бирликлари тузилиши ва тартиботининг тизимий хусусиятларини эътибордан четда қолдирмаслик лозим бўлади. Гримм тил «руҳи» нинг ҳаракатини тарихан кўра билиш лозимлигини уқтиради, аммо бунда «тарих» ва «тараққиёт» тушунчаларини чалкаштириш мумкин эмас. Гримм таълимоти нутқий мулоқотнинг реал ҳодисалар мажмуаси сифатида талқин қилиниши билан боғлиқ бўлган ҳолда шаклланди. Бу таълимотда тил луғавий заҳирасининг имкониятлари тўлиғича қамраб олинган. Бундай кенг қамровлилик луғат такрибининг ижтимоий вазифавий хусусиятларининг инобатга олинишини тақозо қилади. - 4 -

Олим талқинича, филология таркибига, грамматика ва луғат таҳлилидан ташқари, матнни билиш ҳам киради. Буларнинг ҳар иккаласи оддийгина билиш бўлмасдан, балки уларни тарихий жиҳатдан билмоқ керак. Я.Гримм асарлари филология фанига бўлган муносабатни ўзгартирди ва ушбу фан қамровининг янада кенгайишига сабаб бўлди. Олим, адабий жараёнлар ҳақида фикр юритаётиб, нутқнинг таркиб топишига, унинг воқелик намунаси эканлигига эътиборни тортди. Гриммнинг фандаги новаторлиги, биринчи навбатда, лисоний тадқиқотлар методологиясининг ўзгартирилганлигида намоён бўлади – олим тил тизимини таҳлил қилишнинг қиёсий-тарихий методига асос солганлардан биридир. Гюстав Гийом таълимоти ҳақида Фаранг тилшуноси Гюстав Гийом (1883-1960) таълимотида тил ва тафаккур ҳамда тил ва нутқ муносабатларига оид муаммолар марказий ўринни - 5 -

эгаллайди (Gullaume 1964, Гийом 1997). Бундан ташқари, Г.Гийом сўзларнинг лексик-грамматик гуруҳлари, уларнинг грамматик хусусиятларига оид қатор илмий тадқиқотлар муаллифидир. Бу тадқиқотларда тил тизими таҳлилида синхрон ва диахроник ёндашувлар муштараклиги намоён бўлади ва натижада француз тили қурилиши тизимий қонуниятлари тадрижий тараққиёт нуқтаи назаридан ёритилади. Тилни инсон ва воқелик муносабати натижасида юзага келадиган тушунчаларни ифодалаш воситаси сифатида талқин қилиш Гийом тадқиқот методининг назарий асосини ташкил қилади. Бу тушунчалар инсон онгида умумлаштирилади, тавсиф олади ва тизимлаштирилади. Бундай тизимлаштириш жараёнида тушунчаларнинг ифодаланиш турлари ҳам инобатга олинади. Тил ва нутқ муносабати масаласига тўхталган Г.Гийом тилнинг мавҳум тизими ва нутқда - 6 -

қўлланиладиган аниқ шакллар тизими ўртасида ҳеч қандай ўхшашлик ёки тенглик мавжуд эмаслигини қайд қилади. Нутқ юзага келишидан олдин тушунча ҳосил бўлишини таъминловчи тафаккур фаолияти кечади ва бу фаолият нутқий бирликни ифодаловчи лисоний белгиларни танлаш билан боғлиқ семиотик фаолият билан тугайди. Тил тизимининг қурилиши ва нутқнинг ҳосил бўлишига оид масалалар ўрганилишига нисбатан тилшунослик уч қисмга ажралади: 1) психосемантика; 2) психомеханика; 3) психосемиология. Булардан, масалан, психомеханика соҳасида тил ва нутқнинг лисоний фаолият жараёнидаги ўзаро муносабати, тафаккур категорияларининг турли лисоний шаклларнинг нутқий фаоллашувида ифода топиши масалалари ўрганилади. Психосемиотикада эса лисоний белгиларнинг ташқи, ифода плани ёритилади. Гийом индуктив – дедуктив таҳлил методини танлайди ва таҳлил материалини нутқ фаолиятидан излайди. Бу эса индуктив таҳлил асосида назарий - 7 -

хулосалар чиқариш имконини яратади. Хулосалар эса яна бир бор нутқий ҳодисалар таҳлили асосида текширилиб, тасдиқланади. Гийом таълимотининг асосий методологик жиҳатлари қуйидагилардан иборат: 1) тил ва тафаккурни ўзаро боғлиқ, бир-бирини тақозо этувчи ҳодисалар сифатида тавсифлаш; 2) тил тизимини динамик (ҳаракатдаги) ҳодиса сифатида талқин қилиш. Гийом «тил динамикасини» бошқалар, жумладан, Н.Хомскийдан тамоман ўзгача тасаввур этади. Умуман, Гийом таълимоти структурализм ғояларига қарама-қаршидир, чунки бу таълимот энг аввало, тил ва тафаккур мувозанатига таянади. Тилни ижтимоий вазифани (мулоқот воситаси) бажарувчи ҳодиса сифатида талқин қилиш умумий ҳолдир, аммо тил, дастлабки ўринда, инсон томонидан воқеликни идрок этиш қуролидир. Гийом таълимотининг бошқа лингвистик - 8 -

қарашлардан фарқи шундаки, Гийом лисоний бирликларнинг тизимий хусусиятларини уларнинг нутқий матн тузилмаларида тутган ўрнидан излайди. Маълумки, Европа ва Америка тилшуносларининг кўпчилиги Ф. де Соссюр изидан бориб, тил тизими тавсифини қарама-қаршиликлар (оппозициялар) қаторлари ажралиши билан боғлайдилар. Гийом эса, аксинча, лисоний бирликлар ўзаро муносабатини қарама- қаршиликлар кўрсаткичлари эмас, балки уларнинг нутқий фаоллашув хусусиятлари белгилайди деб ҳисоблайди. Олимнинг фикрича, грамматик шаклларнинг нутқда қўлланиш шарти уларнинг контекстда ифодалаши мумкин бўлган маъно хусусиятларида намоён бўлади. Шундай қилиб, тилнинг психосистематик тавсифи ўз моҳияти билан ҳаракатчан тавсифдир ва унда тил тизимининг нутқий фаолиятда намоён бўлиши ўз аксини топади. Бу таълимотга кўра, тилнинг мазмуний мундарижасида руҳий (ментал) - 9 -

ва семиологик (шаклий) соҳалар ажралади. Биринчисида, фикрий тузилма қисмларга ажратилади ва тушунча, тасаввур шаклланади; иккинчисида эса, худди шу ментал тузилмаларни лисоний воқелантирувчи бирликлар таркиб топади. Демак, семасиологияда, Гийом талқинича, ифодаловчининг психик асосини топиш муҳимдир. Психосистематик таълимотнинг яна бир муҳим ғояси тежамкорлик тамойили талқини билан боғлиқдир. Гийом тежамкорликни тил воситаларининг синтагматикадаги (нутқдаги) оддий тежаш ҳаракати билан чегаралаб қўймайди. Олимнинг қайдича, тежамкорлик психофизиологик асосга эга ва у ички тизимлаштириш вазифасини ўтайди. Гийом таълимоти тилшунослик фани тараққиётига катта ҳисса қўшди. Бу таълимот тил тизимини ташкил этувчи турли гуруҳларни мавҳум тизимини яратиш борасидаги дастлабки ҳаракат намунасидир. Олимнинг ғоялари ҳозирги кунда - 10 -

тадқиқотчилар эътиборини мунтазам жалб этиб келмоқда. Бу, албатта, унинг таълимотининг доимо илмий истиқболи ва фаоллиги, ҳозиржавоблигидан далолат беради. Шундай қилиб, тил тарихий тараққиётига оид назарий ғоялар доирасида қуйидаги муаммолар муҳокамаси асосий ўрин эгаллайди: -ўзак сўзнинг ясалиши ва флексия тараққиёти, ифода воситаларининг фаоллашуви, сўзлар мазмуни ва шакли муносабати, тилнинг маданий асоси (Яков Гримм); -фонетик ва лексик – грамматик сатҳларнинг ўзига хос хусусиятлари, тил структураси тузилишида прогрессив кетма-кетлик тамойлининг роли. Аналитизм ва синтетизм, сўз ва семинтема муносабати (Шарль Балли); -тил ва тафаккур муносабати, тушунчани шакллантирувчи ақлий ҳаракатлар, нутқий воситалар танлови семиологияси ҳамда тил ҳаракатчанлиги (Гюстав Гийом). - 11 -

Адабиётлар : 1. Б.Валихужаев. Узбек адабиётшунослиги тарихи. Т., Узбекистон, 1993. 2. Фитрат. Ададбиёт коидалари. Т., Укитувчи, 1995. 3. Баранов В., Бачаров А., Суровцев Ю. Литературно-художественная критика. Москва, Вксшая школа, 1982. 4. Назаров Б. Узбек адабий танкидчилиги. Т., Фан, 1979. 5. Дусткораев Б. Узбек совет танкидчилиги. 1989 й. 6. Узбек совет адабий танкиди тарихи. 2 томлик. Т., 1987. 7. Худойберганов Н., А.Расулов. Узбек совет танкидчилиги. Т., 1990. - 12 -

O'xshashlar

Тилшунослик фани тараккиёти тарихидан киска маълумотлар

Соссюр лингвистик таълимоти ва унинг замонавий тилшунослик тараккиётидаги урни

Сравнительно-историческое языкознание

Асосий лингвистик концепцияларнинг шаклланиши

Тилшуносликдан умумий маълумот