Xuroson viloyati, dashti-kabir cho‘llari, videvdat, otashkada spiytmon zardo‘sht, shulmanuasharidu III ning yozuvlari - Tilshunoslik - Referatlar

Xuroson viloyati, dashti-kabir cho‘llari, videvdat, otashkada spiytmon zardo‘sht, shulmanuasharidu III ning yozuvlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.5 KB

Ko'chirib olish

Xuroson viloyati, dashti-kabir cho‘llari, videvdat, otashkada spiytmon zardo‘sht, shulmanuasharidu III ning yozuvlari Reja : 1. Qadimgi eroniy til davrida eroniyzabon qabila va elatlarning joylashishi . 2. Eroniyzabon qabila va elatlarning Eron yassi tog‘ligining g‘arbiy qismiga tarqalishi . 3. Midiylar . 4. Fors qabilalari va Ahamoniylar davlati. 5. Sak (skif) qabilalari .

QADIMGI ERONIY TIL DAVRIDA ERONIYZABON QABILA VA ELATLARNING JOYLASHISHI O‘rta Osiyo va unga yondosh viloyatlarning eroniyzabon qabila va elatlari Qadimgi eroniy til davri eroniyzabon xalqlarning taxminan 2000 (ikki) ming yillik tarixini o‘z ichiga oladi. Bu davrning boshlanishida oriy qabilasidan ajrab chiqqan eroniyzabon qabilalar O‘rta Osiyo, Xuroson va unga yondosh viloyatlarda yashashardi (Xuroson – XVAR - AS – kun chiqar sharq, tarixda Xuroson nomi bilan shimoldan Amudaryo va janubdan Hindqush tog‘lari va Dashti-Kabir cho‘llari orasidagi maydon nazarda tutilgan). Ularning hayoti va sharoiti haqida axborot beruvchi birinchi manba Avestodir. Avesto qadimgi eroniy tillarning eng qadimgi yodgorligi bo‘lib, u bir paytda eroniy zabon xalqlarining, yozma adabiy ijodidir. Avestoning Videvdat qismida eroniyzabon qabila va elatlarning joylashishi haqida ma’lumotlar uchratamiz. Vivedat qismining mualliflariga O‘rta Osiyo va unga qo‘shni viloyatlarning eng katta vohalari ma’lum bo‘lgan: G a va -so‘g‘diyona Zarafshon daryosi vohasida marva (yunoncha Marg‘iyon, Murg‘ob daryosi vohasida Mavr vohasi oazis, hozirgi Mariy viloyati) v axdi (yunon. Vaqtriya, Amudaryoning yuqori va o‘rta oqimi, Shimoliy Afg‘oniston va O‘rta Osiyoning janubiy-sharqiy qismi) haraiva ( areia , Xarirud daryosi bo‘ylari, Shimoliy Afg‘onistonning Hirot shahri atroflari) Xvarizm – xvarizem – Xorazm. 1 Eron yassitog‘ligining g‘arbiy qismi (farsa viloyati – parsa qadimgi fors yozuvlarida) Avestoda umuman tilga olinmaydi. Eroniyzabon qabila va elatlarning Eron yassi tog‘ligining g‘arbiy qismiga tarqalishi Er.avv. I minginchi yillarning boshlaridan boshlab katta-katta eroniyzabon qabilalarning Eronning g‘arbiy qismlariga ko‘chishi kuzatiladi. Mesopatamiya va unga yondosh hududlarda qadimgi vaqtlarda hind-evropa tillar oilasiga kirmaydigan tillarda gapirishuvchi qabila va elatlar yashashardi. Bunga sabab 1 Xorazm suzi Avestoda fakat bir marta uchraydi.

otashparastlik dinining asoschisi Sipiytmon Zardo‘sht Xorazmlik bo‘lib u yakkaxudolikni ya’ni zardushtiylik ta’limotini keng targ‘ib qila boshlaydi. Boshliq, urug‘ va qabila boshliqlari, ko‘p xudolikka sig‘inishni targ‘ib qiladigan qoxinlar qarshiligiga duch kelgan Zardo‘sht o‘zi tug‘ilib o‘sgan Xorazmni tark etib, o‘zining yaqin maslakdoshlari bilan Eronning sharqiy viloyatlariga ketishga majbur bo‘ladi. Zardo‘shtning diniy ta’limoti Eron shohi Kavi Vishtaspga ma’qul bo‘ladi va uni davlat dini sifatida e’zozlashga farmon chiqaradi. Eronning barcha hududlarida keyinchalik Afg‘oniston va O‘rta Osiyoda otashkadalar-ibodatxonalar quriladi. Ammo Sipiytmon Zardo‘sht 77 yoshida Balx shahridagi ibodatxonada g‘oyaviy dushmanlaridan biri Bratarvaxsh tomonidan zaharli xanjar sanchib o‘ldiriladi. Qorun va Kerxda (hozirgi Xuzisbon poytaxti Suza shahri) Elam davlati hukumronlik qilgan bo‘lib, uerda rasmiy til elam tili bo‘lgan. G‘arbiy Eronning tog‘li rayonlarida kassib va lulo‘boy tog‘li qabilalari yashashgan. Ularning tillari elam tiliga yaqin bo‘lib, balkim qarindosh til bo‘lgandir. Kaspiy dengizining janubiy-g‘arb tomonlarida qadimgi yunon mualliflariga ma’lum kaspiy va mainyat qabilalari yashashgan. Bu qabilalarning tili va uning qaysi guruhga qarashli ekanligi haqida hozircha biror hukum chiqarish qiyin. Shunday qilib, er.avv. I minginchi yillarda Eron yassi tog‘liklariga kelib joylashgan va u yerga o‘z nomini bergan eroniyzabon qabilalar yerli tub aholi bo‘lishmagan. Eron so‘zi o‘rta eron tilida etnik nom “ arua” ning roditelniy padej, ko‘plik shakldagi ko‘rinishidir. Qadimgi Eron “ aruanam xsadram” (oriylar podshohligi), O‘rta Eron “ Eran sahr” (Eron podshohligi). Birinchi marta bu termin yunon tarixchisi Eramosfenning kuzatuvchi daftarida “ ariane” shaklida uchraydi. 2 Haqiqatan Mesopotomiyada eroniyzabon qabilalarning ta’sir kuchi katta bo‘lib, assuriy podshohlarining yozuvlarida eroniyzabon qabila va ularning boshliqlarining nomlari, o‘z qo‘l ostiga birlashtirilgan podshohlarning nomlari zabt etilgan. 2 Bu h a q da q arang: O.Tomson, Istoriya dreyney geografii. M., 1953 g. C . 200-201 .

Midiy (Midiyonlar) Assuri podshohi Shulmanu ashsharidu III ning yozuvlarida birinchi marta (er.avv. 835-y.). Midiy – “tadai” – qabilasi eslatib o‘tiladi. Bu qabilalar er.avv. VIII - VI asrlarda Eronning shimoliy – g‘arbiy qismida quldorlik davlatini tuzganlar. Bu davlatning poytaxti qadimgi fors tilida – “ hamgmatana ham” – “ gmata” – hozirgi Hamadon shahridir. Ular bu mamlakatga o‘z nomlarini “ mada” berdilar. Madiyon nomi Qur’onda ham uchraydi. Midiy tilida yozma yodgorliklar yo‘q. Lekin saqlangan manbalarda midiy tilining eroniy tillar guruhiga mansubligi haqida ma’lumotlar bor. Geredot 6 ta midiy qabilalarining nomini keltiradi. Shuningdek bir necha midiy so‘zlarni ham keltiradiki, bular midiy tilining eroniy tillar guruhiga tegishli ekanligini tasdiqlaydi. Masalan: “ aruazantie” – oriy qabilasi, midiy spaka avesto span qadimgi fors tilida saka , hozirgi tojik tilida “ sag” hozirgi fors tilida “ sag” – it, kuchuk. Midiy qabilalari qadimgi sharqda muhim rol o‘ynashgan Midiy podshohligining ta’siri Eron yassi tog‘ligining kattagina qismini hamda Kichik Osiyogacha bo‘lgan (Kappadokiya) – Galis hozirgi Qizil irmoq daryosigacha bo‘lgan hududni o‘z ichiga olganki, mazkur daryo Qora dengizga qo‘yilgan. Fors qabilalari va ahamoniylar davlati Qadimgi Sharq tarixida yana bir eroniyzabon qabilalaridan biri fors qabilasi katta rol o‘ynadi (qadimgi fors – parsa). Bu termin assuriy yozuvlarida er.avv. IX asrlarda, ya’ni midiyonlar haqida birinchi ma’lumot paydo bo‘lgan paytda «parsua» shaklida uchragan. Bu davrda fors qabilalari hali kuchga ega emasdi. Bir necha asr keyinroq fors qabilalari fors qo‘ltig‘ini janubiy-g‘arbiy qismiga kelib joylashadi va shu hududga qabila nomi Parsa (parsa – qadimgi yunon – Peraus Persida, arablashgan shakli Fars, Farsistan) beriladi. Er.avv. 593-yilda birlashgan fors qabilalari hukmron Midiy davlatiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib, midiylar davlatini ag‘darishadi va mustaqil Ahamoniylar davlatini qurishadi. (er.avv. 550-

yil) Ahamoniylar davlati juda katta hudud O‘rta Osiyo va Armanistondan boshlab to janubda Habashistongacha, Egey dengizi qirg‘oqlaridan to sharqda Inda havzasigacha bo‘lgan joylarni o‘z tassarrufiga oldi. Fors qabilalari ham o‘zlarini oriy qabilasiga mansub hisoblardilar. Masalan: Doro I o‘z yozuvida shunday yozdirgan: Man, Doro, ulug‘ podshoh, shoxlarning shohi... Vishtasp o‘g‘li, Ahamoniy, fors, fors o‘g‘li, oriy, zotidan ( Dar , NR , 8-15- betlar) “ arua” so‘zi fors dohiylarining ismi oldidan ham qo‘yilib talaffuz qilingan. Masalan: Doro I ning bobosining nomi “ Ariuaramna” bo‘lgan. Sak (skif) qabilalari Er.avv. I minginchi yillarda O‘rta Osiyoning shimoliy hududlarida yashagan ko‘chmanchi qabilalarni saklar deb atashgan. Ular ham eroniyzabon qabilalardan bo‘lib, qadimgi fors yozuvlarida ularning bir necha qabila nomlari keltirilgan 1) “Saka tigraxauda” – uchli popoqli saklar, ular Sirdaryo vohasidan shimolga ko‘chib borgan qabilalardir; 2) “Saka haumavarga” – Murg‘ob daryosi atrofida yashagan saklar; 3) “Saka tuaiu para sugdaw” – So‘g‘dlarning orqa tomonidagi saklar; 4) “ Saka tuaiu paradraua” – dengiz ortidagi saklar. Bu yerda qaysi dengiz nazarda tutilgani noma’lum. Agar Orol dengizi nazarda tutilgan bo‘lsa unda ular Saklar, agar qora dengiz nazarda tutilgan bo‘lsalar unda ular skiflardir. O‘rta Osiyoning g‘arbiy qismidan to Qora dengizning shimoliy hududlarigacha bo‘lgan maydonda yashagan ko‘chmanchi qabilalar haqida yunon va lotin yozuvlarida ko‘plab ma’lumotlar uchraydi. Yunonlar bu qabilalarni skiflar va sarmatlar deb atashgan. Skiflar Bosfor bo‘g‘ozi orqali Dunay daryosiga chiqqan Doro I askarlari bilan urushishgan va uni chekinishga majbur qilishgan (Geredot. Tarix). Keyinroq antik mualliflar Strabon (eramizning boshlari) va Arian (er.avv. II asr) hozirgi Turkmaniston hududida yashagan saklar, hamda ulardan uzoqroqda yashagan massagetlar haqida ma’lu mot beradilar. Ular massagetlarni Kaspiy dengizining sharqida saklardan sal chetroqda va katta tekislikda yashashganini xabar qilishadi. Massaget termini sak

qabilalarining uyushmasi, ya’ni “katta, ulug‘ saklar” ma’nosini ifodalaydi. Hind va Xitoy manbalarida sak qabilalari O‘rta Osiyoning sharqiy qismi va Xitoy Turkistonida yashashgani haqida ma’lumotlar bor. Skif tili haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Lekin yunon Qora va Azov dengizlari atrofida topilgan yozuvlarda bir necha skif so‘zlari uchraydi. Bu so‘zlar skif sarmat qabilalari va kishi nomlari. Skiflar ham o‘zlarini oriy qabilasiga mansub, deb bilardilar va eroniy tillarning shevalaridan birida so‘zlashardilar. Skif sarmat qabilalarining nomlarini qiyoslang: arii, alan, alani , skif qabilalari boshliqlari nomlari: ariantas, ariapetses, ariasamnes va h.k. Shunday qilib, eroniyzabon qabila va elatlar – xorazmiylar, so‘g‘dlar, sak (skif)lar midionlar, forslar va boshqalar qadimgi eroniy tili davrining vakili bo‘lib, ular g‘arbdan Dunay daryosi va shimoliy Qora dengiz sharqdan Farg‘ona vodiysi va sharqiy Turkistongacha, shimoldan Sirdaryo bo‘ylaridan janubda fors qo‘ltig‘igacha bo‘lgan hududda joylashgan edilar Tayanch iboralar Xuroson viloyati, Dashti-Kabir cho‘llari, muqaddas Videvdat, otashkada Spiytmon Zardo‘sht, Xorazm vohasi podshoh Shulmanuasharidu III ning yozuvlari Parsa qabilasi, Ahamoniylar podshohi Doro I Sak qabilalari

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu» M. 1960, 1988. 2. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982 . 3. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. «Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi» tom I- II , Tbilisi, 1984. 4. Naselenie SSSR M, 1976 . 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Muqaddas kitob, pars qabilalari, gujarat tili, eroniy gebrlar. Zend avesto

Qadimiy xalqlar va ularning yozuvlari

Turkiy xalqlarning yozuvi tizimi

Dialektal farqlar, aniqlovchi va aniqlashmish o‘rtasidagi bog‘lanish, skif, sarmat tili, alan tili

O’zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari