O’zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari - Tilshunoslik - Referatlar

O’zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

O’zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlar i R е j а : 1. O‘zbek xalqi va uning shakllanish tarixi 2. O‘zbek adabiy tili taraqqiyotini davrlashtirish 3. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va uning shevalarga munosabati 4. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining o‘rganilish tarixi va bosqichlari

O‘zbek xalqi va uning shakllanish tarixi. Har qanday xalqning etnik tarixi unga berilgan nomga nisbatan qadimiydir. Shuningdek, o‘zbek xalqi va kelib chiqish tarixi ham uning nomiga nisbatan qadimroqqa borib taqaladi. «O‘zbek» termini aslida Dashti qipchoqda istiqomat qiluvchi turkiy qabila va elatlarning bir qismiga berilgan nom. Tarixning guvohlik berishicha, Dashti qipchoqda qadimda va o‘rta asrlarda asosan turkiy xalqlar va allaqachonlar o‘z ona tilini unutib, turklashgan mo‘g‘ul qavmi yashab keladi. Ana shu qipchoq cho‘lining turk va til jihatdan turklashgan aholisi tarixiy asarlarda XIII asrning 80-yillaridan boshlab o‘zbek nomi bilan uchraydi. Masalan, Hamidulloh Kazviniy (1281-1350) Dashti qipchoqni «mamlakati o‘zbek» (o‘zbeklar mamlakati) yoki «ulusi o‘zbek» (o‘zbek ulusi) deb yozsa, Al-Kalkoshandiy (1418-yilda vafot etgan) ularning podsholarini «maliki bilad o‘zbek» (o‘zbeklar mamlakatining podshosi) deb ataydi. Nizomiddin Shomiy (1404 yildan keyin vafot etgan), Sharafiddin Ali Yazdiy (vafoti 1454- yilda), Abdurazzoq Samarqandiy (1413-1482) va Xondamir (1475-1535) asarlarida ham o‘zbeklar haqida qimmatli ma’lumotlar beriladi. Biroq ularning barchasida XV asr boshlariga qadar o‘zbeklar haqida gap ketganda, Dashti qipchoq xalqi - ko‘chmanchi o‘zbeklar tushunilgan. Markaziy Osiyoning dehqonchilik vohalarida, birinchi navbatda, Movarounnahrda, qadimdan istiqomat qilib kelgan xalq esa, agar u turkiy tilda so‘zlashgan bo‘lsa, turklar deb atalgan. Ularning tili Dashti qipchoq o‘zbeklarining tili bilan bir xil bo‘lib, turkiy tilning turli lahjalarida edi. Movarounnahr turklari va uning turkiylashgan xalqi o‘zlarini turkiy qavm vakillari deb bilganlar. Arablar Movarounnahrda o‘z hukmronligini mustahkamlab olgach, VIII asrning 30-yillarida so‘g‘d tuprog‘iga turklarning katta guruh shaklida kirib kelishi sekinlashdi. Arablarga qadar kelib o‘rnashib qolgan turkiy qabilalarning arablar hukmronligi va somoniylar davrida (VIII-X asrlar) tobora o‘troq hayot tarziga ko‘chishi tezlashdi. Shosh, Farg‘ona, va Xorazmda turkiy xalqlar mahalliy aholi orasiga tobora singib o‘troqlashgan turklar va til jihatidan turklashgan yerli aholi «sort» deb ataluvchi etnik qatlamga aylanib bordi. O‘zbek xalqining etnik tarixida qarluqlar va qoraxoniy turklarning ham o‘rni bor. VIII asr o‘rtalarida Shimoliy

Farg‘ona yerlarida, Sirdaryoning sharqidan to Yettisuvgacha bo‘lgan yerlarda qoraxoniylar o‘z hukmronligini o‘rnatdi. X asrning o‘rtalaridan bu zonada qoraxoniylar davlati tashkil topdi. Qoraxoniylar davlati tarkibida arg‘u, tuxsi, qarluq,chigil va yag‘mo qabilalari bo‘lib, ulardan, ayniqsa, dastlabki to‘rttasi madaniy jihatdan boshqa turkiy qabilalardan ancha ustunligi bilan ajralib turar edi. X asrning oxirlaridan turkiy etnik qatlamning Movarounnahrning barcha hududlarida ustunligini ta’minlovchi tarixiy voqealar sodir bo‘ldi. Sirdaryodan Yettisuvgacha bo‘lgan yerlarda, shimoliy Farg‘ona va butun Sharqiy Turkistonda o‘z hukmronligini o‘rnatgan qoraxoniy turklari X asr oxirlarida Movaroun- nahrning ichki hududlariga ham kirib keldilar. Qoraxoniylar zamonida mamlakatning turkiy qatlam kirmagan biror yeri qolmadi. Bu davrda (XI-XII asrlarda) butun Movarounnahrda aholining turkiy tilda gaplashuvchi qatlami, shu jumladan, sug‘diylar ham jamiyatning barcha ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida ustun bo‘lishga qaramay, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarda ham fors - tojik tilida so‘zlashish va yozish davom etardi. Bu hol faqat adabiy doiralarda emas, rasmiy mahkamalarda ham sezilardi. Lekin Farg‘ona va Shosh shaharlarida (Marg‘ilon, Isfara, Xo‘jand bundan mustasno) va Xorazmda ahvol boshqacha edi. Turk tilida so‘zlashuvchilar qatlami fors tili qatlamidan kuchli bo‘lib, uning ta’siri so‘g‘d shahar muhitiga ham jadal kirib borardi. Qoraxoniylardan keyin o‘zbek xalqi tarkibiga qo‘shilgan yangi etnik komponent uning jismoniy qiyofasi-antropologik tipini keskin o‘zgarishga olib keladi. O‘rta Osiyoning Chingizxon tomonidan bosib olinishi (XIII asr) ham, XVI asr boshida Shayboniyxon boshliq Dashti qipchoq ko‘chmanchi o‘zbeklari ham o‘zbeklarning tipini tamoman o‘zgartira olmadilar. Shuni ham aytish kerakki, Chingizxon bilan kelgan mo‘g‘ul urug‘lari orasida turkiy qabilalar ozchilikni tashkil etardilar. Shayboniyxon bilan kelgan ko‘chmanchi o‘zbeklar orasida esa, aksincha, turkiylashgan mo‘g‘ul urug‘lari ko‘pchilikni tashkil etar edi. Ular orlot, do‘rmon, qo‘ng‘irot, mang‘it, nukus, chiliboy, kenagas, ming kabi turkiylashgan aymoqlar bo‘lib, yana uzoq yillar davomida alohida etnik guruhlar bo‘lib yashab qolaverdilar. Ularning antropologik qiyofasi mumtoz mo‘g‘ul tipini eslatardi.

Bundagi ayrim qabilalar turkiy etnik guruhlarning quramasi edi. Ular ko‘p hollarda etnik kelib chiqishi bo‘yicha emas, balki hududiy tamoyil bo‘yicha uyushgan edilar. Shuning uchun ham ular keyinchalik osonlik bilan Movarounnahr xalqlari tarkibiga singib ketdilar. So‘nggi qabilalar keyinchalik o‘zbek millatining shakllanishda muhim rol o‘ynadi. O‘zbek adabiy tili taraqqiyotini davrlashtirish. Adabiy til umumxalq tilining ishlov berilgan, sayqallashtirilgan va ma’lum bir me’yorga solingan shaklidir. Demak, o‘zbek adabiy tili sheva va lahjalar bir butunligidan iborat bo‘lgan o‘zbek milliy tilidan farqlanadi. O‘zbek adabiy tili o‘zbek millatiga tegishli bo‘lganligi sababli milliy tilning tarkibiy qismi hisoblanadi va u bilan butun-qism munosabatida bo‘ladi. O‘zbek adabiy tili uzoq davom etgan tadrijiy taraqiyotga ega. Uning tarixi oltita davrni o‘z ichiga oladi: I. Eng qadimgi turkiy til (V asrgacha). II. Qadimgi turkiy adabiy til (V-X asrlar). III. Eski turkiy adabiy til (XI-XIII asrlar). IV. Eski o‘zbek adabiy tili (XIV-XIX asrning 1-yarmi). V. Yangi o‘zbek adabiy tili (XIX asrning 2-yarmi). VI. Hozirgi o‘zbek adabiy tili(XX asrdan boshlab). I bosqich . Eng qadimgi turkiy tilni Markaziy Osiyo hududlarida yashagan qadimgi sak va massaget qabilalari tiliga xunn, yuyechji hamda boshqa turkiy qabila va urug‘larning tili aralashuvidan hosil bo‘lgan til tashkil etgan. Bizgacha bu tilda yaratilgan birorta yozma manba yetib kelmagan. Biroq arxeologiya, etnografiya fanlari mazkur tipdagi til mavjud bo‘lganligi haqida guvohlik beradi. II bosqich . Qadimgi turkiy adabiy til Turk hoqonligi barpo bo‘lgandan to Qoraxoniylar davrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda run (O‘rxun- Enasoy), uyg‘ur, so‘g‘d, manixey, braxma yozuvlarida bitilgan yodgorliklar bizgacha yetib kelgan. Bu yodgorliklar toshlarga, terilarga, yog‘ochlarga bitilgan. Yodgorliklarning eng mashhurlari turk hoqonlari va sarkardalari Kultegin, Tunyuquq, Bilga hoqon sha’niga qo‘yilgan tosh yozmalardir. Yodgorliklar O‘rxun daryosi bo‘ylaridan (Mo‘g‘uliston) topilgani uchun O‘rxun yodnomalari yoki turk,

run, dulbarjin yozuvlari deb ham yuritiladi. Yodnomalar XIX asrning ikkinchi yarmida topilgan. Ularni V.Tomsen o‘qishga, birinchi marta V.Radlov tarjima qilishga muvaffaq bo‘ldi. Bunga o‘xshash yodnomalar keyinchalik Enasoy daryosi bo‘ylaridan, Talas vodiysidan ham ko‘plab topilgan. Qadimgi turkiy til o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ulardan eng muhimlari quyidagilar: 1.Bu til fonetik jihatdan d -lovchi til hisoblanadi, ya’ni bugungi y, z tovushlari o‘rnida d tovushi ishlatilgan: adoq (oyoq) adg‘ (ayiq), edgu (ezgu) kabi. 2.Morfologik jihatdan ham o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lgan. Masalan tushum kelishigi -g‘/-g qo‘shimchasiga, jo‘nalish kelishigi esa g‘aru/qaru/garu shakliga ham ega bo‘lgan: budunug‘ (xalqni), Uyg‘urg‘aru (uyg‘urga) 1 kabi. Sifatdagi va ravishdagi shakllarning o‘ziga xos ko‘rsatkichlari ishlatilgan: oltachi (o‘lajak), udimat (uxlamay) . Shart mayli -sar shaklida bo‘lgan: borsar (borsa) . (Bular haqida «Qadimgi turkiy til» kursi bo‘yicha darslik va qo‘llanmalardan batafsil ma’lumot olasiz). III bosqich . Eski turkiy adabiy til. Til taraqiyotining bu bosqichi Qoraxoniylar davlati barpo bo‘lish davri bilan boshlanadi. Bu davrda o‘zbek hamda boshqa turkiy adabiy tillarning ajralishi uchun zamin tayyorlandi. Qoraxoniylar sulolasi hukmronligi davrida Movaraunnahr va Qashqar hududlarida qarluq-uyg‘ur va qipchoq, o‘g‘uz urug‘ tillari farqlanuvi asosidagi turkiy adabiy til mavjud edi. Bu adabiy tilda «Qutadg‘u bilig», «Devonu lug‘otit turk», «Hibatul haqoyiq», Yassaviy «Hikmat»i, «Tafsir», «O‘g‘uznoma», «Qissasi Rabg‘uziy» kabi asarlar yaratilgan. IV bosqich . Bu davrga kelib bugungi kunda amal qilayotgan turkiy tillar bir- biridan juda ko‘plab belgilari asosida farqlanib, mustaqillik kasb eta bordi. Xususan, eski o‘zbek adabiy tili ham vujudga keldi. Shuningdek, yozma adabiyot ommalashmaganligi tufayli adabiy til zaifroq bo‘lib, yozma manbalarda shevaviy xususiyatlar ko‘plab ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, Farg‘ona va Movarounnahrda yozilgan asarlar tili Xorazm vohasida yaratilgan asarlar tilidan ma’lum dialektik xossalari bilan ajralib turar edi. Shuningdek, o‘g‘iz lahjasi o‘zbek tilini bugungi

kunda ham turkiy tillarning o‘g‘iz guruhi bilan bog‘lab turganligi sababli unda har ikki tomon xususiyatlari qaysidir darajada saqlanishi tabiiy holdir. O‘zbek tilining qipchoq lahjasi va turkiy tillarning qipchoq guruhi haqida ham shunday fikr aytish mumkin. Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan so‘ng bu yerdagi millatlar ustida ham ulug‘davlatchilik va ulug‘millatchilik mafkurasi o‘rnatila boshladi. Kuchli mafkuraviy tayziqlar natijasida hukmron tilga nisbatan ijobiy munosabat ham paydo bo‘ldi. Jonli nutqda, hatto she’riy asarlarda ham ruscha so‘zlarni ishlatish hollari kuzatila boshladi. Buni Muqimiy, Zavqiy she’rlaridagi durak, chert, vot, poshyol so‘zlari isbotlaydi. 1917-yilgi Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng nafaqat ruscha, balki sovetizm deb ataluvchi so‘zlar tilimizda hisobsiz darajada ko‘payib bordi. U mavjud so‘zlarimizni ham siqib chiqara boshladi. Masalan, pioner (kashshof), propaganda (targ‘ibot), agitatsiya (tashviqot), yedinitsa (birlik), grajdan (fuqaro), problema (muammo), poeziya (she’riyat) kabi. Rus tili hukmronligi kuchayishi natijasida boshqa milliy tillar kabi o‘zbek tili ham o‘zbek millatiga mansub kishilarning o‘zaro suhbat tiliga aylanib, rasmiy doiralardan siqib chiqarila boshladi. Rus tilida gaplashishlariga qarab kishilarni «madaniyatli» va qoloq kishilarga ajratish urf bo‘ldi. Yig‘inlar rus tilida olib borilar, barcha rasmiy hujjatlar va ish qog‘ozlari rus tilida yuritilar edi. Oliy o‘quv yurtlaridagi asosiy mashg‘ulotlar rus tilida o‘tilar edi. Umuman olganda, o‘tgan asrning 80-yillariga kelib, O‘zbekistonda ham rus tili mutlaq hukmronlikni qo‘lga oldi va o‘zbek tilining vazifa doirasi keskin toraydi. Mamlakatdagi bu kabi boshqa ijtimoiy jarayonlar kuchayishi sobiq SSSR hududida milliy istiqlol harakatiga turtki bo‘ldi. Milliy respublikalar milliy mustaqillik, milliy tillarga davlat tili maqomini berish talablari bilan chiqdilar. Bu jarayon O‘zbekistonda ham kuchli portlashlar asosida kechdi. Natijada 1989-yil 21- oktyabrda o‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi unga tom ma’noda mustaqillik baxsh etdi. U tobelik kishanlaridan butkul xolos bo‘lib, istiqlol

vodiysida mustaqil rivojlana boshladi. 1991-yilda O‘zbekistonning davlat sifatida istiqlolga erishuvi esa o‘zbek tili davlat tili maqomining abadiyligini kafolatladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va uning shevalarga munosabati. O‘zbek tili ko‘p dialektli til hisoblanadi. Bu uning murakkab tarixiy taraqiyot yo‘lini bosib o‘tganligi, bugungi o‘zbek millati o‘tmishda xilma-xil etnik tarkibga ega bo‘lganligi bilan belgilanadi. O‘zbek milliy tilini tashkil etuvchi turli-tuman shevalarni uch lahjaga birlashtirish mumkin. Bular: 1)qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi; 2)qipchoq lahjasi; 3) o‘g‘uz lahjasi. Lahjalar o‘zaro farqli xususiyatlarga ega. Bu farqlar, aytilganidek, lahjalarning har biri dastlab har xil qabila yoki qabila birlashmalarining tili bo‘lganligi bilan bog‘liqdir. Bu tarixiy jarayonni bir tomonlama to‘g‘ri anglagan Y.D.Polivanov o‘zbek tilining ko‘p dialektli til ekanligini nazarda tutib: «O‘zbek milliy tili (o‘zbek lahjalarining bir butunligi, yaxlitligi sifatida) yagona tizimning, aslida hech qachon amalda bo‘lmagan o‘zbek bobo tilining dialektologik parchalanish yo‘li bilan emas, balki farqlanuvchi til tizimlarining birlashuvi yo‘li bilan paydo bo‘lgan» - degan edi. O‘zbek adabiy tilining taraqqiyotida ajralish va birlashish bir vaqtda yuz bergan. Zero, XIV asrga kelib, eski o‘zbek tilining boshqa turkiy tillardan farqlanishi, ajralishi kuchaygan. Bu, albatta, uning ichki lahjalarining yaxlitlana boshlashi, ular orasidagi farqlarning ma’lum darajada susayishi bilan belgilanadi. Bu tarixiy, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq hodisadir. O‘zbek tilining dialekt va shevalari uzoq o‘tmishda o‘zbek xalqining tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda o‘zaro umumiylik kasb etib, yagona o‘zbek tilini tashkil etib borgan. Lekin ular o‘z mustaqilligini ta’minlovchi farqlarni saqlab qolavergan. Masalan, o‘zbek tilining qipchoq lahjasida qipchoq tillarining xususiyatlaridan bo‘lgan singarmonizm to‘liq saqlangan. Shu boisdan uning unli fonemalari miqdori 9 ta. So‘z boshida y tovushi o‘rnida j tovushi qo‘llanilishi, f tovushining deyarli qo‘llanmasligi, x tovushining h tarzida ekanligi, so‘z o‘rtasi va oxirida g‘ tovushining v tarzida talaffuz etilishi, oltita kelishik shaklining to‘liq saqlanganligi

va boshqa leksik farqlar (checha-yanga, bo‘la-xolavachcha), tulup (junli issiq po‘stin), lochira, g‘ilmindi, kulchatoy, janchmich (ovqat turlari) bu lahjaning nisbiy mustaqilligini ko‘rsatadi. Bunday farqlarni qarluq-chigil-uyg‘ur va o‘g‘uz lahjalarida ham kuzatash mumkin. Umuman olganda, lahjalar fonetik, morfologik va leksik jihatdan o‘zaro va adabiy tildan farqlanib turadi. Lekin bunday o‘ziga xos tafovutlarga qaramay, o‘zbek tilining barcha sheva va lahjalariaro umumiylik ustuvorroqdir. Albatta, bu farqlar o‘zbek adabiy tilini boyitishga xizmat qiladi. Shu boisdan ham sheva va lahjalarga o‘zbek milliy tilining quyi shakli va o‘zbek adabiy tilining ichki imkoniyati sifatida qaraladi hamda ulardan unumli va oqilona foydalanish talab qilinadi. Adabiy til esa milliy tilning yuqori ko‘rinishi sifatida mazkur imkoniyatning voqelangan mahsulidir. O‘zbek milliy tilining laxjalari orasida, odatda, qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi adabiy tilning tayanch manbasi deb qaraladi. Bu lahjaga Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Jizzax, Samarqand, Buxoro, Qarshi, O‘sh, Marg‘ilon, Jalolobod, Termiz va boshqa shaharlarning shevalari kiradi. Ba’zi olimlar o‘zbek adabiy tili me’yorlarini belgilashda Toshkent shevasi fonetik jihatdan, Andijon, Farg‘ona shevalari morfologik jihatdan tayanch sheva degan biryoqlama fikrni ilgari suradilar. Aslini olganda, A.K.Borovkov qayd qilib o‘tganidek, o‘zbek tilining birorta shevasini ham adabiy tilga hamma jihatdan asos bo‘lgan deb aytib bo‘lmaydi. Chunki o‘zbek tilining barcha lahjalari o‘zbek adabiy tilining taraqqiyotiga ma’lum bir darajada hissa qo‘shgan. Birining ta’siri kuchayganda, ikkinchisiniki susaygan bo‘lishi mumkin. Masalan, Andijon, Farg‘ona shevalari o‘zbek adabiy tiliga xos eng ko‘p tarqalgan grammatik shakllardan birini - hozirgi zamon fe’lining -yap affiksi vositasida yasaluvchi shaklini bergan deyiladi. Lekin bu shakl qipchoq laxjalarida ham aynan shunday qo‘llanadi. Shunisi xarakterliki, bir nazarda adabiy tildan birmuncha uzoqroq deb tasavvur qilinadigan qipchoq lahjasi morfologiyasi singar-monizmdan, ya’ni fonetik o‘ziga xoslikdan xoli olinsa, adabiy til morfologiyasi bilan aynandir. Yoki adabiy tilga fonetik jihatdan asos deyilgan Toshkent shevasida x va h tovushlari, qaratqich va tushum kelishiklari shakllari farqlanmaydi. Qipchoq shevalarida esa ular qat’iy farqlanadi. Qipchoq shevalarining adabiy til lug‘atini, xususan, uning

chorvachilik atamalari tizimini rivojlantirishda, adabiy tilning uslubiy imkoniyatlarini boyitishda katta hissasi bor. Masalan, qirqim, o‘tov, to‘l, sarimoy, chakki, chalop, uloq, sovliq kabi umumiy va chorvachilik atamalari, quyruq, bovur, oq patir, tovoq, kulchatoy, lochira singari pazandachilik atamalari adabiy tilga qipchoq shevalaridan kirib kelgan. Adabiy tilining rivojlanishiga o‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi ham ma’lum darajada hissa qo‘shgan. Buning uchun adabiy tildagi yoshulli, o‘g‘lon, buyon, qaydin, qorago‘z kabi qator so‘zlarni misol sifatida keltirish kifoya. Demak, o‘zbek adabiy tilining taraqiyotida barcha lahja va shevalar birday manba bo‘lib xizmat qilgan. Bunda ularning birortasiga ustuvorlik maqomini berish ma’qul emas. Demak, ma’lum bir tilning qarindosh tillarga va shevalariga munosabatida ikki xil - differentsiatsiya va integratsiya jarayonlarini kuzatish mumkin. Bugungi kunda adabiy til va shevalar munosabatida muttasil integratsiya jarayoni kechayotir. O‘zbek xalqining yoppasiga savodxonligi, maishiy hayotining tubdan o‘zgarganligi, ta’lim tizimining yuqori darajadaligi, matbuot va televideniyening rivojlanganligi, madaniy sohada amalga oshirilayotgan tadbirlar o‘zbek adabiy tili va shevalarini bir-biriga yaqinlashtirdi. Xalq shevalariga adabiy til ta’sirining asta- sekin singib borishi davom etayotir. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining o‘rganilish tarixi va bosqichlari. HO‘ATning o‘rganilish tarixini quyidagicha davrlashtirish mumkin. I. XI-XIII asrlar (Qadimgi turkiy tilshunoslik). II. XV-XIX asrlar (Eski turkiy tilshunoslik). III. XX asrning boshidan XX asr 90-yilargacha (An’anaviy o‘zbek tilshunosligi). IV. XX asrning 90-yillaridan bugungi kungacha (Zamonaviy o‘zbek tilshunosligi). I bosqich . O‘zbek tilshunosligi fani M.Koshg‘ariyning «Devonu lug‘o-tit turk» asari bilan boshlanadi. Bu asar 1914 yilda Turkiyaning Diyorbakir shahrida topilgan.

«Devonu lug‘otit turk» 1915-17 yillarda uch tomdan iborat qilib Istanbul shahrida nashr etilgan. Shu nashr asosida V.Brokkelman bu asarni 1928 yilda nemischa tarjimada nashr qildi. 1939 yilda Anqarada Basim Atalay tarjimasida turk tilida bosildi. Olim S.Mutallibov devon tarjimasi ustida samarali ishlab, 1960- 63 yillar davomida uch tomda o‘zbek tilida nashr qildi. M.Qoshg‘ariyning asari kirish va lug‘at qismidan iborat. Kirish qismida muallif «Devon»ning yaratilish sabablari, o‘z ish uslubi, asarning tuzilishi, turkcha so‘zlarning tuzilishda qo‘llaniladigan harflar, kitobda aytilgan va aytilmagan narsalar, turk tabaqalar va qabilalarning bayoni, turk tilining xususiyatlari, tilda va lahjalarda bo‘ladigan farqlar xaqida fikr yuritadi. Asarning lug‘at qismida 7500 so‘z sakkiz bo‘limda izohlanadi. M.Qoshg‘ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy usuldan foydalanib, tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning asoschilaridan biri bo‘lib qoldi. Ilmiy fan xazinasiga bebaho durdonalar qo‘shgan Mahmud az- Zamaxshariyning qadimgi turkiy tilshunoslikda ham o‘ziga xos o‘rni bor. Zamaxshariy yirik tilshunos sifatida arab tilshunosligining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan olim hisoblanadi. Biroq uning lug‘atlarida turkiy so‘zlarga ham alohida e’tibor berilib, ularda XII-XIII asrlar Markaziy Osiyo turkiy adabiy tilining leksikasi o‘z aksini topgan. XIII-XIV asrlarda yashab ijod etgan Abu Hayyon al-Anda-lusiyning qadimgi turkiy tilishunoslikda tutgan o‘rni o‘ziga xosdir. U turkiy va arab tili muqoyasasiga doir ko‘plab asarlar yaratgan bo‘lib, ulardan xarakterlisi «Kitob al-idrok li lisonal- atrok» lug‘atidir. Asar 1312 yilda Qohirada bitilgan bo‘lib, lug‘at va grammatikadan iborat. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, asarda qipchoq alomatlari juda kuchli bo‘lib, shu bilan birga o‘g‘uz unsurlari ham uchrab turadi. Qadimgi turkiy tilshunoslik taraqqiyotida mashhur tilshunos Jamoliddin Muhammad Abdulloh Turkiyning ham o‘ziga xos o‘rni bor. Uning taxminan XIII- XIV asrlarda yozilgan «Kitobul il bulg‘at al-mushtoq fi lug‘at -it turk vo-l- qafchoq» («Turk va qipchoq tillariga mushtoqlarni qiziqtiruvchi kitob») asari arab,

fors, turk, mo‘g‘ul tillari qiyosiga bag‘ishlangan bo‘lib, bu asar turkiy tillarning tarixiy taraqqiyotini o‘rganishda qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. II bosqich . Eski o‘zbek tilshunosligining shakllanishi va taraqqiyotida buyuk mutaffakkir shoir Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Aloyi Binni Muhibiy, Mirzo Mehdixon, Is’hoqxon Ibrat kabilarning lingvistik qarashlari va asarlari muhim ahamiyatga ega. XIX asrning oxiriga kelib rus bosqinchilarining mahalliy xalq madaniyati, urf- odati va tilini o‘rganish ehtiyoji natijasida bir qancha amaliy ahamiyatga ega grammatikalar vujudga keldi. M.A.Terentevning «Turk, fors, qirg‘iz va o‘zbek tili grammatikasi» (1875)ni, A.Starlevskiyning «Rus kishisining O‘rta Osiyodagi yo‘ldoshi» (1878) asarini, Z.A.Alekseev va V.Vishnegorskiyning «Sort tili samouchiteli» (1884), M. Andreevning «Sort tilini birinchi bor o‘rganuvchilar uchun qo‘llanma» (1896)sini, F.Mashkovtsevning «Sort tili darslari» (1899)ni, V.P.Nalivkinning «Sort tilini amaliy o‘rganish uchun qo‘llanma» (1898) sini, N.Budzinskiyning «Sort tili darsligi» (1910) ni bunga misol sifatida ko‘rsatish mumkin. III bosqich . Tom ma’nodagi fan sifatida o‘zbek tilshunosligi XX asrning 20- 30- yillarida shakllana boshladi va shu asrning oxirlariga kelib o‘zining yuqori cho‘qqilaridan biriga erishdi. XX asr o‘zbek tilshunosligining shakllanishida Abdurauf Fitrat, G‘ozi Olim Yunusov, Ulug‘ Tursunov, Y.D.Polivanov, Qayum Ramazon, Faxri Kamolov va Ayub G‘ulomovlarning xizmatlari behad katta. Bu davrda o‘zbek tilining ichki qurilishi zamonaviy tilshunoslik yutuqlari asosida ishlab chiqildi va o‘zbek tilshunosligi jahon zamonaviy tilshunosligining bir bo‘lagi sifatida shakllandi. Imlo qoidalari ishlab chiqilib, o‘rta, o‘rta maxsus va oliy maktab uchun bu tildan me’yoriy darslik, qo‘llanma va ilmiy grammatikalar yaratildi. Tilshunoslikning bugungi mavjud barcha bo‘limlari bo‘yicha ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari vujudga keldi.

Lug‘atshunoslik bo‘yicha olib borilgan ishlar nihoyatda samarali bo‘ldi. Bir tilli, ko‘p tilli va turli sohaviy lug‘atlar yaratilib, leksikografiya tilshunoslikning alohida, yetuk sohasi sifatida namoyon bo‘ldi. O‘zbek tilshunosligi zamonaviy fan sifatida to‘liq shakllandi. O‘zbek tilini o‘rganish bo‘yicha qilinayotgan barcha ishlar bir asosiy maqsadga - hozirgi o‘zbek adabiy tilining taraqqiyot qonuniyatlarini va shu asosda uning barcha tarmoqlari bo‘yicha me’yorlarini belgilashga qaratildi. O‘zbek tilshunosligining taraqqiyot yo‘li va darajasi ham xuddi shu maqsadga erishish, shu yo‘ldagi harakatning natijalari bilan belgilanadi. Shu maqsadda o‘zbek tilshunosligi quyidagi sohalar bo‘yicha tadqiqot ishlarini amalga oshirmoqda: 1.Fonetika. 2.Leksika. 3.Leksikografiya. 4.So‘z yasalishi. 5.Grammatika. 6.Dialektologiya. 7.Qiyosiy til. 8.Nutq madaniyati va uslubiyati. 9.O‘zbek tili tarixi. 10.Sotsiolingvistika. Bu sohalarning barchasi bo‘yicha O‘z RFA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti, universitetlar va pedagogika institutlarining tilshunos olimlari samarali mehnat qildilar. Bu davr o‘zbek tilshunosligining mumtoz davri hisoblansa-da, uni hukmron mafkuraga xizmat qildirish, sobiq kommunistik mafkuraning millatlarning birlashib, yagona sovet xalqi vujudga kelishi haqidagi g‘oyasi qoliplariga tushirishga bo‘lgan tazyiqlar natijasida ko‘p hollarda o‘zbek tilining lisoniy universaliyalarga muvofiq jihatlarini ko‘proq ochish, uning tabiatini hukmron til bo‘lgan rus tili andozalari asosida ko‘rishga intilish, buni ilmiy tadqiqotlarda zo‘rma-zo‘rakilik bilan yoritishga urinish hollari kuchaydi. Masalan, fonetikadagi

urg‘u masalasini olaylik. Rus va boshqa Yevropa tillarida urg‘uning roli katta. Biroq bu uning barqaror belgisi bo‘lmagan o‘zbek tiliga ham shundayligicha olib o‘tildi va asosiy fonetik belgisi sifatida alohida e’tiborga olindi. Yoki o‘zbek tilida ham ts, lab-tish v undoshi borligi uqtirib kelindi. Tovushlar orfoepiyasini rus tili talafuz me’yorlariga yaqinlashtirishga urinishlar davom etdi. O‘zbek tili grammatikasi talqinida ham rus tili qoidalariga o‘zbek tili dalillarini tiqishtirish hollari yuz berdi. Bu, masalan, morfologiyada so‘z turkumlari tasnifi va tartibida, grammatik qo‘shimchalar tasnifida, so‘zlarning birikuv omillari va vositalari talqinida, gap mohiyatini belgilashda, qo‘shma gaplar tasnifida yaqqol namoyon bo‘ldi. Lug‘atchilikda ham rus tili lug‘atlari shablon vazifasini o‘tadi. Masalan, «yangi tipdagi» o‘zbek tilining morfem lug‘atida o‘zbek tiliga o‘zlashgan so‘zlarni morfemalarga ajratish so‘z borayotgan tillarnikida-gidek amalga oshirildi: axborot - axbor-ot, traktorist - traktor-ist kabi. «O‘zbek tilining izohli Lug‘ati»da ham aynan shunday yo‘l tutildi. (Bu haqda «Leksikografiya» bo‘limida ma’lumot olasiz.) O‘zbek tilshunosligi, umuman olganda, ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritishi bilan birgalikda, davrning ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy ta’siri unda o‘z izini qoldirmasligi mumkin emas edi. IV bosqich . XX asrning 80-yillariga kelib o‘zbek tilshunosligining amaliy, faktografik bosqichi tugallangan va to‘plangan boy daliliy ashyoni dialektik metodologiya asosida o‘rganishga kuchli zamin tayyorlab, o‘zi esa turg‘unlik holatini boshdan kechirmoqda edi. Shu boisdan butun sobiq sho‘ro davlati hududida olib borilayotgan oshkoralik va qayta qurish siyosati o‘zbek tilshunosligi fanini ham chetlab o‘tmadi. O‘zbek tilshunosligining yangi avlodlari H.Ne’matov, E.Begmatov, N.Mahmudov, A.Nurmonov, R.Sayfullayeva, kabi olimlar qayta qurish sharoitida o‘zbek tilshunosligining dolzarb muammolari bo‘yicha respublika va ittifoq matbuotida chiqishlar qildilar. Ko‘tarilgan masalalarni mohiyatan ikkiga bo‘lish mumkin:

birinchidan, o‘zbek tilshunosligi empirizmdan qutulib, til hodisa-larini nazariy tadqiq qilishi, tilga sistema sifatida yondashib, lison va nutqni farqlashi va empirik asoslarda yechimi mumkin bo‘lmagan muommalarni hal etishi lozim edi; ikkinchidan, uzoq yillar davomida o‘zbek tili ittifoqdagi turkiy, qolaversa, boshqa tillar kabi rus va Yevropa tillari qoliplari asosida o‘rganib kelindi. Uni o‘z ichki zotiy tabiatidan kelib chiqqan xolda alohida yaxlitlik sifatida o‘rganish uchun shart-sharoit vujudga keldi. Qayta qurish, oshkoralik va istiqlol natijasi o‘laroq,milliy tilshunosliklar, boshqa milliy fanlar kabi, kommunistik mafkura kishanlaridan xalos bo‘ldi. O‘zbek tilining barcha sohaari bo‘yicha qator tadqiqotlar yuzaga keldi. Bu borada H.Ne’matov, N.Mahmudov, G‘.Zikrillayev, A.Nurmonov, R.Sayfullayeva, O.Bozorov, Sh.Shahoiddinova, M.Qurbonova kabi nazariyotchi tilshunoslarning ishlari alohida e’tiborga molikdir. Ular o‘z tadqiqotlarida o‘zbek tilining zotiy tabiatini ochib berishni maqsad qilib qo‘ydilar. Shu tarzda yangi istiqlol o‘zbek tilshunosligi shakllandi va qisqa muddatda ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritdi. Ular asosida o‘rta maktab ona tili darsliklari butunlay yangilandi. Bu yutuqlar nimalarda ko‘zga tashlandi? Birinchidan, lison va nutq farqlanmasligi natijasida tilshunos-ligimizda fonema va tovush, morfema va qo‘shimcha, leksema va so‘z kabi atamalar mohiyatidan kelib chiqilmagan holda, muqobil atamalar sifatida ishlatilar edi. Lison va nutqning farqlanuvi ularni qat’iy tartiblashtirdi. Ikkinchidan, lison va nutqni farqlash grammatikada umumiy va xususiy ma’noni farqlash talabini qo‘ydi. Shunga ko‘ra, falsafaning umumiylik va xususiylik dialektikasi asosida o‘zbek tili gramatik kategoriyalari tadqiq qilindi. Uchinchidan, so‘z turkumlari tasnifi tilshunosligimizdagi eng chigal masalalardan biri edi. Masalan, o‘zbek tilida olmosh barcha mustaqil so‘z turkumlarini, qolaversa, gap va matnni ham almashtira olsa-da, u rus tilidagidek ot, sifat, son turkumlariga xos so‘zlar almashtiruvchisi sifatida talqin qilinar edi. Bu nuqsonning asosizligi ilmiy isbotini topdi. To‘rtinchidan, grammatik qo‘shimchalar mohiyati ham, ularning nomlanishi ham o‘zbek tilining tabiatiga yot edi. Shu boisdan so‘z o‘zgartiruvchi va shakl

yasovchi atamalari ostida o‘rganiluvchi hodisalar qayta ko‘rib chiqildi va sintaktik shakl hosil qiluvchilar hamda lug‘aviy shakl hosil qiluvchilar, lug‘aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchilar atamasi ostida qayta tasniflandi. Beshinchidan, taqlidlarning so‘z turkumlari sirasida tutgan o‘rni ham o‘zbek tili tabiatiga yot edi. Unga chuqur ilmiy tahlillar asosida mustaqil so‘zlar orasidan o‘rin berildi. Oltinchidan, gap markazi tushunchasi fanga kiritilib, u asosda o‘zbek tilining gap qurilishiga xos zotiy mohiyati ochildi va o‘zbek tilida gap qurilishi [kesim] qolipiga ega ekanligi tan olinib, uning [ega-kesim] qolipli rus va boshqa tillardan farqi asoslandi. Ettinchidan, qo‘shma gap tasnifi va tarkibini belgilashda ham o‘ziga xos va yangicha ish tutildi. Bunda gap markazi tushunchasiga, turkiy, xususan, o‘zbek tilida rivojlangan kesimlik shakllariga asoslanildi.

A dabiyotlar 1. Mengliyev B.R. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Fonetika-fonologiya. Grafika. Imlo. Leksikologiya-semasiologiya. Leksikografiya. I qism Qarshi. 2004. SH.SHoabdura h monov va b. H ozirgi o ’zbek adabiy tili. I qism . 1980. E. Qilichev. H ozirgi o ’zbek adabiy tili. Buxoro . 19 99/ 4.Abduazizоv A.A. Fоnоlоgichеskaya sistеma sоvrеmеnnоgо uzbеkskоgо yazika. Rеfеrativniy sbоrnik //Prоblеmi fоnоlоgii i m о rf о nolol о gii . R е f е rati . О bz о ri . 5. B о ndark о L . V . F о n е tich е sk ое о pisani е yazika i fil о l о gich е sk ое о pisani е r е chi . - L .: Izd . LGU, L., 1981. 6.Lоmtеv T.P. Prinsip i binarnоsti v fоnоlоgii // Nauchniy dоkladi visshеy shkоli. Filоlоgichеskiе nauki. –M., 1965.

O'xshashlar

O’zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

O’zbek tilining tarixiy grammatikasi til tarixi fanlaridan biri sifatida

O’zbek tilining dialektal bo’linishi

O`zbek tilining tarixiy ildizlari