O’zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari - Tilshunoslik - Referatlar

O’zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33 KB

Ko'chirib olish

O’zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari Reja: 1. Tilning kelib chiqishi. 2. Tillarning taraqqiyot 3. Tillarning taraqqiyot bosqichlari.

Tayanch tushunchalar. O’zbek tili turkiy tillar turkumiga kiruvchi yirik tillardan biridir Hozirgi o’zbek adabiy tili rivojlangan, ijtimoiy mavqeyi yuksalgan, sayqal topgan, fonetik va leksikGrammatikjihatdan me’yorlashganmilliy tildir. Tilning paydo bo’lish masalasiqadim zamonlardan buyon kishilarni qiziqtirib keladi. Antik davrlarda ham tilning kelib chiqishi haqida bir qancha nazariyalar yuzaga kelgan. Antik davr faylasuflari bu masaladabir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki xil nazariyani ilgari suradilar. Ularning ba’zilari til tabiiiy yo’l bilan paydo bo’lgan, ya’ni so’z va predmatlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’lanish kishilar predmet va narsalarni tabiiy holda bilib olishgan, til ilohiy bir kuch tomonidan yaratilgan deb hisoblaydilar. Bu guruhdagi faylasuflarni biz fanda idealistlar deb nomlab keldik. Ayrim faylasuflar til kishilarning o’zaro bir-bir bilan kelishishi natijasida paydo bo’lgan, ya’ni tili ijtimoiy mehnat yuzaga keltirgan, degan nazariyani yaratganlar va ular materialistlar deb ataladi. Ularning ayrimlaritilni kishilarning o’zaro (kurashi natijasida) aloqa qilish ehtiyojidan kelib chiqan deb hisoblasa ba’zilar ayrim shaxslarning o’z fikrini, avval o’zi uchun, keyin boshqalar uchunbildirishi natijasida kelib chiqqan deb hisoblaydilar. Shu nazariyalarga ko’ra, avvalo ularni ikki guruhga ajratib, tilshunoslik fanida ularning birinchisiniijtimoiy nazariya, ikkinchisini indivudial nazariya deb nomladi.Indivudialnazariyaga ko’ra tilning paydo bo’lishi ovoz (tovush)ga taqlid va undov nazariyasi asosida yuzaga kelgan. Mehnat qilish, mehnat qurollarini yasash jarayonida odamlar brogan sari uyushib boradilar, natijada kishilik jamiyati yuzaga keladi, jamoa bo’lib mehnat qilish jarayonida bir-biriga nimanidir aytish zaruriyati tug’iladi. Bu zaruriy ehtiyoj esa tilni yaratadi. Til bilan ayni bir vaqtda tafakkur paydo bo’ladi. Davrlar o’tishi bilan buyuk o’zgarishlar til va tafakkurning takomillashuvi uchun shart-sharoit yaratib beradi.

Yuqorida aytib o’tilganidek, til taraqqiyoti juda murakkab hodisa bo’lib, ayni paytda uning taqdiri jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan. Til asta-sekinlik (evolyutsiya yo’li) bilan taraqqiy etib boruvchi hodisadir. Ma’lumki kishilik jamiyati bir tekisda rivojlanib bormaganligi sababli tillarning taraqiyot yo’llari ham har xildir. Hatto kishilik jamiyati (bir tekisda) XXI asrga qadam qo’ygan zamonda ham taraqqiy etgan millatlar bilan bir qatorda, xalq tili darajasiga o’sib yetmagan ibtidoiy jamoa davridagi qabilaviy jamiyat sharoitida yashovchi shimoliy Melaneziya orollarida yashovchi polonetslar kabi qabilalar ham mavjud. Jamiyat taraqqiyotiningma’lum bir davriga kelib ayrim tillar aloqa qilish doirasidan chiqib ketadi va got, lotin, poloves kabi o’lik tilllarga aylanib qoladi. Kishilik jamiyati tarixi shuni ko’rsatadiki, jamiyat a’zolarining avval urug’dosh tili-qabila tili, keyin illat, millat tilllaripaydo bo’ladi. Har qaysi qabila o’ziga hos nom va hududlarini egallaydi. Qabila tili esa shu jamiyat jamoasining asosiy aloqa vositasi bo’lib xizmat qiladi. Til taraqqiyotidagi birinchi yo’nalish differensiatsiya (ajratish) hodisasidir. Qabiladagi kishilar soni ko’payishi bilan aholisi o’troqlashib qolgan hudud qabilaning turli iqtisodiy narsalarga bo’lgan ehtiyojini qondira olmaydi va boshqa bir qanchasabablar tufayli qabila bo’linib ketishi mumkin. Turli qabilalar bo’linib chiqqandan so’ngo’zlari ajralib chiqqan oldingiQabilaning tilidan foydalana beradi.Shunga qaramay ma’lum bir shart-sharoitlar natijasida ularningtillarida farqlar paydo bo’ladi. Asta-sekin jamiyat ya’ni shevalar, lahjalar vujudga keladi.Bu esa tillarning shakllanishidagi birinchi eng asosiy yo’ldir. Tillarning taraqqayotidagi ikkinchi yo’l integratsiya (qo’shilib ketish)dir. Jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir davriga kelib turli ob’ektiv sabablarga ko’ra umumiy dushmandan, tabiiy ofatlardan saqlanish uchun ba’zi qabilalar qo’hilib ketadiva qarindosh qabilalarning uyushmasi (ittifoq) paydo bo’ladi. Natijada asta-sekin uyushmagan jamoaning hamma a’zolari uchun tushunarli bo’lgan umumiy til yuzaga keladi.

Jamiyat taraqqiyotining keying bosqichlarida hudud jihatdan bir muncha mustahkamlangan davlatlar paydo bo’ladi. Davlat paydo bo’lishi xalqlar o’rtasida turli-tuman munosabatlarningrivojlanishigaolb keladi. Buning natijasidadavlat hududida yashovchi barcha kishilar uchun muhim aloqa vositasi bo’lib xizmat qiladigan xalq (elat) tilivuludga keladi. Umumiy bir til davlatning shart- sharoitlariga qarab shu davlatda yashovchi asosiy xalqlarga tushunarli bo’lishi mukin. Jamiyat tarixida o’zbek tili Oltoy tillar oilasining turkey tillar turkumiga kiradi.Dunyoga 24 xil turkey til bor: o’zbek, turkman, ozarbayjon, qozoq, qirg’iz, turk, uyg’ur, boshqud, tatar, chuvash, yoqut, qorachoy, bolgar, tuva, oltoy turklari, xakas, gagauz, shor, qoraim, qumiq, no’g’ay, oyrat, karagas. O’zbek adabiy tili tarixi quyidagi qatlamlarni o’z ichiga oladi: 1.Qadimgi turkiyadabiy til. (X-XI asrlar).O’rxun-Enasoy yodgorliklari (V-VII asrlar). Mahmud Koshg’ariyning “Devoni- lug’oti turk” (“Turk tillar devoni”), Yusuf Xos Hojibning “Qutatg’u bilig” (“Saodatga yo’llovchi bilim”) asarlari shu tilda yozilgan. 2. Eski o’zbek adabiy tili. (XIII-XIX asrning ikkinchi yarmigacha). Xorazmiyning “Muhabbatnoma”, Rabg’uziyning “Qissayi Rabg’uziy”, Atoyi, Sakkokiy,Sayfi Saroy, Lutfiy ,Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Maxmur, Muqumiy, Furqat, Zavqiy va boshqalar asarlari. 3.Hozirgi o’zbek adabiy tili. (XIX-asrning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha). “Turkiy viloyati gazeti”nashr qilina boshlagan vaqtdan (1870-yildan) e’tiboran to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgio’zbek adabiy tilining namunalari hisoblanadi. O’zbek tili XIasrdan mustaqil til sifatida shaklllana boshladi, XIII asrda eski o”zbek adabiy tili shaklllanib bo’ldi, keyingi taraqqiyoti milliy mtillarning yuzaga kelishi bilan bog’liqdir. Shunday qilib, millt paydo bo’lishi bilan birga milliy til ham yuzaga keladi. Milliy tilning yagonaligi xalq tilining tarixiy taraqiyoti orqasida shakllanadi. Buni o’zbek tili misolida yaqqol ko’rish mumkin. Milliy til

shevalar bilan o’zaro bog’langan holda taraqqiy etaveradi. Shuni aytish lozimki, davrlar o’tishi bilan tilde yangi so’zlar, iboralar paydo bo’ladi. Tilning lug’at tarkibi vagrammatik qurulishi takomillashadi, lekin u o’z fonetik tizimini, asosiy leksik tarkibi va grammatik qurilishini saqlab qoladi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili” “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari. “Xalq ta’limi”. 2. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. T. 1993. 23 Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 1996 3. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963. 4. Mirzayev M., UsmonovS., Rasulov R. O’zbek tili. T. 1979. 1-2 5. Shodmonov E., Nafasov T. Hozirgi o’zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T. 1986 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

O’zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari

O’zbek tilining dialektal bo’linishi

O`zbek adabiy tilining me`yorlari

Hozirgi o’zbek she`riyatining taraqqiyot tamoyillari