Qadimiy xalqlar va ularning yozuvlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

Qadimiy xalqlar va ularning yozuvlari REJA: 1. Fonografik yozuvning taraqqiyot yo’li. 2. Jahon xalqlarining asosiy yozuvlari. 3. Sug’d yozuvl va uning yodgorliklari 4. Jahon madaniyati taraqqiyotida lotin imlosining o`rni. 5. Milliy uyg`onish davri va yangi alifboni isloh qilish. 6. Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosining yaratilishi. 7. Mutaqillik davrida yangi o`zbek imlosi.

Finkiy yozuv. Ushbu yozuvdan finkiylar, karfagenlar qadimiy yahudiylar tomonidan finikiya, Suriya, Falastin va qisman Misr , Kipr, Kiliniya(kichik osiyodagi viloyat), Karfagen kabi qadimiy davlatlar foydalanganlar. Finikiy yozuvga daxldor katibalar miloddan avvalgi 2- 4 ming yilliklarga taalluqlidir. Bu yozuvning paydo bo’lishi sarchashmasi haligacha aniq emas. Taxmin qilishlaricha finikiy yozuv qadimiy Qan’onning bo’g’in va undosh yozuvi asosida vujudga kelgan. Finikiyyozuvda 22 ta undsh harf mavjud edi . Keyinchalik qattiq unlilar uchun maxsus alomatlar ishlab chiqildi. Keyinchalik qariyb hamma harfi va ovozli xatlar sistemasi, jumladan yozuvlarning ikki katta bo’g’ini - yunon va yozuvlar ham finikiy yozuvidan ibtido oldi. Oromiy yozuv. Ushbu yozuv undosh tovushlardan iborat bo’lib, 22 ta harfi bor edi. Miloddan oldingi birinchi ming yillikning avvallarida finikiy yozuv zaminida vujudga keldi. Oromiy yozuvning qadimiy osori Bar – Xadod( shimoliy Suriya) va Zokir (Xamodan) katibalardir. Keyinchalik oromiy yozuvni boshqa somiy xalqlar, yahudiylar, oshriylar, bobiliylar qabul qildilar. Miloddan avvalgi 3- 2 asrlarda ushbu yozuv bir necha shoxaga - yahudiy yozuvning murabba xili palmir va nabatiy yozuvlariga bo’lindi. Mazkur yozuv Baynannahrga mixsimon bobil va akkad yozuvlari o’rnini egalladi. Haxomanishiylar davlati (imperiyasi) davrida ham oromiy yozuvi qadimiy fors yozuvi bilan baravar qo’llangan. Jamshid taxtidan 500 taga yaqin oromiy katibalar yozilgan loy taxtachalar topilgan. O’rta eroniy yozuvlarning aksariyati- pahlaviy, forsiy, so’g’diy, monaviy, xorazmiy yozuvlari oromiy xatdanpaydo bo’gan. So’g’d yozuvi. Bu yozuv oromiy yozuv asosida eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda qadimiy So’g’d zaminida yaratilgan. U 23 alomatni o’z ichiga olar edi. So’g’d yozuviga mansub birinchi yozma yodgorlik eramizdan oldingi I asrga taalluqlidir.

So’g’d yozuvining alomatlarini birinchi bor frnsuz olimi R. Goto fransliteratsiya qilgan edi. So’g’d yozuvida avvallari bir – biriga ulangan harflar (ligaturalar) juda kam bo’lgan. Har bir harf o’zining alohida yozma shakliga ega bo’lib, ularni bemalol bir- biridan farq qilishi mumkin edi. VI –asrning boshlarida ,,sutra yozuvi’’ nomukammal finik so’g’d yozuvi taraqqiy etdi va X asrda keng qo’llanildi. Bu yozuv bilan budda dinining yozma yodgorliklari yozilgan. Mukammal finik so’g’d yozuvi sakkizinchi asr o’rtalarida vujudga keldi. Bu yozuv bilan Mug’ tog’ Afrosiyob va panjakent katibalari yozilgan Siniq so’g’d yozuvida ulangan harflar ko’proq ishlatilgan va alomatlarni bir – biridan farqlash ancha qiyin bo’lgan. Mutaaxir siniq so’g’d yozuvi ( bu yozuvni “uyg’uriy so’g’d “ yo “ uyg’uriy” ham deganlar) IX - XI asrlarda taraqqiy etgan. Uyg’uriy yozuvida harflarni bir- biridan farq qilishi uchun dlakritik alomatlarni ishlatish kotiblar ixtiyorida edi. Bu umumso’g’d yozuvlaridan tashqari yana ikki xil so’g’d yozuvi taraqqiy etgan edi. Bularning bittasiga Buxoriy va ikkinchisiga istaravshaniy nomini berish mumkin. Miloddan avvalgi II – III asrlarda shakllangan so’g’d yozuvi ulkamiz madaniyati tarixida muhim rol o’ynaganini isbotlovchi dalillar juda ko’p topilgan. Dalillarning guvohlik berishicha bu yozuv ijtimoiy va madaniy hayotning hamma sohalarida keng qo’llangan. Shu murakkab jarayonda so’g’d yozuvining tashqi shakli takomillasha brogan hamda ichki mazmuni - til tovush sistemasi tobora aniq ifodalanishi tomon o’say brogan, muyyan orfografik normalar vujudga kela boshlagan. Bu qadimiy so’g’d yozuvi orqali eramizning boshlaridan to X – XI asrlarga qadar yozilgan ko’plab noyob yodgorliklar bizgacha yetib kelgan. Bu yodgorliklar orasida ko’plab nimizmatik materiallar ( tanga yozuvlari)

metall, spool, yog’och, charm, qog’oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, shaxsiy maktublar, diniy, axloqiy falsafiy matnlarning parchalari, xo’jalik huquqiy va diplomatoik hujjatlar mavjud. Shunday noyob yodgorliklarning katta guruhi Panjakent yaqinidagi mug’ tog’I tepasidagi qadimgi qasr xarobalaridan tipilgan so’g’d hujjatlaridir. Mazkur yodgorlik majmuasi “ Mug’ tog’I so’g’d tarixi” deb nomlangan va o’z ichiga VII asr oxiri VIII asr boshlarida oid ga yaqin noob hujjatlarni qamrab oladi. Bu hujjatlar so’g’d podsholigida tobe Panj hokimiligi saroyi hamda turli viloyat hokimligi va ayonlariga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat. Arab istilosi kunlarida , xususan, 722 – yilda Panj hokimi, bir muddat So’g’d podshosi taxtiga da’vogar sifatida ish ko’rgan Devashtich boshliq guruh mug’ tog’I joylashgan mudofaa qasrga chekingan. Shu sababli saroy hujjatlari qasrga keltirilgan. Tarix kitobisahifalaridan ayonki 722 yili arablar qasrni bosib olib, vayron qildilar. Mug’ qasri xarobalarida qolib ketgan so’g’d arxivi oradan 1210 yil o’tgach, 1932- 1933 yilarda topilgan. Bu hujjatlar shu vaqt davomida ancha o’rganildi, barcha matnlarning izohli nashrlari e’lon qilinmoqda va ularning til xususiyatlari o’rganlmoqda. Qadimgi so’g’d yozuvi bo’yicha paleografik tadqiqotlar bajrilmoqda. Bir turkum so’g’d hijjatlarining o’zbek tiliga tarjimasi va izohlri 1992 –yil Mirsodiq Is’hoqov tomonidan nashr etildi. Yunon yozuvi: Bu yozuvdan qadimgi yunonliklar miloddan avvalgi X- VIII asrlarda foydalanganlar. Ayni damda u hozirgi yunon tilida ham ba’zi bir tadqiqotlar bilan foydalanildi. Finkiy yozuvdan paydo bo’lgan yunoniklar finkiy yozuvni o’z tillariga mohirlik bilan tadbiq etdilar. Yozuv tarixida birinchi bor unlilar uchun alohida harflar joriy qildilar va undoshlar uchun bir necha harf ilova qildilar. Finikiylar rostdan chapga qarab yozardilar. Yunonliklar ham avval shu usulni qo’llagan. Keyinchalik bir qatorni o’ngdan chapga , ikkinchi qatorni chapdan unga qarab yoza boshladilar.

Miloddan oldingi VII – VI asrlardan boshlab chapdan unga qarab yozishni joriy qildilar. Yunon alifbosi 24 harfdan iborat bo’lib, jahonning ko’pgina tillari alifbosi, jumladan lotin, slaviyan, arman, gruzin, got tillarning alifbosi o’z asosini yunon alifbosidan oldi. Avesto yozuvi: ( Zand yozuvi ham deyiladi) III- IV asrlarda pahlaviy yozuvi asosida ixtro qilingan va Avesto kitobini yozish uchun qo’llangan. Unda 48 ta harf va 3 ligatura ( birlashgan harflar) mavjud edi. Ushbu yozuv Avestoni bexato va to’g’ri o’qish uchun ixtro qilingan. Avesto yozuvi sosoniylar zamonida “ din – dabura”, ya’ni diniy matnlarni zabt etish uchun yaratilgan yozuv nomi bilan yuritilgan. Pahlaviy yozuv: III asrda oromiy yozuv asosida yaratilgan. Pahlaviy tilning qadimiy kotibalari shu yozuvda bitilgan . Ushbu yozuv 22 alomatdan iborat edi. Keyinchalik tez yozish ( kursiv ) usuli qo’llanilgach alomatlar miqdori 14 – 15 ta bo’ldi. Pahlaviy yozuvda faqat uzun unlilar o’z alomatiga ega edi. Ushbu yozuv o’ngdan chapga qarab yozilar edi. Lotin yozuvi: Eramizdan avvalgi 403 –yildan boshlab Afinada klassik grek alfaviti qo’llana boshlandi. Ushbu alfavitda hammasi bo’lib 24 ta harf bo’lib undan 7 taasi unli, qolganlari undosh tovushlarni ifoda etgan. Glarbiy grek yozuvi asosida lotin yozuvi raydo bo’lgan bo’lsa, sharqiy grek yozuvi asosida kirillitsa, gruziya va arman alfavitlari yaratilgan, Ko’p o’tmay lotin yozuvi G’arbiy Yevrpopada keng tarqala boshladi. XIV asrga kelib qog’oz yaratiladi va kitob nashri yo’lga qo’yildi, Hozirgi zamon yozuvlaridan 70 tasi ( bundan 30 tasi Yevropa, 20 tasi Osiyo, 20 tasi Afrikada yashovchi xalqlarga taalluqli) lotin yozuvga asoslangan. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 1. Fonografik yozuvning taraqqiyot bosqichlari haqida gapirib bering. 2. Jahonda qanday yozuvlar keng tarqalgan? Buning sababi nimada deb o’ylaysiz? 3. So’g’d yozuvi haqida nimani bilasiz?

4. Mug’ tog’I so’g’d yozuvi haqida gapirib bering. 5. Qaysi xalqlar yozuvi lotin yozuvi asosida ixtro qilingan? Mavzu: O`rta osiyoda xattotlik san`ati. Reja: 1. Hattotlik san`ati tarixiga nazar. 2. Arab yozuvi va hattotlik san`ati. 3. Xushnavislik va uning qonuniyatlari. Tayanch iboralar: Kaligrafiya, xat, yozuv, xattot, xattotlik, qalam, qilqalam, kitob, chiroyli va to`g`ri yozish san’ati, kitob ko`cherish kasbi, kitobat, arab yozuvi, matbaachilik, nusxa ko`cherish, xattotlik tamoyillari, oltilik silsilasi (suls, nasx, muhaqqaq, rayhon, tavqe’ , riqo), xushnavislik, uchburchak, kvadrat va beshburchak, Sultonali Mashhadiy, ,,Odob ul – mashq” nazariy va qalamiy usul , kufiy xati, xati sitta, munshaot, tug`ro xati, nastaliq xati, xattotlar sultoni. Adabiyotlar: 8, 10, 11, 12, 13, 15, 20 Xattotlik (kaligrafiya) - chiroyli va to`g`ri yozish san’ati, kitob ko`cherish kasbdir. Bu san’at O’rta Osiyoda qadimdan rivoj topgan. Xattotlik tarixi yozuv taraqqiyoti va kitobatning asosiy silohi qalam (nayqalam) bilan chambarchas bog`liqdir. Yozuv va qalam paydo bo`lgandan keyin maxsus kishilar xattotlik bilan shug`ullana boshlaganlar. Ayniqsa, arab yozuvi tarqalgandan keyin xattotlik keng rivoj topgan Matbaachilik vujudga kelgunga qadar kitob tayyorlash ularning nusxasini ko`paytirish ishi bilan xattot shug`ullanganlar. Saroylarda ayrim amaldorlar huzurida xattotlar jamoalari tashkil etilgan. Masalan, Mirzo Boysung`ur o’z saroyida 40 hattotdan iborat guruhni to`plagan edi. Shunday hattotlardan biri Sultonali Mashhadiy bo`lib, u 1432 – yilda tug`ilib, 1520 yilda to`g`ilb 1520 – yilda vafot etgan. U “qiblatul kuttob” (kitoblar qiblasi) va “sultonul –xattot-

ayn”(xattotlar sultoni) kabifaxriy laqablar bilan mashhur bo’lgan. Unga shoirkik zavqi ham begona bo’magan. Quyidagi parcha uning qalamiga mansubdir: Az javony ba hatbo’dy maylam, Ishki hat rondiaz mija saylam. Bar sari ko’y kam kadam zadamye, To tavonistan kalan zadamye. Ro’z to shom mashk myekardam, Na gami hob bo’dy na ho’rdam, (3). (Mazmuni: Yoshlikdan xatga maylim bor edi uning ishqi ko’imdan uyquni qochirar edi. Bekordan bekorga ko’p yurmasdan qo’limgaqalam olardim Ertalabdan kechgacha mashq qilar edim shuning uchun minga na yotish va na yeyishning g’amibar edi) . Sultonali Mashhadiy 1461 –yil Nizomiyning “Maxzanul - asror” masnaviysi, 1464–yil Hofizning devoni, 1465-1466-yillar esa Alisher Navoiyning q’azaliyot devonini kitobat qilib, shuhrat topdi. Keyinchalik Navoiyning taklifi Mashhaddan Hirotga kelib, Husayn Bayqaro kutubxonasida hattotlarga boshchilik qilgan .Hozirga qadar u oqqa ko`chirgan 50 ta asar bizgacha yetib kelgan. Sultonali Mashhadiyning faoliyati borasida Hazrat Navoiy ,,Majolisun- nafois” da, Qozi Ahmad va Som Mirzolar o`zlarining tazkiralarida ma’lumot berib o`tganlar. Yaxshi chiroyli yozishdan maqsad faqat oson o`qishdan emas, balki o`quvchiga estetik zavq bag`ishlash , yozuvni maleh bade` qilishdir. Ta’kidlaganimizdek, xattotlk san’ati yaqin sharq xalqlari o`rtasida arab yozuvi asosida keng tarqaldi. Arab yozuvining oltilik silsilasi - suls, nasx, muhaqqaq, rayhon, tavqe` va riqo` yozuvlari arab hattotlik san`atiga asos soldi. Hattotlik uusuli yozuv turiga bog`liqdir. Hattotlik o`z nazariy va amaliy qonunlariga bo`g`liq ediki, xushnavislar bunga qatiy rioya etar

edilar. Hattotlik nazariyasiga X- XI asr mashhur hattotlari Abu Ali Muhammad (Ibn Musla) All Ibni Hilol(Ibni Bavvob) asos solganlar. Ular an`anasini Yoqut Mustasimiy nazariy jihatdan rivojlantirdi. Hattotlik san’ati ta’kidlaganimizdekmuayyan qonun va talablarga asoslangan va bu talablar matematik aniqlikni talab qilar edi. Oltilik sistemaga asoslangan hattotlik san’ati me`or sifatida doira shaklini tanlar edi. Bu doira ichida tomonlari barobar uchburchak , kvadrat va besh burchak chizilib unda harflar andozasi muayyan qilingan . Har bir harf uchun romb shaklidagi yuqoridan pastga qarab qo`yilgan nuqtalar ishlatilar edi. Yozuv turlariga qarab nuqtalar miqdori o`zgartirilgan. Masalan muhaqqq yozuvi uchun sakkiz no`ta , suls yozuvi uchun yeti va tavqe` yozuvi uchun olti no`qta muqarrar qilingan edi. Arab yozuviga ko`ra doira ichidagi uchburchak, kvadrat va beshburchak shakllarida foydalangan.Dol, qot, mim va vov harflarini yozishda uchburchakdan foydalansalar, jim harfining boshi va shunga o`xshashharflarni yozishda beshburchak andoza sifatida xizmat qilgan. Ba’zan murakkab sistema o`rniga oddiy usul - nuqtalar hisobi qo`llangan. Masalan, suls yozuvida alif harfiga yetti nuqtaga , muhaqqaqyozuvida sakkiz nuqtaga, tavqeyozuvida 10,5 muhaqqaq va tavqe` yozuvlaida to`qqiz nuqta hajmida belgilangan va yozilgan. Xattotlik san’atini rivojlantirishda Ibn Muqta, Ibni Tavvob va Yoqub Mustasiniy bilan qatorda XV asrning mashhur xushnavisi Sultonali Mashhadiyning ham xizmatlari kattadir. Uning ,, Odob ul- mashq” risolasida birinchi bor chiroyli yozuvga o`rgatishning ikki usuli - nazariy va qalamiy usullari bayon etilgan. Nazariy usul o`tgan ustozlar yozuvini o`rganish va mushohada etishni taqozo etsa, qalamiy usul- chiroyli nusxaga qarab payvasta mashq qilishni talab etadi. Xushnavislar aksaran ikki tarzda jalliy va xafiy tarzda yozardilar. Odatatan xafiy mashqi kunduzi, jalliy mashqi kechasi amalga oshirilar edi. Chunki xafiy xati kichik yozilsa, jaliy yozuvi katta - katta yozilar edi.

Ko`pgina kitoblarning hoshiyalarida xafiy xatida kitobat qilingan yozuvlarni ko`ramiz . O`rta asrlarda har bir xushnavis hech bo`lmaganda uch xil yozuvda -sils, nasx, nastaliq yozuvlarida mashq qilib bilar edi. Aksariyat oltilik va nastaliq yozuvida juda yaxshi va chiroyli yozar edi. Xushnavislarning asosiy qurollari siyoh, rangli jo`shalar , oq va rangli qog`oz, nayqalam, qalamtarosh, mistar, qalamdon, siyohdon , mehrak va qalamqat edi. Sultonali Mashhadiyning ,,Risolai xat” Mirali Hiraviyning ,,Mirod ul -xutut’’ Mirimodi Qazviyning ,,Odob ul -mashq’’ Majnun ibn Kamoliddin Mahmudi Rafiqiyning ,, Risolaixati manzum’’ Shafiyoniyning ,,Risolaiy xat’’ Fathulloh Ahmad ibn Muhammadning ,,Risola dar usul va qavoidi xututi sitta ‘’ kabi risolalarida siyoni tayyorlash texnologiyasi, nayqalam qog`ozning sifatini bilish usullri, umuman yozish qurollari borsida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Xushnavislikka ma’lum va joriy bo`lgan qoidalar o`n ikkilik qoidasi debnomlanar va bilar : sul, tarkib, kursi, suud, nuzul, nisbat, davr, sath, quvvat, za`f, safo va nishon edi. VII asrda arab yozuvining keng tarqalgan uslublaridan biri kufiy xati ixtro qilguncha (ixtirochisi Yarab ibn Kahton) O`rta osiyoda tuurliyozuv usullari mavjud bo`lgan . Masalan, makkiy, madaniy, basariy va boshqalar. Bu xatlardan oldinroq ma`qaliy (tik chiziqli0 yozuvi mavjud edi. Kufiy yozuvi ko`pincha madaniy yodgorliklarning naqshlarida saqlanib qolgan. Xalifa muqtadir zamonida yashagan olimIbn Muqla` (864 – 934) ni xatti sitta (okti Xil yozuv: suls, nasx, muhaqqaq, rayhoniy, tavqe`, riqo)ixtirochisi deb tan olganlar. Vaqt o`tishi bilan kufiy yozuvining turli variantlari ixtro qilingan. Qur`oni Karimning ilk namunalari shu yozuvda yozilgan. Zamonlar o`tishi bilan hattotlar bu yozuvni ham binolarning bezaklarida ishlatganlar. Muhaqqaq yozuvi kufiyning biroz o`zgartirilgan shaklidir. Rayhoniy uslubi muhaqqaq uslubi o`xshagan, lekin harf shaklan rayhon barglariga o`xshagani uchun shu nomga loyiq topilgan. Nasx yozuvi kufiy va muhaqqaq

xatlaridan ko`ra Qur`on ko`chirishda ma`qulroq topilgan. Tavqe` yozuvi esa asosan buyruq va farmonlar yozishda qo`llangan. Riqo yozuvi tavqe`ga ancha yaqin. Lekin undan nozikroq. Asosan munshaot (maktub yozishda ) da ishlatilgani va qog`ozlarga nafis qilib yozilgani uchun riqo deb atalgan. Mazkur yozuvlardan tashqari numor g`ubor, shajariy, tug`ro va boshqa xat turlari ham bo`lgan. Tug`ro imzo qoyilganda ishlatilgan. XV asr boshlaridan kitob ko`chirishda (fors – tojik va eski o`zbek tillarida) nastaliq xati rasm bo`ldi. Hazrat Alisher Navoiy ta`biricha xattotlar sultoni bo`lgan Sultonali Mashhadiy nastaliq xatini ajoyib san`at darajasiga ko`targan ekan. Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosi tarixi Turkiy xalqlarning qadim – qadimdan o`z yozuvlari bo`lgan va hozir ham bor. Jahondagi 220 xil yozuvining tarqalish hududi va ulardan foydalanuvchilar soni har xil. Keng tarqalgan yozuvlardan biri o`lik lotin tilining yozuvi, ya`ni lotin yozuvi bo`lib, bizning davrimizda jahon xalqlarining 30 foizdan ziyodi o`z fikrini ana shu yozuv asosida yaratilgan alifboda bayon qiladi. Yangi mustaqil Respublikamizning har tomonlama kamol topishi va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi(1). O’zbekiston Respublikasida lotin yozuvi asosidagi yangi alifboga o`tish fikri 1921 yildan paydo bo`lgan. Bunda Mahmud Hodiyev- Botu kabi ziyolilar tashabbuskor bo`lganlar. Ular lotin va lotin –rus yozuvlari aosidagi o`zbek alifbosini tuzganlar va ilmiy jamoatchilik muhokamasida qo`yganlar. Bizning hududimizda arab alifbosi VIII asrning 20 –yillaridan XX asrning 30 yillarigacha qo`llangan. ,, Milliy uyg`onish’’ davrida arab imlosi va alifbosiga ayrim islohlar kiritish boshlangan. Ammo bu masalani rasmiy ravishda hal qilish 1917 –yilgi to`ntarilishdan so`ng bo`lgan. Arab alifbosini isloh qilish jarayonida bu alifbodan voz kechib, lotin alifbosiga o`tish masalasi ham o`rtaga qo`yilgan.

1917 – yil oktabr to`ntarishdan so`ng mahalliy tillar ularning imlosiga rasmiy ravishda e`tabor berila boshlangan. Ayniqsa 1919 – yil26 dekabrda rusiya Respublikasda savodsizlikni tugatish to`g`risida Dekret chiqqandan so`ng Qo`shma Sho’rolarining Turkiston Muxtor Jumhuriyatidada ham alifbo va imlo masalalarni tezroq hal qilish o`rtaga qo`yilganchunki imlo va harflar shakli masalalarni hal qilmay turib, ko`pchilik xalqni savodxon qilib bo`lmas edi. Turkiston jumhuriyati Xalq Maorifi Komissarligi o`zbek maorifchilarning 1918 – yil avgustda bo`lib o`tgan birinchi qurultoyida arabcha harflarni isloh qilish yuzasidan quyidagi qarorga kelib harflarning ikki xil shaklda, ya`ni alohida yozilish shakli hamda so`z boshida yozilish shakligina bo`lishi lozim. 1921 –yilgi til va imlo qurultyi. Turkiston Xalq Maorif Komissarligining tashabbusi bilan 1921 –yilning yanvar oyi boshida Toshkentda o`zbek tili va imlosi yuzasidan Turkiston Muxtor Jumhuriyati qurultoyi o`tkaziladi. Bu anjumanda va imlo masalasi yuzasidan ma`ruza qilgan Fitrat o`z so`zini: ,, Maorifimizni eski imlo va yozuv bilan kengaytmak va savodsizlikni isloh etmak lozimdir” - degan chaqiriq bilan yakunlagan. Turiston maorifchilarning yig`inida ma`ruza ham qilgan. Ilmiy jamoatchilik bu urinishga o`z munosabatini bildirmagan. Shuni qayd qilish kerakki, 1921 – yil yanvargacha ,, Yangi imlochilar’’ bilan ( Chig`atoy gurunggi” qatnashchilari). ,,Eski imlochilar’’, ,, O`rta imlochilar’’ o`rtasida ilmiy bahs – kurash bo`lgan edi, 1921 –yilgi qurultoydan so`ng ,,Lotinchilar”, ya`ni lotin yozuvi asosidagi o`zbek alifbosini yaratuvchilar (Mahmud Hodiyev – Botu rahbarligida) paydo bo`ldilar, bular ham kurashga qo`shildilar. 1923 – yil 3-9 oktabrda O`rta Osiyo o`zbeklari yozuvi va imlosini isloh qilish yuzasidan Buxoro alifbo imlo konferensiyasi bo`lib o`tadi.

$1924 – yilning 11- aprelida Turkiston Maorif Komissarligida bo`lgan majlisda Moskvadan Komissarlikka yuborilgan yangi tuzilgan lotin alifbosi loyihasi mutaxassislar bilan muhoama qilinadi. Demak , arab alifbosidan lotin alifbosiga o`tishda O`zbekistonda ham, markazda ham tayyorgarlik ishlari olib borilgan. Ozarbayjon hukumati va tilshunoslari sobiq ittifoqdagi turkshunoslarning 1- qurultoyini 1926 –yil 26 fevraldan Boku shahrida o`tkazish tashabbusi bilan chiqqanlar. Bu qurultoyga tayyorgarlik ko`rish maqsadi O`zbekiston Xalq Maorif Komissarligim\ning Ilmiy markazi huzuridagi o`zbeklarni o`rganish qumitasi 1925 –yil 29 – 30 noyabr kunlari Samarqandda til mutaxassislari hamda o`zbekshunoslarninh kengashi o`tkazildi. (Ma`ruzachilarning familiyasini qavs ichiga ko`rsatdik). Til va istiloh (G`ozi OLim Yunusov, E. D. Poivanov), imlo va harf (E. D. Polivanov ). Alisher Navoiy yubileyi to`g`risida (Vadud Mahmudov). Boku qurultoyiga vakil ko`rsatish. Bu kengashda imlo alifbo to`g`risida quyidagi qaror qabul qilingan:,,Bugun ishlatilmoqda bo`lgan imloni yetishmasliklariga qaramasdan aytish mumkinki’’ ko`p imlolardan mukammaldir. Bu imlo yetishmasliklarini bir imlo kengashi yig`ish bilan to`lditrish mumkindir. Shuninf\g uchun - da boshqadan bir lotin harf va imlo masalasi korsatish ortiqchadir’’. Bu qarorni sharhlashga zaruriyat yo`qdir. 1926 – yilning 26 –fevralidan Bokuda sobiq ittifoqdagi turkshunoslarning birinchi qurultoyi ish boshladi. Bu qurultoyda 150 mutaxassis ishtirok etgan. Ozbekistondagi Rahim In`omov (Maorif Komissari), Nazir Turaqulov (ma`ruza qilgan ), Ashurali Zohiriy , Shokitjon Rahimiy, Bekjon Rahmon rasmiy vakili sifatida qatnashganlar. Markazdan prof. L. V. Shcherbak va Yakovlevishtirok etganlar. Turkiyadan mehmon tarzida Kuprilizoda Mehmed Fiod hamda Alibek Husaynzoda qatnashgan. Boku qurultoyida bir necha ilmiy masalalar qatorida harf va imlo$