Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi - Tilshunoslik - Referatlar

Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.5 KB

Ko'chirib olish

Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanis h i Reja: 1. Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi 2. Sintaktik munosabatlarning turlari 3. Subodinativ munosabat ob`ektli, atributiv, relyativ, predikatli 4. Koordinativ munosabat 5. Kopulyativ munosabat 6. Intraduktiv munosabat: vokativ, modal munosabat

Sintaktik munosabatlar sintaktik aloqalar yordamida ifodalanadi. Sintaktik munosabat bilan sintaktik aloqa bir-birini hokazo qiluvchi bir xodisaning ikki tomoni bo`lsa ham, lekin ularning har ikkisi ma`lum o`ziga xoslikka egaligi tufayli bir-biriga muvofiq kelishi shart emas. Masalan, sintaktik munosabat tarkibiga kiruvchi vokativ v modal munosabatlar sintaktik aloqa tarkibida kirishmaydi. Sintaktik birliklarning mazmuniy munosabati kishi ongida aks etgan moddiy dunyodagi elementlarning o`zaro munosabati sanaladi. Masalan, predmei va uning belgisi, harakat va uning sub`ekti harakat va uning ob`ekti o`rtasidagi munosabatlar. Shunga ko`ra, sintaktik birliklar o`rtasidagi sintaktik munosabatlari quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1. Bir tomonlama (subordinativ) munosabat: predikativli, ob`ektli, atributivli, revlyativli. 2. Ikki tomonlama (koordinativ) munosabat. 3. Uyushiq bo`laklar (kopulativ) munosabat. 4. Vokativ va modal (intraduktiv) munosabat. Shu munosabatlarning birinchi, ikkinchi, uchinchi sintaktik aloqa vositalariga ega bo`lib, ularga tenglashish, tobelashish, muvofiqlashish, predikativli, nopredikativli vositalar asosida ro`yobga chiqadi. To`rtinchi tur munosabat yuqoridagi xususiyatlarga ega emasdir. Tenglashish munosabatida komponentlar barobar huquqli bo`ladi va sinash intonatisali bilan aytiladi: dalalar va bog`lar-dalalar bog`lar. Gap qurish uchun tenglashishning bo`lishi shart emas. Nopredikativ va predikativ munosabat asosisda tobelanish yotadi. Gapning asosini tobelanish tashkil qiladi, busiz gap maydoniga kelmaydi. Gapning asosi

bo`lgan ega va kesimning aloqasi natijasida yo so`z birikmasi (nopredikat) yo gap (predikativ munosabat) hosil bo`ladi: vafodor qiz, qiz vafodor kabi. So`zlar sintaktik aloqaga kirishganda, ular faqatgina shakliy bog`lanib qolmay, unda biror vokeylik, tushunchalar ifodalangan bo`ladi (qaratuvchi-qaralmish). Bunday birikma tarkibidagi birliklarning sub`ektli munosabati muvofiqlashuv munosabati sanaladi. Vazifasiga ko`ra, so`z qo`shilmalarining predikativ, ob`ektli va relyativ birikmalarga bo`linishi kelib chiqadi. Ular kesimli, aniqlovini, to`ldiruvchili, xolli birikmalar deb ham nomlanadi. Bir tomonlama (subordinativ) munosabat o`z vazifasiga ko`ra quyidagi ko`rinishlarga ega: Ega va kesim munosabati orqali hosil bo`lgan birikmadir. Atributiv munosabatda predmetning belgi o`rniga qo`shib, bir murakkab tasavvur xolida beriladi. Bu birikma sifatlovchi va sifatlanmishdan hosil bo`ladi. Ular material jixatidan quyidagi ko`rinishlarga ega: Ot+ot: xalq boyligi, yog`och uy Sifat+ot: Yangi dunyo, zur ko`tarinkilik Sifatdosh+ot: aytilgan o`q, o`qigan yigit Olmosh+ot: shu bahor, bu bino, ushbu maktab Son+ot: o`n sakkiz yoshlik, o`nta kitob Ravish+ot: oz suv, ko`p qalam, tez bola Mimema+ot: duv-duv gap, shov-shuv daryo Ob`ektli birikma predmet bilan harakat orasidani munosabatni ko`rsatadi. Ob`ektli birikmaning tobe komponent bo`lib kelgan so`z to`ldiruvchi vazifasini bajaradi.

Ob`ektli birikma tarkibidagi komponentlar kelishik affikslari (qishloqni aylanmoq, do`stga gapirmoq) va ko`makchilar (saylovchilar bilan uchrashmoq, tinchlik uchun kurashmoq) orqali munosabatga kirishadi. Bu to`ldiruvchi-to`ldirilmish munosabatdir. Ob`ektli birikmalar material jixatidan quyidagicha bo`ladi. Ot+fe`l: yer haydamoq, osmonga uchmoq ot+sifat: qildan ingichka, paxtadan oq. ot+ravish: chumolidan ko`p, aqldan tez. Relyativ birikmada holat orasidagi munosabat ifodalanadi. Relyativ birikmalar holat ifodalovchi tobe elementning harakat bilan hech qanday grammatik vositalarsiz munosabatga kirishishidan tashkil topadi. Bu bir xil munosabat xol-xollanmish munosabatdir. Bunday munosabat asosida shakllangan birikmalarning material jixatidan ko`rinishlari quyidagichadir: ravish+fe`l: sekin yurmoq, ravon o`qimoq. ravish+fe`l: yarqirab ko`rinmoq, shildirab oqmoq, suyunib gapirmoq. Ba`zi ishlarda relyativ birikmani bitishuvga tenglashtirish xollari uchraydi (G`ulomov A., Askarova M. Hozirga o`zbek tili. Toshkent: 1965,17-bet). Ikkinchi tomonlama (koordinativ) munosabat asosida qaratuvchi- qaralmishmunosabati shakllanadi: xalqimizning boyligi, mening kitobim. Bunday munosabatda, birinchidan, qaratuvchi qaralmishlar o`ziga mos egalik shakllaridan birida kelishini, ikkinchidan, qaratuvchini qaratqich kelishigida talab qiladi. Shuning uchun bunday

munosabatni tobe munosabatdan farqlash lozim. Uni muvofiqlashuv deb atash maqsadga muvofiqdir. Uyushiq bo`laklar bir-biri bilan o`zaro sintaktik munosabatga kirishadi. Uyushiq bo`laklar birliklarning o`zaro munosabati kopulyativ munosabat sanaladi: Saroy uchun allaqancha taxta, yog`och, tunuka oldirib quygan. (S.Ahmad) Undalma va kirishlar orqali ifodalanadigan munosabat turi intraduktiv munosabat sanaladi: Bu xil munosabat gapning sintaktik tuzilishi orqali ifodalangan diktum bilan so`zlovichi o`rtasidagi munosabatdir. Intraduktiv munosabat o`z xarakteriga ko`ra vokativ, modal munosabatga bo`linadi: men shoshilayotganim yo`q, bolam (M.Ibragimov, lekin menimcha, siz haqsiz (Sh.Rashidov). Xullas, sintaktik birliklar ham til birligi sifatida tizim tarkibida sintagmatik va paradrikmatik munosabatlarda bo`ladi.

O'xshashlar

Sintaktik bo‘lakning uyushiq qator bilan ifodalanishi

Leksik-semantik munosabatlar va ularning turlari

Kesim va uning ifodalanishi

So’zlarning sintaktik (aloqa-munosabat) shakllari. Sintaktik shakllarning morfologik va sintaktik tabiati

So’zlarning sintaktik (aloqa-munosabat) shakllari. Sintaktik shakllarning morfologik va sintaktik tabiati