- Bosh sahifa
- Referatlar
- Tilshunoslik
- So’zlarning sintaktik (aloqa-munosabat) shakllari. Sintaktik shakllarning morfologik va sintaktik tabiati
So’zlarning sintaktik (aloqa-munosabat) shakllari. Sintaktik shakllarning morfologik va sintaktik tabiati
Yuklangan vaqt:
24.01.2024
![Grammatik shakl, grammatik shaklga zotiy yondashuv, lug’aviy shakl, sintaktik shakl, harakat tarzi shakllari, kelishik, egalik va kesimlik shakllarining umumiy va xususiy tomonlari, o’zgaruvchi leksemalar, o’zgarmas leksemalar. Grammatik shakllarning ma’lum bir ma’no ifodalash bilan birga bir shakl o’ziga xos sintaktik vazifani ham bajarishi qadimdan tilshunosligimizda aniqlanilgan. Ammo grammatik shakllarning ma’noviy va sintaktik tomoni bir- biridan uzib talqin qilinar edi. Grammatik shakllarga zotiy yondashuv bu masalalarda ma’noviy (semantik) va sintaktik (vazifaviy) tomonlarning dialektik birlikda bo’lishi, bir tomon bo’rttirilganda ikkinchi tomon zaiflashishini to`g’ri aniqlay olish va uni tushuntirishga imkon berdi. Morfologik shakl [MSH]da ma`no va vazifa mushtarak holda yashaydi. Morfologik vositalar nutq jarayonida ma`lum bir so`zga qo`shilib, muayyan sintaktik shakl [SSH]larni hosil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, morfologik vositalar birikish jarayonida o`ziga xos ma`noga ega bo`ladi va sintaktik imkoniyatlarini voqelantiradi. Morfologik vositalar leksemalarga qo`shilib yangi SSHni vujudga keltirar ekan, ayni paytda uni boshqa SSHga bog`lash vazifasini ham baj aradi. Shu bilan bir qatorda leksemaning valentlik imkoniyatini qisman o`zgartiradi. Chunonchi, gul leksemasi va gulni SSHini olib ko`raylik. Gul leksemasining birikish imkoniyati chegaralanmagan [ qizil gul, ko`p gul, beshta gul, xushbo`y gul ]. Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan gulni termoq, gulga o`xshamoq, guldan uzmoq, gulda yig`ilmoq va hokazo . Gulni SSHida esa bu birikish tobe so`z bilan bog`lanish q`obiliyati to`la saqlangan holda hokim so`z turlarini keskin chegaralaydi: gulni termoq, gulni olmoq, gulni sotmoq , ya`ni bu SSH faqat o`timli fe`llar bilangina birika oladi. Shuning uchun formal-funksional tahlilda morfologiya bilan sintaksis bir- biridan keskin ajratilmaydi. So`z shakli ikki jihatdan tadqiq etilishi mumkin. So`z shaklidan vazifaga – sintaksis, vazifadan so` shakliga – morfologiya sifatida talqin etiladi. [2;] So`zning sintaktik shakllari tizimi aytib o`tganimizdek, egalik, kelishik va kesimlik shakllarini o`z ichiga oladi. Bu shakllarni birlashtiruvchi umumiy](/data/documents/719fe26e-c873-4b2a-87e8-709574a5a383/page-2.png)
![Usbu morfologik kategoriyalarga mansub shakllar ikki guruhga ajratib o`rganiladi: 1. Leksik – morfologik (lug`aviy) shakllar 2. Funksional – morfologik (sintak tik) shakllar Bu ajralishning mohiyati shundaki , lug ` aviy shakllar ( bularga qisman an ` anaviy forma yasovchilar kiradi ) o ` zi qo ` shilib kelayotgan so ` zga yangi sintaktik vazifa bermaydi , lug ` aviy ma ` noga qisman ta ` sir etib , uni muayyanlashtiradi . Lug ` aviy shakl yasovchi qo ` shimchalarga fe ` l nisbatlari , fe ` l turlari ( ravishdosh , sifatdosh , harakat nomi ), harakat tarzi , otlarda son , kichraytirish - erkalash , shaxsiy munosabat , sifat darajalari , sonning turlari qo ` shimchalari kiradi . Masalan , ot turkumida lug ` aviy ma ` noga ta ` sir qiluvchi grammatik vositalar sifatida kichraytirish va erkalash ko ` rsatkichlari bo ` lgan [- cha ], [- choq ], [- chak ] qo ` shimchalari o ` zbek an ` anaviy tilshunosligida otlarning kichraytirish - erkalash shakllari sifatida atroflicha o ` rganilgan . Kichraytirish shakllari otlarga qo`shilar ekan, avvalo ularning lug`aviy ma`nosiga muayyanlik](/data/documents/719fe26e-c873-4b2a-87e8-709574a5a383/page-4.png)
![kiritadi. Masalan, kitob, qush, mushuk, hovuz so`zlarida “kattalik” belgisi ham, ”kichiklik” belgisi ham mavjud bo`lib, so`z ma`nosi bu jihatdan neytraldir. Ya`ni bu so`zlar turli kattaliklar ([katta], [o`rta], [kichik], [yirik]) ni ifodalovchi so`zlar bilan erkin birikaveradi. Kichraytirish shakli [-cha] esa so`zni shakllantirar ekan, uning semantikasidagi ma`lum nuqtalarni oydinlashtiradi. Bu qo`shimchani olgan sememada “katta” semasi so`nadi. Semantikada yuz bergan o`zgarish leksemaning sintaktik qobiliyatini ham o`zgartirib yuboradi. Ya`ni, kitobcha so`zshakli [o`rta], [katta], [ulkan] kabi leksemalar bilan birikish imkoniyatiga ega bo`lolmaydi. Harakat tarzi shakllari fe’lning lug’aviy ma’nosi bilan zich bog’langan. Bu shakllar fe’llarni grammatik jihatdan shakllantirib, ularning lug’aviy ma’nolarini muayyanlashtiradi: harakatning kutilmaganda sodir bo’lishi ( kulib yubordi ), harakatning tugallanganligi ( o’qib chiqdi ), harakatning davomiyligi (o’qib yuribdi) kabi o’nlab ma’nolarni ifodalaydi. Ushbu shakllar ko’makchi fe’llar atamasi ostida o’zbek tilshunosligida batafsil o’rganilgan. Lekin bugungi kunda ko’makchi fe’llarning lug’aviy shakllar sifatida tutgan o’rni va lisoniy mohiyati masalasi kun tartibida turgan muammolardan sanaladi. Lug’aviy shakl yasovchilar guruhiga mansub bo’lgan ko’plik son shakli ot turkumiga mansub leksemalarda “belgilanmagan miqdor” semasini muayyanlashtiradi: U kitoblarini yig’ishtira boshladi. Yuqorida aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelinadiki, lug’aviy shakllar sirasiga ma’lum bir turkumlar doirasidagina amal qiladigan son, kichraytirish - erkalash [ot turkumi], nisbat [[fel], daraja [sifat] kabi korsatkichlar kiritiladi . Sintaktik shakl yasovchi qo shimchalar esa barcha turkumlar uchun umumiy bo`lib, sozning lug`aviy manosiga mutlaqo tasir etmay, sozlarni bir-biriga bog`lab, ularga malum bir sintaktik vazifalar muyyanlashtirishga xizmat qiladi. Sintaktik shakllar guruhiga egalik, kelishik, kesimlik kategoriyasi qo`shimchalari kiritiladi. Bular oz navbatida sintaktik imkoniyati nuqtai nazaridan yana ikki guruhga ajraladi: a) sozlarni boglashga xizmat qiluvchi shakllar (kelishik, egalik); b) sozlarga alohida sintaktik vazifa belgilovchi shakllar (kesimlik shakllari).](/data/documents/719fe26e-c873-4b2a-87e8-709574a5a383/page-5.png)
