Sintaktik aloqa ва муносабатлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Sintaktik aloqa ва муносабатлар Режа 1. Sintaktik alo q a. 2. S o’ z tizmasi. 3. S o’ z birikmasi. 4. Sintaktik aloqani ta‘minlovchi vositalar.

Sintaktik aloqa. Mustaqil so’zlarning nutq jarayonidagi erkin bog’lanishi sintaktik aloqa deyiladi: Suvlar tiniq, toza havo. Sintaktik birliklar bir necha a‘zoli bo’ladi. Faqat gap bir a‘zoli bo’lishi mumkin. Nutqda so’zlarning bir-biri bilan bog’lanishi har bir tilning LSQlari, leksemalarning birikish imkoniyatlari asosida sodir bo’ladi. So’zlarning sintaktik munosabatga kirishuvi natijasida hosil bo’lgan sintaktik qurilma so’z qo’shilmasi deyiladi. Bu so’zlarning bir-biriga ergashishi (a‘lochi o’quvchi) yoki tenglashishi (olma va anor) shakllarida bo’lishi mumkin. A‘lochi o’quvchi birikmasida bir so’z ma‘noviy qobiliyatini namoyon qilish uchun boshqasiga ehtiyoj sezadi. Aniqrog’i, (o’quvchi) uzvi izohlanishga muhtoj. Shu boisdan (a‘lochi) so’zi unga ergashib, izohlab keladi. Bu tobelanish aloqasidir. Tobelanish aloqasi natijasida so’z birikmasi va gaplar hosil bo’ladi: tiniq suv, Salim o’qidi. O’zbek tilida keyin kelib, ma‘nosi izohlanayotgan so’z hokim (bosh) so’z, hokim so’zga ergashish yo’li bilan bog’lanib, uning ma‘nosini izohlaydigan so’z tobe (ergash so’z) deyiladi. (Tiniq suv), (Salim o’qidi) birikuvlarida (tiniq) va (Salim) so’zlari tobe, (suv) va (o’qidi) so’zlari hokim a‘zolardir. Nutqda so’zlarning barchasi ham tobe aloqada bog’lanavermaydi. So’zlar (olma va anor), (nok va anjir), (o’qidi va yozdi) shaklida biri ikkinchisiga bo’ysunmay, teng holda ham bog’lanishi mumkin. Bu so’z qo’shilmalari a‘zolari teng huquqli bo’lib, biri ikkinchisining ma‘nosini izohlamaydi. Demak, so’zlar orasidagi aloqa ikki xildir: tenglashish va tobelanish. Ular esa uch xil hosilani beradi: so’z birikmasi, so’z tizmasi va gap. Tenglashish aloqasi asosida so’z tizmasi hosil bo’lsa, tobelanish aloqasi asosida so’z birikmasi va gap shakllanadi. So’z tizmasi . So’z tizmasi (olma va anor) teng huquqli a‘zolardan tashkil topadi. Ular orasida tobelik bo’lmaydi. Shunga muvofiq, ular orasida bir-birini izohlash, to’ldirish hodisasi ham bo’lmaydi. So’z tizmasi tashkil etuvchilarining o’rnini almashtirish ham mumkin: (anor va olma). Bu ularning sintaktik mavqei va ma‘nosiga putur yetkazmaydi. So’z tizmasidagi a‘zolar birgalikda boshqa so’zga tobelanib, uni aniqlashi (oq va sariq gullar) yoki boshqa so’z tomonidan izohlanib,

birgalikda hokim uzv bo’lib kelishi mumkin (shirin olma va anor). Shuningdek, so’z tizmasidagi har bir uzv o’ziga xos tobe uzvlarga ham ega bo’lishi mumkin (o’qiyotgan bola) va (yozayotgan qiz). So’z tizmasi a‘zolari teng bog’lovchilar yordamida yoki bog’lovchi vositalarsiz, faqat ohang yordamida bog’lanishi mumkin: bola, qiz kabi. So’z tizmasi a‘zolari, asosan, bir so’z turkumiga mansub leksemalar voqelanishlari bo’ladi: olma (ot) va anor (ot). Ba‘zan ular turli turkumlardan ham bo’ladi: Salim (ot) va men (olmosh). So’z birikmasi birikuvchi so’zlarning hokim-tobelik munosabati asosida hosil bo’ladi. Bunda izohlanuvchi a‘zo kengayuvchi, izohlovchi a‘zo kengaytiruvchi a‘zo ham deb yuritiladi: (kitobni o’qimoq) ( kitobni - izohlovchi, kengaytiruvchi, o’qimoq - izohlanuvchi, kengayuvchi). Tobelanish aloqasida hokim a‘zo hokimlik mavqei va vositalariga, tobe a‘zo tobelik mavqei va uni ta‘minlovchi vositalarga ega bo’ladi. kitobni o’qimoq birikmasida (kitobni) a‘zosi oldin kelib, tushum kelishigi ko’rsatkichi bilan shakllangan bo’lsa, (o’qimoq) a‘zosi hokimlik mavqei va shakliga ega. A‘zolarning hokim-tobeligini bildiradigan shakliy ko’rsatkichlar har doim ham bo’lavermaydi. Morfologik ko’rsatkichlar bo’lmaganda ham tobelik va hokimlik belgilari birikuvchi so’zlarning lug’aviy-grammatik tabiatidan, sintaktik o’rnidan hamda tartib va ohangdan bilinib turadi. Masalan: (tiniq suv) (tobe+hokim), suv tiniq (tobe+hokim). Nutqiy birikuvlarda hokim-tobelik belgilarini aniqlashda ohangga asoslanishning ahamiyati katta. Masalan, so’z tizmasida sanash ohangi mavjud bo’lsa (qalam, daftar), so’z birikmasida ko’tariluvchi (kitobni o’qimoq) va gapda pasayuvchi ohang (suvlar tiniq) amal qiladi. Biroq hokim-tobelikni aniqlashda morfologik ko’rsatkichlarga tayanish har doim ham to’g’ri bo’lavermaganligi kabi (chunki morfologik ko’rsatkichlarsiz ham so’z birikuvlari hosil bo’laveradi - qizil qalam), ohang va so’z tartibiga tayanish ham mutlaq asos emas. Chunki kitobni o’qidi nutqiy so’z birikmasi pasayuvchi ohang bilan aytilsa, o’qidim kitobni hosilasida hokim so’z oldin tobe so’z keyin kelsa-da u so’z birikmasi sanalaveradi.

Umuman, tobelikning ko’rsatkichlari bo’lmaganda, tartib hokim-tobelikning asosiy belgisi bo’ladi, bunday ko’rsatkich bo’lganda esa u o’z kuchini yo’qotadi. Tenglashish uyushiq bo’laklar va ayrim qo’shma gap a‘zolari orasida amal qilsa, bulardan boshqa bog’lanishlar tobelanish aloqasidir. Gap. Gapning asosini ham tobelanish tashkil qiladi. Kesim gapning markaziy, uyushtiruvchi bo’lagi bo’lib, u barcha gap bo’laklarini o’ziga bevosita yoki bilvosita tobelaydi. Sintaktik aloqani ta‘minlovchi vositalar . Erkin birikmalarda so’zlar bir-biri bilan har xil bog’lanadi: bu bog’lanishlarda sintaktik aloqa turli vositalar asosida amalga oshadi: a‘lochi o’quvchi, o’qituvchini tabriklamoq, paxtani mashina bilan termoq, kitobning varag’i va h. kabi. So’zlarning turli vositalar yordamida bog’lanishi ularning qaysi lug’aviy- grammatik tip (so’z turkumi) ga kirishiga, lug’aviy-grammatik xususiyatlariga bog’liq. Zero, ayrim lug’aviy-grammatik tip so’zlar, asosan, tobe a‘zo vazifasida kelish uchun ixtisoslashgan (masalan, son, ravish, sifat): besh o’quvchi, tez gapirish, a‘lochi bola kabi. Shuning uchun ular so’z birikmasida tobe a‘zo mavqeida kelish uchun ma‘lum bir grammatik ko’rsatkichni talab qilmaydi. Ayrim so’z turkumlari (masalan, ot, fe‘l) asosan, hokim mavqe egallashga xoslangan: issiq non, kitobni keltirmoq. Shu boisdan ular tobe a‘zo sifatida nutqda ishtirok etishi uchun o’ziga xos grammatik shakl kasb etadi: paxtani termoq, terilgan paxta. Sintaktik aloqalarni ifodalovchi vositalar sintaktik shakl hosil qiluvchi qo’shimchalar, yordamchi so’zlar, so’z tartibi va ohanglardir. Aloqa-munosabat (sintaktik ) shakllari. Bular sintaktik shakl hosil qiluvchi vositalar - kelishik, egalik, kesimlik shakllaridir. Aloqa-munosabat shakllari so’zlarni erkin biriktirishning eng faol vositalaridan hisoblanadi. Men qishloqqa bordim gapida -ga shakli qishloq so’zini bormoq fe‘li bilan, -dim kesimlik shaklidagi -m ko’rsatkichi men so’zini bormoq fe‘liga tobelash vazifasini o’tamoqda. Egalik qo’shimchalari mustaqil so’zlarning hokim mavqeda kelishini ifodalab, uning tobe so’zga munosabatini ko’rsatadi (sizning uyingiz). Shuningdek,

bog’lash bilan birgalikda, hokim va tobe so’zning shaxs va sonda moslashishini ham ta‘minlaydi. Kelishik mustaqil so’zlarning barchasi uchun tobelikni ta‘minlovchi formal ko’rsatkichdir. Masalan, bosh kelishik egani, tushum kelishigi to’ldiruvchini, qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim bo’lakka tobelaydi. SHaxs-son qo’shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan birgalikda, o’zi hosil qilayotgan hokim bo’lakni tobe bo’lak -egaga bog’laydi. Yordamchi so’zlar. Sintaktik aloqalarni ifodalashda qo’llanadigan yordamchilar ko’makchi, bog’lovchi va bog’lamalardir. Ko’makchilar bir so’zni ikkinchi so’zga tobelovchi vositadir. Ular ma‘no va vazifalari jihatdan kelishiklarga o’xshaydi (telefonda gaplashmoq - telefon orqali gaplashmoq). Shuningdek, ko’makchi so’zlarni sintaktik aloqaga kiritishda o’zi bilan birga ularning ma‘lum bir kelishik shaklida bo’lishini ham talab qiladi: Marraga qadar bir tekisda yugurib borishdi. Bog’lovchilar odatda, so’z tizmalarining, gaplarning a‘zolarini bog’lash uchun xizmat qiladi. Masalan: olma va anor. Men o’qidim va yozdim. Teng bog’lovchi birinchi misolda so’z tizmasi a‘zolarini, ikkinchi misolda esa qo’shma gap a‘zolarini bog’lash uchun xizmat qilgan. Bog’lama ot kesimni ega yoki boshqa tobe a‘zolar bilan bog’lash uchun xizmat qiladi: Biz o’tgan yili talaba bo’ldik. Bunda bo’ldik bog’lamasi shaxs-son va zamon ma‘nolarini ifodalagan va kesimni uning shaxs (biz) va zamon (o’tgan yili) kengaytiruvchilari bilan bog’lagan. So’z tartibi. So’zlar erkin birikuvlarda grammatik shakllar asosida bog’langanda so’z tartibi o’zgarsa-da, u ma‘noviy munosabat yoki bog’lanishga ta‘sir qilmaydi: Sen kitobni keltirdingmi? Kitobni sen keltirdingmi? Keltirdingmi sen kitobni? Birikuvlaridagi so’zlar o’rni almashtirilganiga qaramay, keltirdingmi so’z shakli hokim, sen va kitobni so’z shakllari tobe a‘zo sifatida qolavergan. Chunki ular sintaktik mavqelarini ta‘minlovchi vositalar - morfologik ko’rsatkichlarga ega. So’zlarning hokim-tobeligi (sintaktik mavqei)ni ko’rsatuvchi vositalar bo’lmaganda so’z tartibining qimmati oshadi (achchiq olma). Bunda

$so’zning gapdagi funktsiyasi, asosan, tartibi bilan belgilanadi, tartib o’zgarsa, mazmun bilan birga, sintaktik holat ham o’zgaradi: Hayot go’zal (ega+kesim), go’zal hayot (aniqlovchi+aniqlanmish). Gapda uslubiy maqsadlarda so’z tartibi o’zgarishi mumkin. O’qituvchi intizom haqida gapirdi. Intizom haqida o’qituvchi gapirdi. Tartibning bunday o’zgarishi a‘zolarning hokim-tobeligiga ta‘sir qilmaydi, biroq gapning uslubiy jihatlariga ma‘nodagi, fikrdagi ottenkaga ta‘siri mavjud. Ohang. Ohang ham, yuqorida aytilganidek, birikuvlarning tabiatini ko’rsatuvchi nisbiy vosita hisoblanadi. Gap tugallangan ohang bilan aytilsa, gap tarkibidagi ayrim birikuvlar sanash (olma va anor), ayrimlari ko’tariluvchi ohangga (qizil qalam) ega bo’ladi. Ohang (pauza) birikuvlarning sintaktik bo’lishini ko’rsatadi. Masalan, Ko’p qavatli uy birikmasini ikki xil ko’p//qavatli uy va ko’p qavatli//uy tarzida aytish mumkin. Demak, sintaktik aloqani, unga bog’liq ravishda mazmuniy boshqalikni ifodalashda ohangning o’rni bor. Ya‘ni, ko’p\\qavatli uy tarzida birinchi so’zdan keyin pauza qilinishi natijasida (ko’p) so’z shakli tobe va (qavatli uy) birikmasi unga hokim, mavqeda bo’lib, bunda qavatli uylarning ko’pligi ma‘nosi anglashiladi. Ikkinchi holatda (ko’p qavatli//uy) esa ko’p qavatli birikmasi tobe, uy so’z shakli esa hokim mavqeda bo’lib, birikmadan uyning qavatlari ko’pligi ma‘nosi anglashildi. Sanash ohangi bir xil bo’laklarning aloqasini ifodalaydi: oltin, kumush tosh bo’lar. Qo’shma gapning tarkibiy qismlari orasida ham maxsus-qarama-qarshilik (Kunduzi issiq - kechasi sovuq), shart (Sen kel - u boradi), sabab (Kecha borolmadim - mehmonlar kelib qoldi) mavjud. Ko’rinadiki, ayrim o’rinlarda so’zlarni va gaplarni bog’lashni ohangning o’zi bajaradi. Bog’lashni boshqa vositalar o’z zimmasiga olganda ohangning roli kuchsizlanadi.$ Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

O'xshashlar

Gap va sintaktik aloqa vositalari

So’zlarning sintaktik (aloqa-munosabat) shakllari. Sintaktik shakllarning morfologik va sintaktik tabiati

Sintaktik tipologiya - sintaktik aloqalar turlari

Sintaktik birliklar