Sintaktik birliklar - Tilshunoslik - Referatlar

Sintaktik birliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41 KB

Ko'chirib olish

Sintaktik birliklar Reja: 1. So’z – elementar birlik. 2. So’z birikmasi – nopredikativ birlik. 3. Sodda gap – monopredikativ birlik. 4. Qo’shma gap – polipredikativ birlik. 5. So’z birikmasi va gapning o’zaro munosabati. 6. Gapning xarakterli belgilari.

Leksema – leksik birlik, lekin u ma`lum grammatik shaklda kelib, sintaktik vazifa bajaradi – sintaktik birlik bo’ladi. Sintaktik qurilma hosil qilishda material element – so’zlar ishtirok qiladi. So’zlarning bir-biri bilan qushilib birikma hosil qilishi uchun ularning semantik- grammatik tomonlari mos kelishi lozim. Chunki so’zlarning o’z qushilish imkoniyatlari mavjud. Masalan, sifat ot bilan birika oladi (qizil olma: predmet va uning belgisi), ot fe`l bilan birika oladi (qush uchayapdi: narsa va uning harakati). Bu xil moslik bo’lmaganligi uchun sifat bilan son birika olmaydi. So’zlarning bunday birikish imkoniyatlari valentlik sanaladi. So’z sintaktik qurilmaning elementar birligi bo’lib, u ham sintaktik birlik sanaladi. So’z har gal sintaktik qurilmani hosil qilishda ma`lum bir shaklda ishtirok qiladi. Bu shakl sintaktik vazifaga ega bo’ladi. So’zlarni biriktiruvchi vosita-sintaktik vosita sifatida affikslar, yordamichi so’zlar, intonaciya va so’z tartibi ishtirok qiladi. O’zaro grammatik va mazmuniy jihatdan bog’lanib, ob`ektiv borliqdagi narsa va xodisalarning nomini bildiruvchi sintaktik birlik – nopredikativ birlik so’z birikmasidir. So’z birikmasi doimo ikki qismdan: hokim va tobe qismdan iborat bo’ladi. So’z birikmasi xokim so’z valentligining yuzaga chiquvidan, uning imkoniyat tarzidagi bo’sh o’rinlarining to’ldirilishidan vujudga keladi. Nopredikativ aloqa – ikkinchi darajali bo’laklarning xokim bo’lak bilan aloqasidir. Nopredikativ aloqa so’z birikmasini tashkil qiladi. So’z birikmasida xokim bo’lak talabi bilan tobe bo’lak muayyan grammatik shaklda keladi. Shuning so’z birikmasi uchun faqat tobe qismning qanday grammatik shaklda kelayotgani ahamiyatli bo’ladi: o’qituvchining hikoyasi, qanddan shirin, sutni ichmoq, sekin so’zladi. So’zlarning har qanday nopredikativ bog’lanishi so’z birikmasini hosil qila bermaydi. Shuning uchun ham so’zlarning nopredikativ bog’lanishi ikkiga bo’linadi: 1) erkin bog’lanish; 2) turg’un bog’lanish.

Erkin bog’lanish so’z birikmasini, turg’un bog’lanish esa frazeologiyaning tekshirish ob`ektidir. Qiyoslang: qizil olma, kitobni o’qimoq; yuragini olmoq, og’zi ochilmoq. Sintaksisning asosiy birligi gapdir. Gap boshqa sintaktik birliklardan predikativli belgisi orqali farqlanadi. Predikativlik gapning shakllar tizimidagi qismlarga ajralmaydigan grammatik ma`nodir. Predikativlik shaxs-son, zamon, mayl, Tasdiq-inkor ma`nolari va bu ma`nolarni ifodalovchi shakllar yig’indisidan tashkil topadi. Predikativli gapning asosiy grammatik kategoriyali bo’lib, u tasdiq, inkor, modallik (mayl), zamon, shaxs, mon kategoriyalari sintezidan iborat. Gap atamasi umumlashgan birlik, moxiyat sifatida til birligini ham, reallashgan birlik, hodisa sifatida nutq ham ifoda etadi. Hozirgi kunda gap sathida til va nutq hodisalarini farqlashda til birligi uchun gap, nutq birligi uchun jumla atamalaridan foydalanmoqdalar. Predikativ aloqa asosida shakllangan gaplar o’z xarakteriga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1) sodda gap – monopredikativ birlik; 2) qo’shma gap -- polipredikativ birlik. Sodda gaplar monopredikat asosga egadir; chunki gapning semantik hamda uyushtiruv markazida birgina predikat bo’ladi. Har kanday gapning semantik va uyushtiruvchi markaz predikat sanaladi. Shuning uchun gapning butun tavsifi predikat asosida izoxlanishi lozim. Predikat xarakteriga ko’ra, sodda gapni ikki guruxga ajratish mumkin: 1) Fe`l asosli gaplar; 2) ot asosli gaplar. Fe`l asosli gaplarda fe`ldan ifodalangan sintaksema ikki xil vazifa bajaradi: 1) gal elementlarini tashkil etish (bog’lanish) 2) gapni gap qilib shakllantirish. Fe`l asosli gaplarda sub`ekt ma`noli ham berilgan bo’ladi. Chiqiradi, chaqiradi. Qani endi o'rtog’i churq etsa (V.Ro’zimatov). Tuzilish va mazmuniy markaz ot predikatlardan iborat bo’lgan gaplar ot asosli gaplar sanaladi. Ot predikatlar turli-tuman ma`nolarni ifodalaydi: mavjudlik

bildirish, ikki ob`ektni tenglashtirish, ma`lum ob`ektni: 1) mavjudlik bildiruvchi gaplarni: 2) tenglashtiruvchi gaplar; 3) tavsiflovchi gaplar. Masalan: Yuq, yaqindan kvasan, xat bor sahroda (A.Muxtor). Komil bo’lish imkoniyati xar bir kimsada mavjud (R.Fish). Kuk piyozlar urug’lab yotibdi (U.Xoshimov). Sahro jonli, axir. Mana, oyoq ostida (A.Muxtor). Ukam – shaxarda. O’ushma gap til sintaktik sathining oliy – polipredikativ birligidir. Qo’shma gaplarda murakkab hukm ifodalanadi. Muayyan voqea ifodachisi gap bo’lsa, voqealar o’rtasidagi munosabatlarning ifodachisi qo’shma gapdir. Shuning uchun ularda bir necha predikat ishtirok etadi: Sen gapga tushsang hamma xursand bo’ladi. Sen gapirganingga qaramay, hamma xursand bo’ladi. Bu qo’shma gaplarda ayni bir voqealar ifodalangan, lekin bu vo-ealar o’ratsidagi munosabatlar har xil, ulardagi shart, payt to’siqsizlik munosabatlari ifodalangan. Xullas, ikki yoki undan ortiq voqea orasidagi munosabani ifodalovchi qo’shma gap – polipredikativ shakldir. So’zlar o’zaro sintaktik bog’lanib, tushuncha ifodalovchi birlik – so’z birikmasi paydo bo’ladi. U gapning tarkibida shakllantiruvchi element bo’lib xizmat qiladi. So’z birikmasi fikr ifoda etmaydi. Fikr ifodalash vazifasini gap bajaradi. Shunga ko’ra, sintaksisning bosh birligi gap sanalib, so’z birikmasi gapning tarkibiga kiradigan yordamchi birlikdir. Tilning sintaktik birliklari gap va so’z birikmalari turli vositalar orqali so’zlarning birikishidan hosil bo’ladi. Gap va so’z birikmalari bir-biridan qo’uyidagi belgilari bilan farqlanib turadi: 1. Gap predikativ aloqa asosida shakllangan predikativ sintaktik birlik: Ko’chada sizlarni boboy kutib turibdi (Oybek) – Nega chizding? – Chizdim (X.To’xtaboyev). so’z birikmasi nopredikativ aloqa asosida shakllangan nopredikativ sintaktik birlik: soyadek ergashmoq, qo’lni bermoq, sening ukang. 2. Gap bir so’zli ham bo’la oladi: -- Bobo, --dedim. –Yugur (Gayratiy). –A-a? –dedi yisi (X.Nazir). so’z birikmasi esa kamida ikki so’zli bo’ladi: Shoiraning kitobi, xayronligidan yashirdi, Xabibaning ko’zi.

Bundan tashqarixar bir, gapning o’ziga xos xarakterli belgilari mavjud: fikr va xis-tuyg’uni ifodalash, muayyan struktura va modelga ega bo’lish, ma`no va grammatik butunlik, predikativlik va nisbiy intonacion tugallik.

O'xshashlar

Murakkab sintaktik birliklar

Sintaktik tipologiya - sintaktik aloqalar turlari

Sintaktik uslubiyat

Sintaktik aloqalar

So’zlarning sintaktik (aloqa-munosabat) shakllari. Sintaktik shakllarning morfologik va sintaktik tabiati