Sintaktik uslubiyat - Tilshunoslik - Referatlar

Sintaktik uslubiyat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43 KB

Ko'chirib olish

Sintaktik uslubiyat Reja: 1. Sintaktik uslubiyat mundarijasi, maqsad va vazifalari. 2. Ayrim uslublarning sintaktik elementlari. 3. Sintaktik sinonimiya uslubiy vosita sifatida: a) gap bo’laklari sinonimiyasi; b) so’z birikmasi doirasida sinonimiya; v) gaplar sinonimiyasi;

Tovushlar va qo’shimchalar, lug’at tarkibidagi so’zlarning barchasi faqat jumlada ma`lum bir mazmun ifodalaydi. Chunki uslub so’zga qaraganda gapda ko’proq shakllanadi. Har bir so’z va gramatik shaklning mazmuni gap ichida ravshanlashadi. Novdalarni bezab g’unchalar, Tongda aytdi hayot otini. Va shabada qurg’ur ilk saxar, Olib ketdi gulning totini. Bu gapdagi, barcha so’zlar ma`no jixatidan ko’chgan bo’lib, badiiylikka, go’zallikka, zavq-shavqqa xizmat qilgan. Salbiy buyoqli qurg’ur so’zi ijobiy baho bildirib, shu to’rtlikka nafislik kiritgan. Ayrim sintaktik hodisalar uslubiy vosita sifatida funkcional chegaralanganligi bilan o’ziga xos xususiyatlarga ham ega. M-n: ergashgan qo’shma gaplar, boglovchilarning ayrim turlari ko’prok kitobiy uslubga xos bo’lsa to’liqsiz gaplar, kesimi undov va harakat nomi bilan ifodalangan. So’zlashuv nutqi uslubiyatining o’ziga xos belgilari uning nutq momentida shakllanishi bilan bog’lik. So’zlovchi suhbat davomida o’z nutqini oldindan tayyorlash, uni ishlash imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Bunda suhbatdoshlar bevosita qatnashib, bir-birlarini osonlik bilan tushunaveradilar. Nutq diologik shaklda bo’ladi. Fikr to’liqsiz gaplar shaklida ifodalanadi. Oddiy so’zlashuvda, ayniqsa, x.o.i.da. kesimi ko’pincha sifatdosh +emish, sifatdosh +ekan konstrukciyali hamda tuslangan ravishdoshlar bilan ifodalangan gaplar ko’p ishlatiladi.Ifodaning ta`sirchanligini oshirish va nutqning xalqchilligini ta`minlash maqsadida maqol, hikmatli so’zlar, xalq iboralaridan keng qo’llaniladi. Qisqa va ixcham shakldagi qo’shma gaplarga ham tez-tez murojaat etiladi. Ko’chirma gaplar ishlatilmaydi. Inversiya xarakterlidir. Badiiy uslubning qo’llanish doirasi juda keng bo’lib, mavzu va uslubiy jihatdan chegaralanmagan. Barcha uslub imkoniyatlaridan foydalaniladi. Abadiy til normalaridan chetga chiqish mumkin. Badiiy uslubning o’ziga xos sintaktik belgilari umumxalk tilining boy imkoniyatlaridan foydalanganligini aniqlash orqali

ochiladi. Sifatlovchilar keng qo’llaniladi. Retorik so’roq, undov gaplar sintaktik figuralar ko’p qo’llaniladi So’z tartibida sub`ektiv tartibga keng yo’l beriladi, gaplar so’zlashuv uslubiga xosdir. Tilning sintaktik vositalari nutqqa boy stilistik imkoniyatlaridan hisoblaniladi. Har bir uslubning o’ziga xos sintaktik belgilari bo’ladi. Ilmiy uslubga xos biror-bir matn sintaksisini dramatik asarlardagi so’zlashuv nutqi sintaksisidan farqlash oson. Ilmiy uslub uchun fikr-aniq logik izchillik bilan ifoda etish xosdir. Bunda isbot va xulosa, konkret material va uni umumlashtirishi sabab va natija munosabatlari o’zaro bog’lik holda ifodaniladi. Ilmiy asarlarda isbot aniq bayon qilinishi lozimligi uchun qam to’lik gaplardan foydalinadi. To’liqsiz gap fikrning anikqigiga putur etkazadi. Ot-kesimlar, qaratuvchi-qaralmish, birikmalari ko’p qo’llaniladi. So’z tartibiga amal qilinadi. Qo’shma gap va uning murakkab ko’rinishlari keng qo’llaniladi. Bir bosh bo’lakli gaplardan shaxsi topilmas gaplar keng ishlatiladi. Ilmiy asarlarning isbot, xulosa qismlarida shunday ekan, aytiladi, deb ataladi, masalan, to’xtalib o’taylik, diqqat qilaylik, qiyoslang kabi ifodalardan keng foydalinadi. So’zlashuv uslubi deganda oddiy so’zlashuv uslubi ko’zda tutiladi. X.o.i. asarlari, saxna asarlari va prozaik asarlardagi personajlar nutqi so’zlashuv uslubini tashkil etadi. So’zlashuv uslubi erkin holda shakllanishi bilan farqlaniladi, unda emocionallik kuchli bo’ladi. Fikrni to’g’ri va ta`sirchan ifodalashda sintaktik sinonimiya imkoniyatidan keng foydalaniladi. Sintaktik sinonimiya shakl jihatdan har-xil, ma`no jihatdan bir xil bo’lgan sintaktik birliklardir.(Sodda gap bilan) Sintaktik sinonimiya gap bo’lagi, so’z birikmasi va gap doirasida bo’lishi mumkin. Gap bo’laklari sinonimiyasi Gap bo’lagi sinonimiyasi leksik sinonimiyaga biroz o’xshasa-da, farqli tomonlari ham bor. Leksik sinonimiyasida leksimalar, ularning leksik ma`nosi hisobga olinsa, sintaktik sinonimiyada gap bo’laklari hakida fikr yuritiladi, ularning ma`nosi bilan birga tuzilishi, shakli ham hisobga olinadi. Odatda bo’laklarning har biri sinonimiya hosil qilish mumkin. M-n: kesim sinonimiyasi.

Bir bosh bo’lakli gaplarning bir turida kesim harakat nomidan kerak, zarur, lozim, darkor kabi so’zlarning qo’shilishidan hosil bo’ladi. Bular kesim sinonimiyasini hosil qiladi: Jasoratlariga ofarin o’qimok kerak. Jasoratlariga ofarin o’qish lozim.Jasoratlariga ofarin o’qish darkor. Ko’makchili va kelishik shaklli to’ldiruvchilar sinonimiyasi. Olim uchun vijdon ham o’tkir ilm kabi zarur.Olimga vijdon ham o’tkir ilm kabi zarur. Hol sinonimiyasi . Abdulla sevinganidan sakrab yuboray dedi. Abdulla sevingani uchun (sababli) sakrab yuboray dedi. So’z birikmasi sinonimiyasi. Bunday sinonimiya tobe bo’lak shakllari asosida hosil qilinadi. Kelishik qo’shimchalarini olgan tobe bo’laklar sinonimiya-yuzaga keldi. 1. Bosh va tushum kelishikli tobe bo’ladi. Zulfiyani, boradi, deb o’yladim. Zulfiya boradi, deb o’yladim. 2. Tushum va jo’nalish kelishikli tobe bo’ladi. O’qishni o’rgandim,-O’qishga o’rgandim. Velosipidni mindim,-Velosepidga mindim. 3. Qaratqich va chiqish kelishikli tobe bo’ladi. Talabalarning biri,-Talabalardan biri 4. Tushum va o’rin-payt kelishikli tobe bo’ladi. Ko’chani aylanmoq,-Ko’chada aylanmoq. 5. Tushum va chiqish kelishikli tobe bo’ladi. Kamchiliklarni gapirmoq - Kamchiliklardan gapirmoq. -Devorni oshib o’tmoq- Devordan oshib o’tmoq. 6. Kelishikli va ko’makchilik konstrukciyalar. Telefon orqali so’zlashmoq-Telefonda so’zlashmoq. -Ukam uchun olmoq- Ukamga olmoq.

7. Qaratuvchi-qaralmish birikmasi sifatlovchi-sifatlanish bilan sinonimiya hosil qiladi: Guriximizdagi barcha talabalar. Guruximizning barcha talabalariga. Gaplar sinonimiyasi. 1. Bir bosh bo’lakli gaplar sinonimiyasi: Kechaga taklifnoma bilan kiritadi. (shaxsi ma`lum). Kechagi taklifnoma bilan kiritiladi.(shaxsi topilmas) 2. Ikki bosh bo’lakli va bir bosh bo’lakli gaplar sinonimiyasi: elga qo’shilgan er bo’ladi. elga qo’shilsang er bo’lasan. 3. Ritorik so’roq gaplar va darak gaplar o’rtasida. Menga nima qilibdi?! Otdekman. Menga hech narsa qilgani yo’q. 4. Tasdiq va inkor shaklidagi gaplar sinonimiyasi. Qarab, tur, seni otanga chaqmasammi! –Qarab tur, seni otanga chaqib beray. 5. Qo’shma va sodda gaplar sinonimiyasi. -Bilib quyki seni Vatan kutadi. -Seni Vatan kutishini bilib quy. -Bilasizmi, hammadan ko’p ishlagim keladi. -Hammadan ko’p ishlagim kelishini bilasizmi? Qo’shma gaplar sinonimiyasi. -Bolaligim tutib ketdi va yotdim buloq uzra yastanib.(bog’lovchili qo’shma gap) -Bolaligim tutib, ketdi, yotdim buloq uzra yastanib. (bog’lovchisiz qo’shma gap) - Bolaligim tutib ketib,yotdim buloq uzra yastanib. (ravish ergash gapli qo’shma gap) - Bolaligim tutib ketgach, yotdim buloq uzra yastanib. (payt ergash gapli qo’shma gap) - Bolaligim tutib ketganidan yotdim buloq uzra yastanib. (sodda ergash gap)

- Bolaligim tutib ketdimi, yotdim buloq uzra yastanib. (sodda ergash gapli qo’shma gap)

O'xshashlar

Sintaktik uslubiyat sodda gaplar uslubiyati

Morfologik uslubiyat

Uslubiyat. Leksikografiya. Etimologiya

Sintaktik tipologiya - sintaktik aloqalar turlari

Morfologik uslubiyat ot stilistikasi