Sintaktik aloqalar - Tilshunoslik - Referatlar

Sintaktik aloqalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53 KB

Ko'chirib olish

Sintaktik aloqalar Reja: 1. Predikativ va nopredikativ aloqalar. 2. Teng va tobe aloqalar. 3. Tobe aloqaning turlari: moslashuv, bitishuv, nisbiy, nisbiy aloqa va muvofiqlashuv aloqasi. 4. Sintaktik aloqaning ifodalanish yullari: grammatik vositalar, yordamchi so’zlar, so’zlar tartibi, intonaciya.

Sintaktik birliklar bir necha komponentli bo’ladi. So’zlarning tobe aloqasini ikki katta guruxga bo’lish mumkin: 1. Predikativ aloqa. Bu ega va kesimdan iborat: Havo issiq. Suv tiniq. 2. Nopredikativ aloqa. Bu ikkinchi darajali bo’laklarning hokim bo’lak bilan aloqasidan iborat: issiq havo, tiniq suv. Predikativ aloqa gapni, nopredikativ aloqa so’z birikmasini shakllantiradi. Sintaktik aloqalar, dastlab, ikki turga ajraladi: teng aloqa va tobe aloqa. Teng aloqa gap tarkibidagi elementlar orasida uchraydi. So’z birikmasi tarkibidagi elementlar orasida teng aloqa bo’lishi mumkin emas. Teng aloqa orqali uyushiq bo’laklar hosil bo’ladi. Uyushiq bo’laklarda bir- biriga nisbatan hokim tobelik bo’lmaydi. Teng aloqada so’zlar o’zaro teng bog’lovchilar yoki intonaciya yordamida bog’lanadi: Botiralining aniq va sodda so’zlari xonadagilar qalbiga o’t yoqdi. (X.G’ulom). Xujra kichkina, lekin iliqqina edi. (Oybek). Pulemyot, miltiqlarning ovoziga xotinqxalaj, bola-baqirig’ining yig’isi, dod-voyi qo’shilib ketdi (U.Umarbekov). Tobe aloqa sintaktik jihatidan biri ikkinchisiga buysunuvchi, biri ikkinchisini aniqlovchi birliklar munosabatini ifoda qiladi. Bunda tobe qism tobelashtiruvchi vosita yordamida hokim qismga bog’lanadi. Masalan, xatni o’qib, mevadan ol, sen kelding. Tobe aloqa orqali so’z birikmasi va gap bo’laklarining munosabati tayinlanadi. Sintaktik aloqa o’z yunalishiga ko’ra dastlab, ikkiga bo’linadi: 1) ikki tomonlama aloqa, buni ilmiy atamashunoslikda koordinaciya deb yuritiladi; 2) bir tomonlama aloqa, u ilmiy atamashunoslikda subordinaciya deb yuritiladi. Ikki tomonlama aloqa hozirgi kungacha moslashuvli aloqa tarkibida o’rganilib kelinmoqda. Ikki tomonlama aloqada ikki sintaktik shakl o’zaro ham chapdan o’ngga qarab, ham o’ngdan chapga qarab ikki tomonlama bog’lanadi. Har ikki sintaktik shakl bog’lovchi vosita oladi. Bu xil aloqada sintaktik shaklning birini hokim, ikkinchisini tobe deb bo’lmaydi. Tobelanishning bir yunalishida hokim qism,

boshqa yunalishida tobe vaziyatni egallaydi. Masalan: mening uyim, mening akam. Bu xil qaratuvchi-qaralmish aloqasi tobelanishning bir tomonlama yunalishiga asoslangan tobe aloqadan tubdan farq qiladi. Shuning uchun sintaktik aloqaning bu turi uchun tobedosh aloqa 1 , munosabatdorlashish 2 atamalarini qo’llaydilar. Biznincha, bu aloqani muvofiqlashuv deb atash maqsadga muvofiq. Bir tomonlama aloqada tobelashish yo chapdan o’ngga qarab, yo o’ngdan chapga qarab yunaladi. Tobe qism tobelashtiruvchi vosita yordamida hokim qismga bog’lanadi: hovliga ko’chmoq, qaychi bilan kesmoq, men keldim, sekin ishlamoq, xayrlashib ketmoq. Bir tomonlama aloqaning, dastlab, ikki turi farqlanadi: a) bog’li aloqa; b) erkin aloqa. Tobe qismning qanday shaklda kelishi hokim qismga bog’liq bo’lgan aloqa bog’li aloqa sanaladi. Masalan, xatni yoz birikmasida tobe qism o’timli fe`ldan ifodalangan hokim qism talabiga asosan tushum kelishigida keladi. Bog’li aloqa, o’z xarakteriga ko’ra, uch turga bo’linadi: moslashuv, boshqaruv, bitishuv. Boshqaruvda bir so’z boshqa so’zning talabi bilan o’z shaklini o’zgartiradi. Tobe so’z hokim so’zga qarab ma`lum shaklga kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bosh so’zning ma`no talabiga ko’ra tobe so’zning muayyan vositali kelishik shaklida yoki ko’makchi yordami bilan bosh so’zga bog’lanishi boshqaruv sanaladi. Boshqaruvda xokim bo’lak boshqaruvchi bo’lib, tobe bo’lak boshqariluvchi sanaladi. Boshqariluvchilik rolini fe`llar bajara olganidek, ba`zi sifatlar, ravishlar ham bajaradi. Shunga ko’ra, boshqaruv ikkita bo’linadi: 1. Fe`l boshqaruvi: To’ldi bug’doy, sholiga birmuncha ombor paxtadan (Ashuladan). 2. Ot Boshqaruvi: Asal qanddan shirin. Boshqaruv harakat bilan ob`ekt munosabatini ifodalaydi. Bundan tashqari, boshqaruv tug’ri boshqaruv holatida va vositali boshqaruv holatida bo’ladi.

Tobe so’zning bosh so’zga kelishik shakli orqali bog’lanishi to’g’ri boshqaruv yoki kelishikli boshqaruv deyiladi. Ko’makchi yordam bilan bog’lanishi vositali yoki ko’makchili boshqaruv deyiladi. Masalan: Xolmurod yangi kuch, yangi ilxom bilan sinfga kirdi (P.Tursun). Boshqaruvda Xar qanday mustaqil so’z boshqaruvchi so’z bo’la oladi: Vatanga muxabbat (ot), qordan oq (sifat), shamoldan tez (ravish), kitobni o’qish (harakat nomi), beshdan uch (son), qishloqdan kelgan (sifatdosh). Boshqaruvda bosh so’zning shakli o’zgarsa ham tobe so’z o’zgarmay – o’zicha qoladi: kitobni o’qidim, kitobni o’qiding. Bitishuv so’zlarning aloqasi tartib va intonaciya orqali ifodalanadi. Turlanmaydigan va tuslanmaydigan so’zlarning hech qanday vositasiz faqat ma`no tomondan bosh so’zga bog’lanishi bitishuv deyiladi: yangi klub, salqin shamol, tez yurmoq. Demak, bitishuvda hech qanday grammatik belgi bo’lmaydi. Masalan: Sahro asta-sekin bo’shadi. Barakali mehnatning zavqli sho’x ashula sadosida aks etmoqda. O’zbek tilida birikmalar quyidagi so’z turkumlari bilan tuziladi: 1. RavishQfe`l: Dokladchi sekin gapirdi. 2. RavishdoshQfe`l: kulib so’zladi. 3. SifatdoshQfe`l o’qigan, o’qitdi. 4. Taklidiy so’zQfe`l: pik-pik yig’ladi. 5. Sifat (olmosh, ravish, son kabi) Qot: keng dala, beshta o’quvchi, yangi bino, bu bola, uch bahodir. Otlar ham gapda sifatlovchi vazifasida kelganida o’z sifatlanmishlariga bitishuv yuli bilan bog’lanadilar6 anor yuz. shisha osmon kabi. Bunda sifatlovchi otlar sifatlanishning materialini (pulat pichoq, temir qoshiq), o’xshishligini (pulat bilk, qalam qosh, cho’lpon kuz, zumrad tog’), nimaga xoslanganligini (ot to’rva, tish cho’tka), jinsini (qiz bola, o’g’il bola) bildiradi. Moslashuvda so’z birikmasi tarkibidagi hokim qism shakliga tobe qism o’z shaklini moslab, muvofiqlashtirib keladi.

Moslashuv aloqasi so`z birikmasi tarkibida uchramaydi, u predikativli munosabatda uchraydi. Hozirgi o`zbek tilida ega va kesim moslashuv yo`li bilan bog`lanadi. Kesim ega bilan shaxs va sonda moslashadi. Masalan: Kuz boshlanadi. Uzumlar uzildi. Toklar kumildi. (“Sharq yulduzi”). Lekin ba`zan ega va kesim sonda doimo moslashishi shart emas: o`quvchilar keldilar, o`quvchilar kelishdi, o`quvchilar keldi. Shunga ko`ra, moslashuvda to`liq va to`liqsiz moslashuvni kuzatish mumkin. Bog`li aloqalarni barcha turlari orqali tobe qism xokim qismning valentligini yuzaga chiqarish uchun xizmat qilsa, erkin aloqada tobe qism xokim qismning valentligini yuzaga chiqarmaydi. Erkin aloqa bog`li aloqa tarkibidagi boshqaruvga uxshaydi. Shuning uchun hozirgi o`zbek tilshunosligida bunday birikmalar ot boshqaruvi nomi ostida o`rganilmoqda. Erkin aloqaga kiruvchi birikmalar boshqaruvdan muhim belgisi bilan farqlanadi. Erkin aloqada xokim qismning umumiy kotegorial ma`nosi ham, xususiy grammatik ma`gosi ham tobe qismni boshqaruv shaklida kelishini talab etmaydi. Masalan, sovg`a, xat, raxmat, so`zlari o`zlari uchun izchil bir shaklni talab etmaydi. Bolalarga sovg`a, bolalardan sovg`a, bolalarda sovg`a: akamdan xat, akamga xat, xat; yordamingizga raxmat kabi. Bu xil birikmalarida boshqarish emas, balki shakllarga nisbatan betaraflik o`z ifodasini topgan. Bunday birikmalarning bir guruhi boshqaruvchi fa`lninn tushib qolishi natijasida ruy bergan kontaminvtsiya xodisasining maxsulidir. Masalan, mehrobdan chayon, tobutdan tovush birikmalari mehrobdan chiqqan chayon, tobuttdan chiqqan tovush boshqaruvli birikmalar asosida shakllangan. Birinchi birikmada tobutdan, mehribon so`zlari xokim qism (chiqqan)ning umumiy kotegorial ma`nosi (fe`lligi), xususiy kotegorial ma`nosi (utimsizligi, aniq

nisbati), mazmuniy maydoni (yo`nalish harakati) talab etgan grammatik shakl (chiqish kelishigi)da kelgan. Ikkinchi birikmaning tobe qismi xokim kimga bitishuv bog`langan. Natijada boshqaruv barham topadi. So`z birikmalarining ba`zi ko`rinishlaridan ko`makchi fe`l tushib qoladi. Boshqaruvchi fe`lning tushib qolishi natijasida boshqaruv barham topadi: menga ijozat, uydagilarga salom birikmalari aslida menga ijozat bering; uydagilarga salom ayting tarzida bo`lishi kerak edi. i Ulardan boshqaruvchi fe`lning tushib qolishi natijasida boshqaruv munosabati barham topgan. erkin aloqa asosida shakllangan bu xil birikmalar ilmiy adabiyotlarida determinant atamasi bilan nomlanmoqda. Sintaktik aloqani ifodalovchi vositalar. Gapda so`zlar turli vositalar yordamida sintaktik aloqaga kirishadilar. Bu vositalar quyidagilardan iborat: Formal-grammatik vositalar. Sintaktik aloqalarni ifodalashda, asosan, so`z o`zgartiruvchi affikslar ishtirok etadi. Sintaktik aloqalarning ifodalanishlarida shakliy vositalar sifatida turlovchilar: egalik, kelishik affikslari va tuslovlari va tuslovchi (shaxs-son) affikslar ish ko`radi. Masalan; mening vatanim (kelishik va egalik), vatanimni sevaman (kelishik va shaxs-son). Egali affikslari mansublikni bildirib, predmetni kimga yoki nimaga qarashli ekanligini ko`rsatadi; mening kitobim. Kelishiklar harakat bilan ob`ekt orasidagi aloqani ko`rsatadi; kitob o`qimoq: Tuslovchilar sub`ekt bilan ning harakati yoki sub`ekt bilan uning belgisi o`rtasidagi munosabatni bildirib, shaxs-son, zamon kabi ma`nolarni ifodalaydi: men talabaman. Leksik-grammatik vositalar. Bularga ko`makchi, bog`lovchi, yuklama, bog`lamalar kiradi. Ular mustaqil so`zlar bilan birga qo`llanib, so`zlar orasidagi sintaktik aloqalarni ko`rsatadi: xalq bilan yashamoq, maktab uchun olmoq; Meni kutgil va men qaytarman; keldida ketdi; men o`qituvchi bo`laman: So`z tartibi. Bunda ikki xolatda e`tibor berish kerak:

a) tartib o`zgarishi ma`lum slistik farqlanishlarini ko`rsatsada, grammatik o`zgarishlarga olib kelmaydi: chamanda gul ochilibdi-gul chamanda ochilibdi- ochilibdi gul chamanda. b) birikma morfologik ko`rsatkichlarsiz shakllangan bo`lsa, so`z tartibining o`zgarishi bilan boshqa mazmun anglatuvchi yangi qurilma tug`iladi: ona-ona mehribon. Qizargan olma-qizargan. Yaxshi bola gapirdi-bola yaxshi gapirdi. 4. Intonatsiya. Intonatsiya tushunchasi ovozning ko`tarilishini, pasayishi, tushishi, uzilishi, to`xtashi, Yana boshlanishi, sunishi, shuningdek, urg`u, paza, ritmika, melodika kabi xodisalarni o`z ichiga oladi. Intonatsiya sodda va qo`shma gaplarni, gap bo`laklarini ajratishda, qo`shma gap turlarini shakllantirishda muhim rol` uynaydi: Men borsam sen ketibsan (payt ergash gap). Men bordim-sen ketibsan (bog`lovchisiz qo`shma gap). Opam mukofotlandi (darak gap). Opam mukofotlandi? (so`roq gap).

O'xshashlar

Sintaktik tipologiya - sintaktik aloqalar turlari

Sintaktik birliklar

Sintaktik uslubiyat

So’zlarning sintaktik (aloqa-munosabat) shakllari. Sintaktik shakllarning morfologik va sintaktik tabiati

So’zlarning sintaktik (aloqa-munosabat) shakllari. Sintaktik shakllarning morfologik va sintaktik tabiati