Xunlar va ularning tili va yozuvi haqida - Tilshunoslik - Referatlar

Xunlar va ularning tili va yozuvi haqida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39 KB

Ko'chirib olish

Xunlar va ularning tili va yozuvi haqida Reja: 1. Xunlar - kimlar? 2. Xunlarning antropologik tuzilishi haqida 3. Xunlarning hayot tarzi, madaniyati va dini 4. Xunlarning tili va yozuvi 5. Xunlarda ijtimoiy tuzum

Mavzu bo’yicha tayanch tushunchalar: Xun//gun//gunn//xunn, antropologiya, hayot tarzi, xunnlarning tili, xunlarda ijtimoiy tuzum va b. 1.Xunlar- kimlar? Tarixiy manbalarda xunn, xun, gun nomlari bilan yuritiladigan qabilalar haqida dastlabki malumotlar Xitoy manbalarida va keyinroq Evropa tarixchilari asarlarida uchraydi. Bu manbalarda, ayniqsa, Xitoy manbalarida aytilishicha, xunlar Gobi sahrosining janubiy tomonida yashagan xyanbyun,va xunbyun qabilalarining shu sahrodan o’tib, Shimoliy Xitoy, Mongoliya, Baykal orti hududlaridagi aborigenlar va xitoy elementlarining aralashuvidan tashkil topgan. Bu hodisa taxminan eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillikning oxirlariga to’g’ri keladi. Xunlarning antropologik tuzilishi qanday bo’lgan? Ma‘lumki, dunyoda uch xil inson irqi mavjudligi aniqlangan: Evropoid, mongoloid, negroid. Irq insonning tashqi tuzulishi asosida belgilanadi. Bu belgilar quyidagilar: terining rangi, ko’rinishi, burun tuzilishi, labning qalin va yupqaligi, ikkilamchi jun sestemasining rivojlanish darajasi. Arxeologik qazilmalarning ko’rsatishicha, xunlar yashagan hududlarda o’sha davrda Evropoid va mongoloid qabilalari ham yashaganlar. Xitoy janubidagi Di Sayan-Oltoy, Tuva va shunga yaqin hududlarda yashagan dinlin qabilalari Evropoidlar, Manchjuriya hududlarida yashagan dunxu, syanbi qabilalari mongoloidlar bo’lgan. Xunlar antropologik jihatdan barcha yirik qabilalar kabi bir xil bo’lmagan. Antropologlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki , xunlarda Evropoid, mongoloid elementlarning aralashuvi aks etgan. Shuning uchun ular antropologik jihatdan polesibir tipini tashkil qiladi. Ular yuzining kichikligi, bo’yining balandligi, burnining kattaligi bilan shimoliy mongoloidlardan ajralib turgan. Keyinroq borib, xunlar ichida shimoliy mongoloidlarga xos belgilar ham paydo bo’lgan. Shimoliy mongoloid qabilalari kallasining kattaligi, yuzining kengligi bilan farqlanganlar. Umuman, qadimgi

davrda bir qabila, ikkinchi qabilaga o’xshamagan, turli xil elementlar tashkil topgan. Shunday qilib xunlar Evropoid va mongoloid irqlarning aralashuvi bo’lib, turli davrlarda ijtimoiy sabablarga ko’ra ularda dam Evropoidlik, dam mongoloidlik elementlari ustunlik qilgan. 3 . Xunlarning hayot tarzi, madaniyati, dini. Xunlar ko’chmanchi chorvador bo’lganlar. Asosan yilqichilik, qoramolchilik, qo’ychilik bilan shug’ullanganlar, bundan tashqari ular tuya va eshaklar ham boqishgan. Har bir oila o’z podasiga ega bo’lib, yozda tog’lik yaylovlarga, qishda esa past tekisliklarga ko’chib yurishgan. Albatta, ko’chmanchilik sharoitida otning roli alohida ajralib turgan. U ham transport vositasi sifatida xizmat qilgan, ham go’sht uchun boqilgan. Xunlarning otlari, o’rta va baland bo’yli, tez chopadigan va chidamli bo’lgan. O’rmon, cho’l zonasidagi xunlar daraxtlardan yurtlar va xun aravalari yasaganlar. Bu zonada ovchilik ham taraqqiy etgan. Ular asosan burgut ovlab, patidan yoy-o’q tayyorlaganlar. Ularning ovqati asosan go’sht, sut, qimiz bo’lgan. Kiyimlari qo’y junidan yasalgan, terilardan tayyorlangan. Ipak va ipak kiyimlar Xitoydan keltirilgan. Dehqonchilik bilan muntazam shug’ullanmaganlar. Ba‘zi xun qabilalarini bug’doy, tariq ekkanligi (o’rmon-cho’l zonasida) ma‘lum. Lalmi Erlarga (ya‘ni sug’orish shart bo’lmagan joylarga) ekin ekib, yig’ishtirib olish, dehqonchilikning eng keng tarqalgan shakli bo’lgan. Arxeologik qazilmalar xunlarning metall eritish bilan, hunarmandchilik bilan shug’ullanganligini ko’rsatadi. Baykal orti va Mongoliya hududlari eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillikdayoq, bronza metallurgiyasining markazlaridan biri edi. Xunlarda keng tarqalgan bo’lmasa ham shahar hayoti mavjud edi. «Xun shaharlari taxminan to’rtburchak shaklida bo’lib, hunarmandchilik mahallalari, hukmdor saroylari hamda turar joylardan iborat edi». Xunlardagi madaniyat haqida gapiradigan bo’lsak, tarixiy manbalar ko’rsatishicha, eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Baykal orti va Markaziy Mongoliyada xunlarning ilk mustaqil madaniyati vujudga keladi. Bu tarixda

«plitali qabr madaniyati» deb yuritiladi. Bu madaniyat bronzadan yasalgan juda ko’p yodgorliklarni o’z ichiga oladi. Ularning ba‘zilari bug’u tasviri bilan bezatilgan bo’lib, bular ularning juda katta mahorat egasi bo’lganligini ko’rsatadi. Eramizdan avvalgi III asrga kelib, bronza o’rnida temir ishlatila boshlaydi. Hunarmandlar qimmatbaho toshlardan turli bezak va taqinchoqlar yasaganlar. Ayollar kiyimidagi ayrim naqsh shakllari o’z nafisligi bilan ajralib turadi. N.K.Antonovning aytishicha, hunarga tegishli badiiy buyumlar dunyoning barcha yirik muzeylarida mavjud bo’lib, tasviriy san‘atni «hayvon uslubi» deb nomlanadigan turining ixtirochisi va tarqatuvchisi ham eramizdan avvalgi II va I ming yilliklarda Markaziy Osiyo hududida yashagan qabilalar xunlar bo’lgan. Bu yodgorliklarda ko’p shohli afsonaviy bug’u tasviri ko’p uchraydi. Bundan tashqari bug’uga hujum qilayotgan sher va ot kabilar ham tasvirlangan. Xunlarda din xususida fikr yuritadigan bo’lsak, xunlarda ko’p xudolilik hukm surgan. Xunlarning hukmdori (shanbyuy) har kuni chiqayotgan quyoshga, kechqurun oyga topingan. Ular har yili bahorda ajdodlariga osmonga, Erga va ruhlarga qurbonlik qilganlar. Xunlarning hukmdori «osmon bilan Erdan tug’ilgan, quyosh va Er irodasi bilan tayinlangan» degan unvonga ega bo’lgan. Tarixchilarning fikricha, shimol xalqlarida bunday din bo’lmagan. Bu din ularga G’arbdagi qo’shnilari yuechji yoki dinlinlardan kirib kelgan. Osmon jismlaridan yulduzlarga ham sig’inganlar. Harbiy yurishlarda yulduzlar holatiga qaralgan. Xunlar narigi dunyodagi hayotga ham ishonganlar. Shuning uchun marhumni narigi dunyoda kerak deb hisoblangan narsalar bilan qo’shib ko’mganlar. Ba‘zi hollarda hukmdorlar murdasi bilan birga ularga narigi dunyoda xizmat qilishi uchun asirlar ham qo’shib ko’milgan. Ayniqsa, dovyurak, qo’rqmas asirlar qadrlagan. Ajdodlar ruhiga ba‘zan qurbonlik qilingan. Bular xunlarning diniga ilk Xitoy Shamanizmning ta‘siri deb ko’rsatiladi. Umuman, ajdodlar ruhiga ishonish, ya‘ni o’tmish ota-bobolarining ruhi kishilarning hayotiga aralashadi deb qarash xunlarda, keyinroq turkiy xalqlar hayotida uzoq paytlar saqlanib kelgan. 4 . Xunlarning tili va yozuvi.

Xunlarning tili haqida tarixiy manbalarda xilma-xil fikrlar bildirilgan. Chunki ularning tilida yozilgan birorta ham yodgorliklar bizgacha Etib kelmagan. Xitoy manbalarida bizgacha Etib kelgan sanoqli xun so’zlari ham Xitoy transkriptsiyasida ifoda etilgan bo’lib, fonetik jihatdan juda o’zgartirib yuborilgan. Kastrin, Ramstedt kabi ba‘zi tilshunoslar xun tili turkiy va mo’g’ul tillari uchun umumiy Bobo til bo’lgan, degan fikrni bildiradilar. A.N.Baskakov xun tili turkiy tillar taraqqiyotida umumiy bir davrni tashkil qiladi, degan fikrni ilgari suradi. V.V.Bartold esa xun tili turkiy tillar taraqqiyotida hozirgi chuvash tili, o’lik tillardan bulg’or, hazar tillari bilan birga bir guruhni tashkil etadi, degan fikrni aytadi. Hozirgi tilshunos, tarixchi va boshqa olimlar xunlarni til jihatidan to’ngus yo mo’g’ul emas, balki turkiy deb ko’rsatadilar. Qadimgi Xitoy manbalarida ham VI asr turklari xunlarning bevosita avlodi sifatida qaraladi. Biroq Markaziy Osiyodan to Volga daryosi bo’yigacha bo’lgan hududdagi xunlar bir xil tilda gaplashgan deb bo’lmaydi. Xun davrida qabila va urug’larning tili bir-biridan farq qilgan, lekin bu farq bir til oilasi ichida elementar tarzda bo’lgan. Xunlarning yozuvi bo’lganligi haqida ayrim ma‘lumotlargina mavjud, lekin bu yozuv aks etgan yodgorlik topilmagan. Xitoy manbalarida esa xunlarning o’z yozuvi bo’lganligi haqida shunday deyiladi. «Xitoy elchisi 245-250 yillarda Kambodjaga boradi va qaytib kelgach, quyidagicha axborot beradi: «Ular o’z kitoblariga ega bo’lib, ularni arxivda saqlaydi. Ularning yozuvi xun yozuviga o’xshaydi». Bundan tashqari, Xitoy manbalarida xunlar soliq to’lovchilarni mol-mulkini hisobga oluvchi kitob tutganligi ham aytib o’tiladi. Ba‘zi olimlar esa turkiy runiy yozuv xun yozuvining taraqqiyoti natijasida vujudga kelgan deb hisoblaydilar va buni asoslashga urinadilar. Umuman olganda, xun davlatining, madaniyatining taraqqiyot darajasi ularda yozuv bo’lishini taqozo qiladi. Bu yozuv xunlarning o’zi tomonidan ixtiro qilingan yoki ular boshqa xalqlarning yozuvidan fodalanganmi(har holda ko’pchilik olimlar bu yozuv, agar mavjud bo’la, G’arbdan kelgan fikrni yoqlaydi). Bu hozircha noma‘lum.

5. Xunlarda ijtimoiy tuzum. Markaziy Osiyodan Dunay bo’ylarigacha Etib borgan birinchi turk davlatini xunlar tuzgan. Dastlab Gobi sahrosining janubi-g’arbida paydobo’lgan xunlar, eramizdan avvalgi XII asrda Gobidan Sharqqa o’tadilar va bu Erdagi ko’chmanchi qabilalarni bo’ysundiradilar. Eramizdan avvalgi IX asrdan boshlab xunlarning Xitoy bilan urushi boshlanadi. Mana shu paytda Xitoy chegarasida paydo bo’lgan yuechji qabilalari ham va usunlar ham G’arbiy Tyanshan hamda Ettisuvga chekinadilar. Xun davlati ayniqsa, shanyuy Mode (eramizdan avvalgi 209 yil) davrida kuchayadi. Xun davlati urug’-qabilachilik asosida vujudga kelgan edi. Urug’ saylangan oqsoqol tomonidan boshqarilar edi. Xun davlati 24 urug’ning uyushmasidan tashkil topgpn. Har bir urug’ning o’z oqsoqoli bo’lgan. Ana shu 24 urug’ oqsoqollari ichidan keksarog’i, ulug’rog’i va eng obro’lisi xunlarning Shanyuyi (ulug’, buyuk) bo’lgan. Xunlar Mode davridan boshlab, harbiy tartibga katta e‘tibor berganlar. Xoinlik qilganlar, harbiy intizomni buzganlar esa, keyinroq o’limga mahkum etilgan. Shanyuy avval saylangan bo’lsa, keyinroq u meros bo’lib o’ta boshlagan. O’g’irlik qilganlarning mulki, ba‘zan oilasi ham musodara qilingan. Er davlatning asosi hisoblangan va har bir oila va urug’ning o’z qishki va yozgi yaylovi bo’lgan. Xunlarda qullar ham bo’lgan, lekin ulardan uy ishlarida foydalanilgan. Asosan, urushda asir tushganlar qulga aylantirilgan. Xun erkaklari tug’ma jangchi bo’lgan, ya‘ni urush paytida urushga yaroqlilarning hammasi ishtirok etgan. Boyishning asosiy manbai urush paytida olingan o’lja bo’lgan. Shuning uchun urush ularning hayotida muhit manbai hisoblangan. Xun askarlari asosan, o’q-yoy bilan qurollangan. Urushda xunlar qo’llagan asosiy taktika tasodifan, shiddat bilan hujumga o’tib chekinishdir. Agar dushman hujumga o’tsa, xunlar hujumni qabul qilmay turli tomonga chekinib, yana to’planib hujumga o’tganlar. Shuning uchun ularni haydab yuborish oson, Engish qiyin, tor-mor keltirish mumkin emas edi.

O’sha davrda xun ayollari taraqqiy etgan davlatlarda masalan, Xitoy, Xindiston, Eronda bo’lgan kabi kamsitilmagan, aksincha, ular ijtimoiy hayotda aktiv ishtirok etganlar. Eramizning 215 yili Xitoy bilan olib borilgan davomli urush natijasida hamda kuchayayotgan syan‘bi qabilalarining ta‘sirida xunlar to’rt tarmoqqa bo’linib ketgan: SHimoliy xunlar: bular Sibirga siljib, ugor qabilalari bilan aralashib ketadilar. Yueban‘-so’g’d ta‘sirida bo’lgan xunlar. Xunno-syanbi aralash qabilalar. Xitoy xunlari: bular V asrga kelib to’liq xitoylashib ketgan. Evropada gunn, xun nomi bilan yuritilgan istilochilar asli syan‘bi qabilalari tazyiqidan qochib, Ural tog’lari atrofiga kelib qolgan va u Erdagi ugor qabilalari bilan aralashib ketgan shimoliy xunlarning avlodlari edi. 150 yil davomida bu aralashuv xunlarning qiyofasini va ruhiyatini ham o’zgartirib yuborgan. 350 yildan boshlab gunnlarning Evropaga yurishi boshlandi.

Asosiy adabiyotlar: 1. Qo’chqortoev I, Isabekov B. «Turkiy filologiyaga kirish». T, 1984. 2. Abdurahmonov G’., Shukurov Sh. «O’zbek tilining tarixiy grammatikasi».T., 1984. Qo’shimcha adabiyotlar: 1. « SHarqshunoslik». To’plam. 1991. 2-son. T., 1991. 2. «O’zbekiston Respublikasi» (Entsiklopediya) T., 1997. 3. Tursunov U va b. «O’zbek adabiy tili tarixi», T., 1995.

O'xshashlar

Uyg`ur yozuvi va uning kelib chiqishi haqida

Oromiy yozuv va oromiy tili pahlaviy yozuvi, hind yozuvi, xitoy turkistoni, grek-baqtriya davlati, eftalit-xionit davlati

Hujjatchilik va uning tarixi haqida davlat tili va yangi alifboda ish yuritish masalalari hujjatlar tili.

O’zbek (ona) tili ta’limi, uning maqsadi va mazmuni haqida

Turkiy xalqlarning yozuvi tizimi