O’zbek (ona) tili ta’limi, uning maqsadi va mazmuni haqida - Tilshunoslik - Referatlar

O’zbek (ona) tili ta’limi, uning maqsadi va mazmuni haqida

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.103515625 KB

Ko'chirib olish

O’zbek (ona) tili ta’limi, uning maqsadi va mazmuni haqida Reja: 1. O’zbek (ona) tili ta’limi xususida umumiy ma’lumot. 2. O’zbek (ona) tili ta’limining umumiy hamda xususiy maqsadi. 3. O’zbek (ona) tili ta’limi mazmuni haqida.

Did а ktik а d а biyotl а rd а “t а ’lim”, “t а ’lim m а qs а di”, “t а ’lim m а zmuni” tushunch а l а ri turlich а t а lqin qilin а di: “T а ’lim – bilim b е rish, m а l а k а v а ko’nikm а l а r h о sil qilish j а r а yoni, kishini h а yotg а v а m е hn а tg а t а yyorl а shning а s о siy v о sit а si”. Shuningd е k, kishilik j а miyatid а t а ’lim m е hn а tning ijtim о iy t а qsiml а nishi n а tij а sid а o’qituvchi v а o’quvchi zimm а sig а yukl а ng а n o’qitish, o’qish, riv о jl а ntirish j а r а yoni bil а n b е lgil а nuvchi v а zif а dir. Bu t о r m а ’n о d а t а ’limning o’qitish tushunch а sini а ngl а tishini if о d а l а ydi. K е ng m а ’n о d а t а ’lim j а miyatning b а rch а s о h а l а rid а m а ’lum о t b е rish j а r а yonini h а m bildir а di. O’qituvchi f ао liyati tuf а yli t а ’lim j а miyat t о m о nid а n pu х t а o’yl а b chiqilg а n m а qs а d, m а zmun v а d а sturl а r а s о sid а а m а lg а о sh а dig а n j а r а yong а а yl а nib, j а miyat kutg а n n а tij а l а rni b е r а di. M а ’lumki, t а ’lim ins о n bilish f ао liyatining eng mur а kk а b turl а rid а n biri bo’lib, biliml а rni o’zl а shtirish n а tij а sid а t а f а kkur riv о jl а nishini t е zl а shtir а di. I.Y.L е rn е r, M.N.Sk а tkin, N.V.S а vin k а bi did а kt- о liml а r t а ’lim j а r а yoni d е g а nd а , а s о s а n, ikki suby е kt – t а ’lim b е ruvchi v а t а ’lim о luvchi f ао liyatini his о bg а о l а dil а r v а t а ’lim j а r а yoni t а ’lim b е ruvchi– o’qituvchi v а t а ’lim о l а yotg а n o’quvchil а r f ао liyatining yig’indisid а n ib о r а tdir d е g а n х ul о s а ni b е r а dil а r. Ikkinchi guruh о liml а r es а S.P.B а r а n о v, V. А .Sl а st е nin, R.S а f а r о v а , U.Mus а y е v, О .R.R о ziq о v v а b о shq а l а r t а ’lim j а r а yonig а “ikki suby е kt f ао liyatining o’z а r о uyg’unl а shuvid а n sh а kll а n а dig а n h о sil а ” d е b q а r а ydil а r. Ko’rinib turibdiki, h а r ikk а l а guruh о liml а rining h а m fikrl а ri o’z а r о k е sish а di v а bir-birini to’ldir а di. H о zird а gi z а m о n did а kt- о liml а ri t а ’lim j а r а yoni tushunch а sining q а mr о vi jud а k е ng ek а nligini t а ’kidl а ydil а r v а t а ’lim j а r а yoni d е g а nd а uning m а qs а di, m а zmuni, usuli, v о sit а l а ri, d а rs j а r а yoni, o’qituvchi- o’quvchi mun о s а b а tl а ri, t а ’lim s о h а sig а t е gishli m е ’yoriy hujj а tl а r, х ull а s, t а ’lim s о h а sig а t е gishli b а rch а jih а tl а rni n а z а rd а tut а dil а r. D е m а k, biz о n а tili t а ’limi d е g а nd а n а f а q а t о n а tili d а rsl а ri j а r а yonini, b а lki о n а tili t а ’limini t а shkil etuvchi b а rch а jih а tl а rni – о n а tili t а ’limi m а qs а di, m а zmuni, usuli, v о sit а l а ri, о n а tilid а n DTS v а h а m o’qituvchi, h а m o’quvchig а t е gishli bo’lg а n b о shq а m е ’yoriy hujj а tl а rni h а m n а z а rd а tutm о g’imiz l о zim.

Ta’lim – tarbiyaning muhim omili. Yana ham aniqroq aytsak, ta’lim va tarbiya bir butunlik, bir-biridan ajralmasdir. Zero, ulug’larimiz alohida ta’kidlaganlaridek: “Farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim... Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi. Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo’lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi”. Ta’lim va tarbiya bir-biridan ajralmas ekan, ta’lim maqsadi va tarbiya maqsadi mohiyatan bir bo’lishi, jamiyatning bugungi taraqqiyoti ehtiyojmand shaxsni yetishtirishga xizmat qilmog’i shart. Bunda, albatta, o’qituvchi-murabbiy faoliyati ulkan ahamiyatga ega. Ustoz-murabbiy faoliyati tufayli ta’lim jamiyat tomonidan puxta o’ylab chiqilgan maqsad, mazmun va dasturlar asosida olib boriladigan jarayonga aylanib, jamiyat kutgan natijalarni beradi. Inson bilish faoliyatining eng murakkab turlaridan biri bo’lgan ta’lim, bilimlarni o’zlashtirish natijasida tafakkur rivojlanishini tezlashtiradi, tarbiya jarayoniga onglilik, uqilganlik, istiqboliy rivojlanuvchanlik bag’ishlaydi. T а ’lim j а r а yonid а o’qituvchi v а o’quvchi f ао liyati muj а ss а ml а shuvid а t а ’limning m а qs а di а niq v а r а vsh а n tushunilm а g а nligi s е zils а , sh ах sni riv о jl а ntirish imk о niyatl а ri ch е kl а n а di. T а ’lim j а r а yonig а n о to’g’ri yond а shish n а tij а sid а es а o’quv j а r а yoni о ldig а qo’yilg а n а s о siy m а qs а dg а erishib bo’lm а ydi. T а ’limning а niq b е lgil а b b е rilg а n m а qs а di es а o’quv-biluv j а r а yonid а j а miyat t а l а bl а rini q о ndir а о l а dig а n sh ах sni “l о yih а l а sh” imk о nini b е r а di. Shund а y ek а n, t а ’limning m а qs а di а niq а ngl а nm а g а n yoki his о bg а о linm а g а n h о ld а o’quv j а r а yonid а ko’zd а tutilg а n n а tij а g а erishish mumkin em а s. Demak, ta’lim jarayonining ibtidosi, poydevori, qolaversa, istiqboli ham to’g’ri belgilangan ta’lim maqsadi tushunchasi bilan chambarchas bog’liqdir. Ta’lim maqsadi ni belgilash barcha zamonlarda ham davlat siyosatining ustuvor sohasi hisoblangan. Ta’limning maqsadi jamiyat amaliy faoliyatining avvaldan fikran o’ylangan natijasi bo’lib, jamiyatning maktab oldiga qo’ygan ijtimoiy

buyurtmasi ta’lim umumiy maqsadi asosida belgilanadi. 1 Ta’limning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzumga muvofiq o’quv predmeti, texnika, madaniyat taraqqiyoti asosida tarixan o’zgarib borishi bilan birga o’rta umumta’lim o’choqlarida o’qitishning didaktik tavsifini ham belgilaydi. Ta’limning maqsadi o’qitishning ma’lum maqsadga qaratilganligini va shu maqsadga muvofiqligini o’zida aks ettirgan, ta’limning ijtimoiy tabiatini, uning jamiyatdagi mohiyatini ochib beradigan, uning yo’nalishini, mazmunini, shakl va usullarini belgilab beradigan boshlanmadir. Ta’lim maqsadida insonga nisbatan u qanday bo’lishi kerak, unga qanday ijtimoiy ehtiyojlar uchun ta’lim berish kerak, degan talablar ifodalangan bo’ladi. Ta’lim jarayonida ta’lim maqsadlarini belgilovchi jamiyat talablari to’la holda aks etsagina, bola shaxsi har tomonlama kamol topishi mumkin. Ta’limning maqsadi o’zining ijtimoiy tabiatiga ko’ra ko’p qirrali bo’lib, u amalga oshgach, ya’ni natijaga erishilgach, erishilgan natija asosida yangi maqsadlar qo’yiladi. Qo’yilgan yangi maqsadlar esa ta’limning ilk maqsadini takomillashtiradi, dastlab tanlangan ta’lim maqsadi, ularni amalga oshirish vositasiga aylanib boraveradi. Chunki umumiy ta’lim jarayonining o’zi ta’lim maqsadini jamiyat taraqqiyoti talablari asosida uzluksiz muvofiqlashtirishni taqozo etadi. Ta’lim maqsadi ta’lim jarayonini, ta’lim mohiyatini, uning mazmuni, vositalari, usuli, o’qituvchi~o’quvchi munosabatlari va, nihoyat, uning samarasi – jamiyatga qanday shaxs (yoki mutaxassis)ni yetishtirishni belgilab beradi. Ta’lim maqsadi talablariga javob beradigan shaxs o’z navbatida ta’lim maqsadini oldingi bosqichdan yana ham yuqoriroq pog’onaga ko’tarishni talab qiladi va mana shu holatdagina jamiyat hamda shaxs taraqqiyoti uzluksiz ilgarilab, yuksalib boradi – maqsadni voqelantirish qanday shaxsni yetishtirishni, jamiyatning umumiy tarbiyalanganlik darajasi esa bo’lg’usi taraqqiyot yo’nalishini belgilaydi. Demak, ta’lim maqsadi jamiyatdan oziqlanadi va ayni zamonda jamiyat kelajagini belgilaydi. Butun ta’lim jarayoni–ta’lim materialidan boshlab, ta’lim natijasi 1 Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении. – М., 1983.

(samarasi)gacha – ta’lim maqsadi bilan belgilanadi. Ta’lim maqsadi oldida turgan bosh masala: jamiyatga bugun va kelajakda jamiyat ravnaqi hamda istiqboli uchun qanday shaxs (mutaxassis) tayyorlash kerak, jamiyat qanday shaxsni talab qiladi – ta’lim jarayoni shunday shaxsni yetishtirib berishi zarur. Mana shuning uchun o’qitishning eng muhim bo’g’inlarida ta’lim maqsadi davlat tomonidan belgilab qo’yilgan va jamiyat uchun umumiy va qat’iy qonun tusini oladi. T а ’lim m а qs а di h а qid а g а pirg а nd а t а ’limning u m u m i y m а qs а di v а t а ’lim tizimid а h а r b i r o’ q u v p r е d m е t i m а qs а di tushunch а l а rini f а rql а m о q l о zim. T а ’limning umumiy m а qs а di v а h а r bir o’quv pr е dm е ti m а qs а di muayyan tuzum sharoitida o’z а r о invariant~variant, umumiylik~ х ususiylik mun о s а b а tl а ri bil а n b о g’l а n а di. Mu а yyan o’quv pr е dm е ti t а ’limi m а qs а di h а m o’z sist е m а sid а umumiylik v а х ususiylik ха r а kt е rig а eg а bo’l а di. Quyid а о n а tili o’quv pr е dm е ti t а ’limi m а qs а dining t а drijiy t а r а qqiyoti h а md а shu t а drijiy t а r а qqiyot d а v о mid а uning umumiy v ах ususiy m а qs а dl а ri q а nd а y b е lgil а ng а nligini ko’rib o’t а miz. Bu b о r а d а “ о n а tilid а t а ’lim ” v а “ о n а tilini m ах sus o’quv pr е dm е ti sif а tid а o’qitish ” tushunch а l а rini f а rql а sh z а rur. О n а tilid а t а ’lim j а r а yonid а о n а tili h а m o’qitil а di, chunki bund а y h о l а td а о n а tili v а t а ’lim tili tushunch а l а ri bir-birig а m о s k е l а di. Shund а n k е lib chiqib, о n а tili t а ’limining ха t-s а v о d o’rg а tish, fikrni uqish v а b а yon qilish ko’nikm а l а rini sh а kll а ntirish k а bi u m u m i y v а uni m ах sus − а l о hid а bir o’quv pr е dm е ti sif а tid а t а ’limini t а l а b etuvchi х u s u s i y m а qs а di f а rql а n а di. “ О n а tilid а t а ’lim ” v а ― о n а tili t а ’limi‖ sh а r о itl а rid а о n а tili t а ’limi m а qs а di h а r х il bo’lib, о n а tili t а ’limining х ususiy m а qs а di d а vr t а l а bl а ri bil а n b е lgil а b b о ril а di v а ijtim о iy z а rur а t а s о sid а mutt а sil riv о jl а nib i е r а r х i k r а vishd а ko’t а ril а di. Bu di а l е ktik ink о r t а bi а tig а eg а bo’lib, ya’ni h а r bir k е yingi b о sqich о ldingi b о sqichd а n yuq о ri bo’lishi v ао ldingi b о sqichni h а m o’z ichig а о lishini ko’rs а t а di. T а ’limning umumiy m а qs а d v а v а zif а l а ri, а vv а l о , ung а qo’yil а dig а n ijtim о iy buyurtm а d а n k е lib chiq а di. T а ’lim о ldig а qo’yil а dig а n ijtim о iy buyurtm а g а ko’r а а niql а ng а n t а ’lim m а qs а di а s о sid а es а h а r bir o’quv pr е dm е tining х ususiy m а qs а d v а v а zif а l а ri b е lgil а n а di. T а ’limning mu а yyan o’quv pr е dm е ti h а qid а g а p

k е tg а nd а bu o’quv pr е dm е tining umumiy v а х ususiy m а qs а dl а rini а niq b е lgil а sh h а md а ch е g а r а l а sh bil а n birg а m а zkur o’quv pr е dm е tining t а ’lim tizimid а m ах sus o’quv-o’rg а nish о by е kti t а rzid а , shuningd е k, b о shq а o’quv pr е dm е tl а rining t а ’limi а s о si yoki v о sit а si ek а nligini f а rql а sh z а rur а ti yuz а g а k е l а di. Juml а d а n, V- XX а sr b о shl а rig а ch а о n а (o’zb е k) tili m ах sus o’quv pr е dm е ti sif а tid а t а ’lim o’ch о ql а rid а o’qitilm а g а n bo’ls а -d а , u t а ’lim tili – o’qish-o’qitish j а r а yonining а s о siy k о mmunik а tiv v о sit а si bo’lib k е lg а n v а bu o’quv pr е dm е ti ( о n а tili) t а ’limi о ldig а qo’yilg а n umumiy m а qs а d : ха t-s а v о dlilikni t а ’minl а sh, yozm а b а yon sh а klid а if о d а l а ng а n fikrl а rni mu а llif ishtir о kisiz uqiy о lish, shuningd е k, o’z fikrl а rini yozm а v а о g’z а ki sh а kll а rd а to’g’ri, а niq h а md а b а yon m а qs а dig а m о s r а vishd а (b а diiy, ilmiy, so’zlashuv v а h. uslubl а rd а ) if о d а l а y о lish m а l а k а v а ko’nikm а l а rini sh а kll а ntirish – t а ’lim tizimid а v о q е l а ng а n. Ist а lg а n o’quv pr е dm е tining m а qs а di ijtim о iy buyurtm а – j а miyat t а r а qqiyoti, uning ijtim о iy-iqtis о diy mun о s а b а tl а ri, h а yotiy sh а rt- sh а r о itl а ri bil а n uzviy b о g’liq bo’lib, d а vrl а r bo’yich а o’zg а ruvch а ndir. Juml а d а n, V-XXI а sr b о shl а ri (h о zir)g а ch а о n а (o’zb е k) tili t а ’limining х ususiy m а qs а di d а quyid а gi t а drijiy t а r а qqiyotni ko’rish mumkin: 1. V-IX а srl а r. О n а tilid а t а ’lim ning m а qs а di: – Ха t-s а v о dli turk о n а t а bi а tli sh ах sni t а rbiyal а sh (shund а y fikrg а k е lishimizg а bilv о sit а а s о s bo’lg а n m а nb а l а r: Q а dimgi turkiy yodg о rlikl а r ); 2. IX-XIX а srl а r(j а didl а r)g а ch а . О n а tilid а t а ’lim ning m а qs а di:– Ха t-s а v о dli, it оа tk о r (p а ssiv faoliyatli) mo’min- musulm о nni t а rbiyal а sh ( shund а y fikrg а k е lishimizg а bilv о sit а v а b е v о sit а а s о s bo’lg а n m а nb а l а r: IX-XIX а sr m а kt а b did а ktik а d а biyotlari v а o’quv qo’ll а nm а l а ri ); 3. XX а sr b о shl а ri(j а didchilik)da. О n а tilid а t а ’lim ning m а qs а di:– Z а m о n а viy ilmiy bilim а s о sl а ri bil а n t а nishg а n, milliy tuyg’ul а rg а eg а bo’lg а n ха t- s а v о dli (f ао l) musulm о nni t а rbiyal а sh (shund а y fikrg а k е lishimizg а b е v о sit а а s о s bo’lg а n m а nb а l а r: J а didl а r t о m о nid а n yar а tilg а n va amalda qo’llanilgan m а kt а b d а rslikl а ri );

4. 1925-1970-yill а r. О n а tili t а ’limi ning m а qs а di: – А d а biy m е ’yorl а rni singdirish, milliy а d а biy tilni о mm а l а shtirish, r а smiy yozm а / о g’z а ki nutqd а sh е v а nutqid а n f о yd а l а nishg а ch е k qo’yish (shund а y fikrg а k е lishimizg а b е v о sit а а s о s bo’lg а n m а nb а l а r: 1925- 1970-yill а rd а о n а tilid а n o’quv d а sturl а ri va shu dasturlar asosida yaratilgan darslig-u qo’llanmalar ); 5. 1970-1990-yill а r. О n а tili t а ’limi ning m а qs а di: – Milliy а d а biy tild а yozm а / о g’z а ki nutqni riv о jl а ntirish, nutq m а d а niyatini sh а kll а ntirish (shund а y fikrg а k е lishimizg а b е v о sit а а s о s bo’lg а n m а nb а l а r: 1970-1988-yill а rd а O’zbekiston pedagogika fanlarini ilmiy tekshirish instituti (O’zPFITI) t о m о nid а n n а shr etilg а n d а sturl а r ); 6. 1999-yild а n h о zirg а ch а . О n а tili t а ’limi ning m а qs а di: – T а ’lim о luvchid а ij о diy t а f а kkurni riv о jl а ntirish, ij о diy t а f а kkur m а hsulini nutq sh а r о itig а m о s r а vishd а to’g’ri, r а v о n b а yon etish ko’nikm а l а rini sh а kll а ntirish (shund а y fikrg а k е lishimizg а b е v о sit а а s о s bo’lg а n m а nb а l а r: O’zRVMning 1999-yil 16- а vgustd а gi «Umumiy o’rt а t а ’limning DTSl а rini t а sdiql а sh to’g’risid а »gi q а r о ri а s о sid а tuzilg а n d а stur v а d а rslikl а r ). 2 T а ’limning xususiy m а qs а di b а rch а d а vrl а r uchun o’zg а rm а s inv а ri а nt em а s: u d а vrning iqtis о diy, siyosiy, m а d а niy-m а ’rifiy t а r а qqiyoti bil а n uzviy b о g’liqlikd а o’zg а rib, riv о jl а nib, yangil а nib b о r а di. T а ’limning xususiy m а qs а did а turg’unlik v а j а miyat t а r а qqiyotid а turg’unlik, t а n а zzul o’z а r о mut а n о sib bo’lib, bir-birig а nisb а t а n di а l е ktik s а b а b~ о qib а t mun о s а b а tl а rid а dir: j а miyat t а r а qqiyotid а gi turg’unlik t а ’lim m а qs а did а turg’unlikd а n а m о yon bo’l а di. Zero, t а ’lim m а qs а did а gi turg’unlik j а miyatd а gi turg’unlik v а t а n а zzulni chuqurl а shtir а di. Turkist о nd а Х VII- Х I Х а srl а rd а gi j а miyat v а t а ’lim t а r а qqiyotid а gi turg’unlik buning yorqin d а lilidir – yuz yill а r d а v о mid а t а ’limning umumiy m а qs а di – ха t- s а v о dli it оа tk о r mo’min- musulm о nni y е tishtirish – v а t а ’lim m а zmuni (“ А bj а d” ~ “H а ftyak” ~ “F а rzi а yn” ~ “Ch о r kit о b” ~ “Gulist о n” ~ “Bo’st о n”‘ k а bi t а ’lim v о sit а l а rid а n f о yd а l а nish)ning o’zg а rm а s h о ld а s а ql а nishi j а miyatd а gi 2 Yo„ldosheva D.N. Ona tili ta`limi maqsadining tadrijiy taraqqiyoti// OO„MTV tomonidan nashrga tavsiya etilgan o„quv qo„llanma.–T.: O„zME Davlat ilmiy nashriyoti, 2013.

turg’unlikk а о lib k е ldi. Shuning uchun O’zb е kist о nd а j а didchilik h а r а k а tining а s о siy diqq а ti t а ’lim isl о h о ti v а uni z а m о n а viyl а shtirishg а q а r а tilg а n edi. O’zb е kist о n Respublikasid а must а qillikning ilk q а d а ml а rid а n о q umumiy t а ’lim tizimini yangil а sh v а tubd а n isl о h qilishg а yuks а k e’tib о r h а m, ung а t а r а qqiyotning eng muhim s о h а si sif а tid а ulk а n m а bl а g’l а rning а jr а tilishi v а s а rfl а nishi h а m, t а ’lim m а qs а di, m а zmuni, usuli, yangi p е d а g о gik t ех n о l о giyal а rni k е ng о mm а l а shtirishg а v а , pir о v а rd о qib а td а , t а ’lim n а tij а sini yangil а shg а intilish h а m shu bil а n uzviy b о g’liq. T а ’limning umumiy m а fkur а viy-m а ’n а viy, t а ’limiy-t а rbiyaviy m а qs а di UMIS (umumiylik, m о hiyat, imk о niyat, s а b а b) sif а tid а t а ’lim tizimi struktur а sid а n o’rin о lg а n o’quv pr е dm е tl а rining х ususiy m а qs а dl а rid а , х ususiyat v а imk о niyatl а rg а uyg’un r а vishd а v о q е l а n а di. Bu m а qs а dl а r umumiy m а qs а dg а nisb а t а n YHV О (yakk а lik, h о dis а , v о q е lik, о qib а t) m а vq е yid а bo’l а di. О n а tili t а ’limining ха t-s а v о dlilikni t а ’minl а sh umumiy m а qs а di d а vr bil а n b о g’liq em а s, b а rch а d а vr v а j а miyatning h а mm а b о sqichl а ri uchun u umumiy bo’lib kelgan va shunday bo’lib qolaveradi; t а ’lim о n а tilid а а m а lg а о shirils а , uning bu umumiy m а qs а di – t а ’lim tili sif а tid а , а lb а tt а , v о q е l а n а di. M а s а l а n, yuq о rid а ko’rs а tilg а n 1-,2-,3-d а vrl а rd а о n а tili t а ’limi о ldid а umumiy m а qs а dd а n b о shq а х ususiy bir а l о hid а m а qs а d qo’yilm а g а n edi. O’zb е k tili bu d а vrl а rd а t а ’lim tili v а uning а s о siy v о sit а si sif а tid а o’rg а nilg а n. Demak, mustaqillik sharofati bilan ta’lim tizimida o’qitiladigan barcha fanlarning, jumladan, o’rta umumta’lim tizimida ta’limi belgilangan har bir o’quv predmetining maqsadi davr ruhiga hamohang tarzda yangilandi. Juml а d а n, “ о n а tili t а ’limi о ldid а quyid а gi b о sh m а qs а d tur а di: о n а tili m а shg’ul о tl а ri b о l а l а rd а ij о diylik, must а qil fikrl а sh, ij о diy fikr m а hsulini nutq sh а r о itig а m о s r а vishd а о g’z а ki, yozm а sh а kll а rd а to’g’ri, r а v о n if о d а l а sh ko’nikm а l а rini sh а kll а ntirish v а riv о jl а ntirishg а q а r а tilishi l о zim ” yoki “ m а kt а bd а а d а biyot o’qitishning b о sh m а qs а di s о g’l о m e’tiq о dli, o’zg а ins о nning tuyg’ul а rini а ngl а ydig а n, o’tkir hissiyotli, yuks а k didli, ах l о q а n b а rk а m о l, а ql а n y е tuk, o’z

ха tti-h а r а k а tl а rig а m а s’ul bo’l а о l а dig а n k о mil sh ах sning m а ’n а viy dunyosini 103 v а ҳ .. Bul а rning b а rch а si t а ’limning sh а kll а ntirishd а n ib о r а tdir ” umumiy b о sh m а qs а did а n k е lib chiq а di. Fikrlarimizni quyidagi 1-, 2- jadvallarda umumlashtiramiz: 1-jadval Ona tili ta’limining umumiy maqsadi umumiy mohiyati xos xususiyatlari Хаt-sаvоdlilikni tа’minlаsh, yozmа bаyon shаklidа ifоdаlаngаn fikrlаrni muаllif ishtirоkisiz uqiy оlish, shuningdеk, o’z fikrlаrini yozmа vа оg’zаki shаkllаrdа to’g’ri, аniq hаmdа bаyon mаqsаdigа mоs rаvishdа (bаdiiy, ilmiy, so’zlashuv, publitsistik vа rasmiy- idoraviyuslublаrdа) ifоdаlаy оlish mаlаkа vа ko’nikmаlаrini shаkllаntirish 1 jamiyat a’zolarining umumiy savodxonligini ta’minlashga qaratiladi 2 barcha davrlar uchun umumiy, o’zgarmas; invariant 3 j а miyat t а r а qqiyoti bilan bog ’ liq o ’ zgaruvchan emas 4 davr mafkurasi bilan bevosita bog’liq ravishda o’zgaruvchan emas 5 ona tili ta’limining xususiy maqsadiga nisbatan UMIS (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab) tabiatli 6 umumiy ta ’ lim maqsadiga nisbatan YHVO ( yakkalik , hodisaviylik, voqelik, oqibat) tabiatli 7 muayyan tadrijiy taraqqiyotga ega emas 2-jadval Ona tili ta’limining xususiy maqsadiga xos xususiyatlar

1 jamiyat a’zolarining milliy tafakkurini rivojlantirishga qaratiladi 2 barcha davrlar uchun xususiy, o’zgaruvchan; variant xarakterli 3 jаmiyat tаrаqqiyoti bilan bog’liq tarzda o’zgaruvchan 4 davr mafkurasi bilan bevosita bog ’ liq ravishda o ’ zgaruvchan 5 ona tili ta’limining umumiy maqsadiga nisbatan invariant~variant tabiatli 6 ona tili ta’limining umumiy maqsadiga nisbatan YHVO (yakkalik, hodisaviylik, voqelik, oqibat) tabiatli 7 muayyan tadrijiy taraqqiyotga ega Ona tili ta’limining madsadi haqida gapirganimizda madsaq ta’lim jarayonining barcha qirralari–mazmun, usul, vosita va ta’lim oluvchi- ta’lim beruvchi munosabatlari bilan chambarchas bog’lanishini aytib o’tgan edik. Buni quyidagi chizmada ifodalaymiz: 3-jadval Ta’lim mazmuni ta’lim muassasalari uchun tasdiqlangan davlat ta’lim standartlari (DTS), dastur, darslik, o’quv qo’llanmalari, metodik tavsiyalarda o’z aksini topadi. U tarkiban ancha murakkabdir. ona tili ta‟limi vositalari ona tili ta‟limi usuli ona tili ta‟limi mazmuni ONA TILI TA‟LIMI MADSADI Ona tili dasturlarida belgilangan mavzular Ona tili dasturlarida faoliyatni amalga oshirish yo`li Daslik, ” Axborot banklari” lug`atlar,( qomuslar, tarqatma, ma‟lumotnoma, slayd, testlar,. )

Didaktik adabiyotlarda ta’lim mazmuni tarkibi xilma-xil talqin etiladi. I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, L.N.Taranov kabi olimlarning pedagogikaga oid asarlarida ta’lim mazmuni ta’lim oluvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish uchun tanlangan, metodik jihatdan ishlangan boy ijtimoiy tajribaning bir bo’lagi deb hisoblanadi va ta’lim usuli unga Ch.Kupisevich kabi bir qator didaktlar esa bu tushuncha ostida uni o’rgatish usullarini ham tushunishadi: “ta’lim mazmuni– yoshlarni ma’lumotli qilish, taraqqiy ettirish, tarbiyalash maqsadida ma’lumot mazmunidan tanlanib, ta’lim jarayoniga olib kirilgan bilim, malaka, ko’nikma, faoliyat usullari hamda tabiat, jamiyat va tafakkur hodisalarini emotsional baholashga doir munosabatlardir”, deb lozim bo ’ lgan bilimlar tizimi va unda hosil qilinadigan malaka hamda ko ’ nikmalar bilan bog ’ lanadi . Ta’lim mazmunining tarkibiy qismlari haqida yuqoridagi bayondan ham ko’rinib turganidek, didakt olimlarda bu borada yakdillik yo’q. Hatto ayni bir didakt- olimning turli davrda yozilgan asarlarida ta’lim mazmuni tarkibi turlicha talqin qilinishi hollarini ham ko’rishimiz mumkin. Chunonchi, I.Y.Lerner: “Ta’lim mazmuni tushunchasi ostida, odatda, bilim va malaka tushuniladi. Ba’zan esa ta’lim mazmuni deb … faqat beriladigan bilimlar tushuniladi, xolos. Uzoq yillar davomida o’quv dasturlari berilishi lozim bo’lgan bilimlar ro’yxatidangina iborat edi”, deb yozadi va bunday tor tushunishni qoralab, ta’lim mazmuni chegarasini ancha kengaytiradi va uning tarkibiy qismlari sifatida: a) beriladigan bilimlar; b) bilimlar asosida hosil qilinadigan malakalar ( умение ) va ko’nikmalar (новыки); d) ijodiy faoliyat; e) emotsional munosabat kabilarni ko ’ rsatdi . 3 Keyingi asarlarida esa I . Y . Lerner o ’ qituvchi va o ’ quvchi orasidagi munosabat va ta ’ lim usulini ham ta ’ lim mazmuni tarkibiga kiritadi . Ba ’ zi didakt - olimlar ( M . Mahmudova , S . Og ’ ayev , O . Roziqov , 3 Лернер И.Я. Развитие мышления учащихся (в процессе оучения истории). – М.: Просвещение, 1980. – 34-37-стр.

B . Adizovlar ) ma ’ lumot mazmuni va ta ’ lim mazmuni tushunchalarini farqlab , ta ’ lim mazmunini “ ma ’ lumot mazmunining dinamikasi – harakati ” shaklida tushunadilar va ta ’ lim mazmuni tushunchasini quyidagicha sharhlaydilar : “ Ta ’ lim mazmuni – yoshlarni ma ’ lumotli qilish , taraqqiy ettirish , tarbiyalash maqsadida ma ’ lumot mazmunidan tanlanib , ta ’ lim jarayoniga olib kirilgan bilim , ko ’ nikma , malaka , faoliyat usullari hamda tabiat , jamiyat , tafakkur hodisalarini emotsional baholashga doir munosabatlardir ”. Mazkur tavsifdan ko ’ rinib turibdiki , bu olimlar ta ’ lim mazmunining tarkibiy qismlarini aniq va ravshan sanab bermasalar - da , ta ’ lim mazmunining tashkil etuvchilari sifatida quyidagilarni ajratadilar : a) berilishi lozim bo’lgan bilimlar; b) bu bilimlar asosida hosil bo’ladigan malaka, ko’nikmalar; d) faoliyat usullari; e) emotsional baholash. Mualliflar “faoliyat usullari” tushunchasini ochib bermaydilar. Lekin ko’rinib turibdiki, unga “ijodiy” aniqlovchisi berilsa, ular I.Y.Lernerning izidan borganlar. A.G’ulomov, H.Ne’matovlar “Ona tili ta’limi mazmuni” metodik qo’llanmalarida ta’lim mazmuni masalasi xususida to’xtalib, uning to’rt tarkibiy qismini alohida sanab o’tadilar: a) o’quvchilar egallashi zarur bo’lgan bilimlar tizimi; b) ilmiy-nazariy bilimlarga muvofiq keladigan malaka va ko’nikmalar tizimi; d) ijodiy faoliyat usullari; e) o ’ quvchi ~ o ’ qituvchi o ’ rtasidagi munosabatlar tizimi . 4 Demak, ta’lim mazmuni tushunchasini tor va keng ko’lamda talqin etish mumkin. Tor ma’noda ta’lim mazmuni deganda ta’lim oluvchiga berilishi, o’zlashtirilishi talab etiladigan bilimlar tushuniladi. Keng ma’noda ta’lim mazmuni deganda ta’lim oluvchilarga qanday bilimlar berish, bu bilimlarni qanday usul bilan berish lozimligi, o’qituvchi o’quvchiga, o’quvchi o’qituvchiga 4 Ғуломов А., Неъматов Ҳ. Она тили таълими мазмуни. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 5-8- б.

qanday yondashishi, ta’lim natijasida tarbiyalanuvchi nimalarni qila olishi va hatto o’z faoliyatiga ichki baho bera olishi tushuniladi. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, keng ma’noda ta’lim mazmuni ta’lim maqsadidan boshqa uning barcha asosiy tarkibiy qismlarini, jumladan, ta’lim usuli, ta’lim vositalari, ta’lim natijasini o’z ichiga oladi va ayni zamonda ta’lim maqsadining yoyilmasi, uning voqelantirishninig material, usul va vositalarining, ta’lim jarayoni ishtirokchilari o’zaro munosabatlarining oldindan loyihalashtirilgan modeli maqeyini kashf etadi. Shuning uchun ta’lim jarayonida ta’lim maqsadidan keyin ikkinchi ahamiyatli tomoni keng tushunilgan ta’lim mazmuni – ta’lim maqsadining yoyilmasidir. Demak, ona tili ta’limi mazmuni ona tili ta’limi usuli, vositalari, ta’lim natijasini o’z ichiga oladi. U–ona tili ta’limi maqsadining yoyilmasi; ona tili ta’limi materiali, usuli va vositalari, ta’lim jarayoni ishtirokchilari o’zaro munosabatlarining oldindan loyihalashtirilgan modeli hisoblanadi. Ta’lim mazmuni tushunchasi haqida gapirilganda bu tushunchaning “ta’limning umumiy mazmuni”, “ta’lim turi (bosqichi) mazmuni” va “ma’lum bir o’quv predmeti ta’limi mazmuni” kabi voqelanishini farqlash lozim. Ta’limning umumiy mazmuni ta’limning umumiy maqsadi bilan kesishadi. Ta’lim turi (bosqichi) mazmuni deganda ta’limning ma’lum bir turi (bosqichi)da o’rganiladigan “o’quv predmetlari, ularning o’zaro aloqadorligi va o’rganilish tartibi” 5 tushuniladi. “O’quv predmetining ta’lim mazmuni” tushunchasi bulardan ancha farq qiladi. U, albatta, ta’limning umumiy maqsadi va mazmuniga mutanosib holda – uning bilan umumiylik-xususiylik, butun-bo’laklik munosabatida belgilanadi, lekin har bir o’quv predmeti uchun – bu o’quv predmetini o’qitish maqsadi bilan bog’liq ravishda o’z xususiyatlariga ega. Ona tili o’quv predmeti ham shunday. Ta’lim tizimida ona tilining o’qitish maqsadlariga mos ravishda uning ham o’ziga xos ta’lim mazmuni bor va u ta’limning tur hamda bosqichlari uchun davlat tomonidan tasdiqlanadigan ta’lim dasturlarida o’z aksini topadi. 5 Леднев В.С. Содержание общего среднего образования (Проблемы структуры). – М.: Педагогика, 1980. – 7-стр.

Ta’lim mazmunining asosiy tarkibiy qismi bilimlar, amaliy ko’nikmalar tizimidir.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Boshlang’ich bo’g’in (I-IV sinflar)da ona tili ta’limi maqsadi nimadan iborat? 2. Tayanch bo’g’inda (V-XI sinflar) da ona tili ona tili ta’limi maqsadi qanday belgilangan? 3. O’rta maxsus ta’limda tahsil olayotgan o’quvchi nima sababdan ona tili o’quv predmetini o’qiydi? Mazkur o’quv predmetini o’rganish bolaning ijtimoiy hayoti uchun nima beradi? 4. “Maqsad unga erishish yo’l va choralarni belgilaydi”, degan hikmatning ma’nosini izohlang. 5. Sizningcha, hamma zamonlarda ham ta’limning maqsadini belgilash davlat siyosatining ustuvor sohasi hisoblanganmi? Fikringizni dalillang. 6. Ona tili ta’limining umumiy maqsadi deganda nima nazarda tutiladi? 7. Ona tili ta’limining xususiy maqsadi deganda nimalar nazarda tutiladi? 8. Ta’limning umumiy va xususiy maqsadi kimlar tomonidan, qanday tartibda belgilanadi? 9. “Ta’lim turlari va bosqichlari maqsadi” deganda nimani tushunasiz? 10. Ta’lim mazmuni deganda nima nazarda tutiladi? 11. Ta’lim turlari maqsadi va ta’lim bosqichlari maqsadi o’zaro qanday farqlanadi? Misollar asosida tushuntiring.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

Mustaqillik davrida o’zbek (ona) tili ta’limi

Ona tili ta’limi vositalari

O’zbek (ona) tili o’qitish metodlari va usullari

Ona tili ta’limi jarayonida o’quvchi va o’qituvchi faoliyati

Ona tili ta’limi jarayonida qo’llaniladigan didaktik o’yinlar