Ona tili ta’limi vositalari - Tilshunoslik - Referatlar

Ona tili ta’limi vositalari

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.375 KB

Ko'chirib olish

Ona tili ta’limi vositalari Reja: 1. Darsning didaktik ta’minoti. 2. Darslik va dars davomida ta ’ lim oluvchi bajarishi lozim bo ’ lgan topshiriqlar tizimi ( algoritmi ) xususida . 3. Ta’lim maqsadi va mazmunining o’zaro mutanosibligi ta’minlashda ta’lim vositalarining roli. 4. Algoritmik darslik-dastur – mustaqil tafakkurni o’stirish vositasi. 5. Ona tili o’qituvchisining darsga tayyorlanishi. Dars, dars mazmunnomasi (konspekt) va unga qo’yiladigan asosiy talablar.

Darsning didaktik ta’minoti deganda har bir soat o’quv mashg’ulotini o’tkazish uchun zarur bo’lgan barcha birliklar kiradi. Bular quyidagilar: 1. Darsning didaktik ta’minotini ta’minlovchi hujjatlar: a) muayyan o’quv predmeti yoki fani bo’yicha davlat tomonidan belgilangan o’quv reja (O’quv reja bajarilishi shart bo’lgan hujjat bo’lib, unda o’rta umumta’lim maktablarida, akademik litsey yoki kasb-hunar kollejlarida, umuman, ta’lim muassasalarida o’qitilishi rejalashtirilgan barcha o’quv predmetlari, fanlarning nomi, ularga ajratilgan o’quv soatlari, ta’tillar va b.lar qayd etiladi); b) o’quv reja asosida tuzilgan (namunaviy) o’quv dasturi (O’quv dasturi tayanch ta’lim dargohlari mutasaddilari tomonidan, masalan, Xalq ta’limi vazirligi nazoratida yoki Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi Muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan tuziladi va amaliyotga tatbiq etiladi. O’quv dasturi, odatda, uch qismdan iborat bo’lib, uning “Uqtirish xati” qismida metodik maslahatlar, “Asosiy qism”ida to’rt chorak yoki ikki semestr davomida o’tiladigan mavzular va ularga ajratilgan soatlar miqdori, “Mavzular bo’yicha shakllantiriladigan malakalar” qismida ta’limdan kutilayotgan natijalar qayd etiladi); d) o’quv dasturi asosida tuzilgan ishchi dastur (Ishchi dastur fan o’qituvchilari tomonidan (namunaviy) o’quv dasturi asosida tuziladi va unda o’quv dasturida bo’limlar, boblar yoki mavzular bo’yicha ko’rsatilgan yaxlit soatlar har bir soat dars mavzusi uchun bo’lib chiqiladi. Maktab, akademik litsey yoki kasb-hunar kollejlari o’qituvchilari bu ishni, odatda, fan sho’balarida amalga oshiradilar); e) kalendar reja (o’qituvchi tomonidan tuziladi va unda o’qituvchining qaysi sinfda, qachon, qancha o’quv mashg’uloti o’tishi oldindan rejalashtiriladi, rejaning bajarilishi muntazam qayd etib boriladi. Kalendar reja vaziyatga qarab haftalik yoki oylik, ba’zan choraklik tuzilishi ham mumkin); f) amaldagi tizim (reyting yoki “besh” baholi sistema) asosida o’quvchilar bilimini baholash mezonlari (Baholash mezonlarida ta’lim oluvchining qaysi faoliyati uchun qanday baholanayotgani aniq ko’rsatib beriladi. Shu o’rinda

ta’kidlash zarurki, umumiy o’rta ta’limda on а tili t а ’limi n а tij а sid а o’quvchil а r eg а ll а g а n bilim, ko’nikm а v а m а l а k а l а r DTSda belgilangan uch p а r а m е trli st а nd а rt ko’rs а tkichl а r а s о sid а t е kshiril а di v а а niql а n а di. Bular quyidagilar: 1. O’qish tехnikаsi . Bu pаrаmеtr оrqаli o’quvchining nоtаnish bo’lgаn mаtnni ifоdаli o’qiy оlish ko’nikmаsi аniqlаnаdi. Bundа miqdоriy ko’rsаtkich sifаtidа ifоdаli o’qish tеzligi, ya’ni minutigа bеrilgаn mаtndаn nеchtа so’z o’qiy оlish ko’rsаtkichi оlingаn. Sinfdаn sinfgа o’tish dаvridа miqdоriy ko’rsаtkichdаgi so’zlаrning sоni оshishi bilаn birgа bеrilgаn mаtnni o’qishdаgi tаlаblаr hаm bоlаning yoshigа mоnаnd rаvishdа оrtib bоrаdi. O’qish san’ati parametri talablari ga ko’ra: 1- daraja (“uch” baho; 56-70 ball). Bitiruvchi (XI sinf)lar uchun 1-daraja (quyi bilim) parametri darajalari talablarini belgilashda DTSda nazarda tutilgan 1 minutda 120-130 so’z tezligidagi notanish matnni “Murakkab matndagi ilmiy atama va ramzlarni, mumtoz adabiyot namunalarini, so’z, ibora va atamalarni to’g’ri talaffuz qila olish, ma’nosini anglagan holda to’g’ri va ravon o’qish” minimal talabi asos qilib olindi. 2- daraja (“to’rt” baho; 71-85 ball). Bu darajada 1 daqiqada notanish matnni 130-135 so’z tezligida o’qish belgilanadi va minimal (quyi, 1-daraja) talablar quyidagi ko’rsatkichlar bilan to’ldiriladi, chuqurlashtiriladi: –turli tipdagi (ilmiy, rasmiy, publitsistik va badiiy) matnlarni o’qiganda, tinish belgilarini mazmunga mos ifodalay olish; –badiiy matnlarning tur va janr xususiyatlarini farqlagan holda o’qiy olish. 3- daraja (“besh” baho; 86-100 ball). Bu daraja notanish matnni 135-140 so’z tezligida o’qish belgilanadi va 1-, 2-daraja talablari quyidagi ko’rsatkichlar bilan to’ldiriladi, chuqurlshtiriladi: –mantiqiy o’qish, ya’ni mazmunini yuzaga chiqaruvchi o’rinlar- so’z va gaplarni ta’kidlab o’qish; –monolog va dialog matnlarni farqlab o’qish, har biriga xos ohang, ovoz tanlay olish;

–barmoq vaznidagi she’riy matnlarni taktlarga ajratib, vazn va ohangga rioya qilgan holda o’qiy olish; –aruz vaznidagi mumtoz nazm namunalarini ruknlarga ajratib o’qiy olish. Mazkur parametr bo’yicha chorak, sinf doirasidagi tayyorgarlikni aniqlashda ham shu tamoyil va mezonlardan kelib chiqiladi, dastur materiali doirasida ish ko’riladi, daraja talablari o’qituvchi va metodbirlashma tomonidan ma’muriy andozalar asosida ishlab chiqiladi. 2. O’zg а l а r fikrini v а m а tn m а zmunini а ngl а sh m а l а k а si b о l а ning о g’z а ki b а yon qilin а yotg а n o’zg а l а r fikrini h а md а yozm а m а tn m а zmunini а ngl а y о lish d а r а j а sini а niql а sh m а qs а did а kiritilg а n. Bu p а r а m е tr o’zg а l а r fikrini v а m а tn m а zmunini а ngl а sh h а md а uni о g’z а ki q а yt а b а yon qil а о lish d а r а j а sini а niql а ydi. O’zgalar fikri va matn mazmunini anglash parametri talablari quyidagicha: 1- daraja (“uch” baho; 56-70 ball). Mazkur darajada boshlang’ich ta’lim bo’g’inida nazarda titilgan talablarga tayanilgan holda XI sinfni bitiruvchi o’quvchining 10 daqiqada 10-11 sahifa matnni aniq, matn mazmuniga mos to’g’ri, ravon ta’sirchan kabi sifat ko’rsatkichlari darajasida bayon qila olish malakasini egallaganhgini aniqlash ko’zda tutiladi. Bu talablarga mos choraklar, sinflar doirasidagi talablarni ishlab chiqishda va sahifalar miqdorini belgilashda ana shu talab va me’yorlash asos qilib olinadi. 2- daraja (“to’rt” baho; 71-85 ball). Ushbu daraja talablari va me’yorlari 1- daraja sahifalari miqdorini oshirish va talab quyidagicha chuqurlashtirish, kengaytirish asosida (10 daqiqada 11-12 sahifa) belgilandi: –ona tili dasturida “matn ustida ishlash” topshiriqlarida nazarda tutilgan talablar doirasida ilmiy-ma’rifiy matnlarni mazmunga mos, asosli o’qish va bayon qila olish; –tanlangan matnda qo’llanilgan tinish belgilariga mos ohangda va imoishorada o’qish va so’zlay olish; –qator, takror qo’llangan tinish belgilarining matndagi vazifasini sharhlay olish.

3- daraja (“besh” baho; 86-100 ball). Ushbu daraja talablari va me’yorlari esa 2-daraja me’yorlari(sahifalari)ni oshirish va talablarni quyidagicha chuqurlashtirish, kengraytirish (10 daqiqada 12-13 sahifa) asosida belgilandi: –ilmiy, rasmiy, publitsistik, badiiy matnlarni har biriga xos mantiqiy, ifodali, badiiy o’qiy olish, mohiyatini og’zaki sharhlay olish; –nasriy, nazmiy, drama matnlarini o’ziga xos talab doirasida o’qiy olish, har biri mazmuni va timsollari xarakteriga mos ovoz tanlay olish va uni og’zaki bayon qila olish (sharhlash); –monolog va dialog matnlarni mazmun va maqsad talabidan kelib chiqqan holda o’qiy olish, to’xtam kabi amallarni nutqda aks ettira olish va og’zaki sharhlash; –barmoq vazni va aruzdagi nazmiy matnlarni takt, ruknlar doirasida jo’r bo’lib bahribayt talablari doirasida o’qiy olish va og’zaki bayon – sharhda faol ishtirok eta olish. Bu yo’nalish (usul) choraklar, sinflar doirasida ham amal qiladi. 3. Fikrni yozm а sh а kld а b а yon etish m а l а k а si (tug а l fikr if о d а l а ng а n m а tn) mur а kk а b j а r а yon bo’lib, о n а tili t а ’limining m а qs а di shu p а r а m е trd а aniq muj а ss а ml а sh а di. O’quvchining о n а tili t а ’limi j а r а yonid а eg а ll а g а n ko’nikm а v а m а l а k а l а ri u yar а tg а n m а tnd а а ks et а di. Bu p а r а m е tr buyich а t а ’lim sif а tining n а tij а sini b а h о l а shd а o’qituvchi t о m о nid а n o’quvchi eg а ll а g а n quyid а gi ko’nikm а l а rning d а r а j а si а niql а n а di: а ) fikrning m а ntiqiy izchillikd а if о d а l а ng а nligini а niql а sh; b) fikrl а sh, m а vzuning mur а kk а blik d а r а j а sini а niql а sh (s о dd а , mur а kk а b, k о nkr е t, m а vhum v а h о k а z о ); d) t а vsifning m а vzug а muv о fiqligini v а t а vsifning qiym а tini аniqlаsh; e) tаvsifdа tilning ifоdа vоsitаlаridаn mаqsаdgа muvоfiq fоydаlаnish dаrаjаsini аniqlаsh; f) imlоviy (yozmа) sаvоdхоnlikning sifаtini аniqlаsh. Fikrni yozma bayon etish malakasi parametri talablari quyidagilar:

1- daraja (“uch” baho; 56-70 ball). Bu daraja bitiruvchilar uchun mo’ljallangan talablar va me’yorlar (30 daqiqada 13-14 gapdan iborat matn tuza olish) asosida ish ko’radi, sinflar, choraklar kesimida dasturda nazarda tutilgan talab va bilimlar nazorat uchun asos qilib olinadi, 2-,3-daraja ko’rsatkichlarida esa shu talablar chuqurlashtiriladi, kengaytiriladi. 2- daraja (“to’rt” baho; 71-85 ball). Bu darajada matn taikibidagi gaplar miqdori oshiriladi, tayanch talab quyidagi ko’rsatkichlar (30 daqiqada 14-15 gapdan iborat matn tuza olish) bilan chuqurlashtiriladi, kengaytiriladi, konkretlashtiriladi: –matnda mavzu doirasidagi hikmatli so’zlar, maqollar, ko’chiima(sitata)lardan o’z o’rnida foydalanish va ularni olmoshlar bilan almashtirib qo’llay olish; –matnda undov, modal so’z-gaplardan foydalana olish va ularni yoyiq- yig’iq bo’linadigan gaplar bilan almashtira olish; –matnda mavzuga mos kiritma va izohlovchilardan foydalanish va bunda tinish belgilarini o’z o’rnida qo’llay olish; –ravishdosh, sifatdosh, harakal nomi, kengaytirilgan birikmalarni gaplar bilan, gaplarni shunday oborot yoki olmoshlar bilan almashtirib qo’llay olish. 3- daraja (“besh” baho; 86-100 ball). Bu darajada 2-darajada nazarda tutilgan gaplar miqdori oshiriladi, 2-daraja talablari quyidagicha (30 daqiqada 15-16 gapdan iborat matn tuza olish) chuqurlashtiriladi, kengaytiriladi, aniqlashtiriladi: –matn mazmuniga mos dialoglarni qo’llay olish va unda remarka, luqma, muallif izohi kabi unsurlardan, shularga mos tinish belgilaridan foydalana olish; –matn mazmuniga mos taqlid so’zlarni ko’chirma gap qolipida yoki alohida qo’llay olish; –badiiy mikromatnlarni adabiy va lisoniy sharhlash va chiqarilgan xulosalarni matn mazmuni bilan bog’lay olish; –bog’langan va bog’lovchisiz qo’shma gaplarni o’zaro, ergash gapli qo’shma gaplarni sodda yoyiq gaplar bilan almashtirib qo’llay olish;

–ko’chirma gapli qo’shma gaplarni matn mazmuniga mos turli shakllaridan tinish belgilarini o’z o’rnida qo’llay olgan holda foydalana olish; –ilmiy, ilmiy-adabiy, adabiy-ijodiy matnlarda ularning har biriga xos ona tilining keng imkoniyatlarini, ifoda vositalarini farqlagan holda qo’llay olish. Bunda ham yuqori ko’rsatkich (3-daraja) talablari, me’yorlari mezon sifatida belgilanadi; mezondagi gaplar miqdori, yaratilgan matndagi har bir talabning qay darajada bajarilishiga qarab baho (ball) belgilanadi, yo’l qo’yilgan har bir xato- kamchiliklar doirasida baho (ballar) pasaytiriladi (tushiriladi) va natija hisobidan matn baholanadi (ball qo’yiladi); 2. Darsning didaktik ta’minotini ta’minlovchi ta’limiy manbalar: a) darslik; b) o’quv qo’llanma (muayyan o’quv predmeti yoki fani ta’limi uchun dastur asosidagi materiallarni o’rganishga mo’ljallangan darslikka qo’shimcha ilmiy manba bo’lib, u Xalq ta’limi vazirligi yoki Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan amaliyot uchun tavsiya etilgan bo’lishi shart); d) metodik qo’llanma yoki metodik tavsiyalar (muayyan o’quv predmeti yoki fani mavzularining nazariy jihatidan ko’ra amaliy tomoniga ko’proq e’tibor qaratilgan manba bo’lib, u “Mashq va topshiriqlar to’plami”, “Qiziqarli tilshunoslik” shakllarida bo’lishi ham mumkin); e) lug’atlar (“O’zbеk tilining izоhli lug’аti”, “O’zbеk tilining uyadоsh so’zlаr lug’аti”, “O’zbеk tilining mа’nоdоsh so’zlаr lug’аti”, “O’zbеk tilining shаkldоsh so’zlаr lug’аti”, “O’zbеk tilining zid mа’nоli so’zlаr lug’аti”, “O’zbеk tilining so’z yasаsh lug’аti”, “O’zbеk tilining paronim so’zlаr lug’аti”, ”O’zbеk tilining tarixiy so’zlаr lug’аti”, “O’zbеk tilining etimologik lug’аti” va b.); f) ma’lumotnomalar; g) qomuslar (“O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi”, “Maktab o’quvchilari uchun qomus” va b.) Darsning didaktik ta’minotini ta’minlovchi ta’limiy manbalar “Axborot banki” deb yuritiladi.

3. Darsning didaktik ta’minotini ta’minlovchi materiallar: ko’rgazma, test, topshiriqli kartochka yoki tarqatma materiallari, o’quv adabiyotlari va namunaviy materiallar, slaydlar, rasmlar, audio, video va proektsion materiallar, televideo materiallari, elektron materiallar, animatsiyalar, multimedialar va h.(Qarang: 4- jadval) 4. Darsning didaktik ta’minotini ta’minlovchi vositalar: doska (oddiy doska, magnitli doska, ko’chma doska, elektron doska, smart doska), bo’r, qog’oz, ruchka, qalam, chizg’ich, turli markerlar, magnitafon, lingafon, televizor, kadaskop, videoproektor, kompyuter, monitor va b. Biz hali darslarning didaktik ta’minotiga to’la erisha olmayapmiz. O’quvchilar ona tili mashg’ulotlarida axborot manbalaridan keng va samarali foydalanishlari uchun moddiy zamin yaratish, shu yo’l bilan ommaviy tafakkurni o’stirish davlat diqqat markazida bo’lmog’i va qat’iy nazorat qilinishi shart. Darslik va dars davomida ta’lim oluvchi bajarishi lozim bo’lgan topshiriqlar tizimi (algoritmi) xususida . Ta’lim vositalari deganda ta’lim jarayonida ishlatilatiladigan, foydalanadigan barcha vositalar – birinchi navbatda darslik, metodik tavsiyalar-u ishlanmalar, ko’rgazma va tarqatma materiallar, texnik asbob-uskunalar majmuyi tushuniladi. Bulardan, shubhasizki, hozircha deyarli barcha o’quv predmetlaridan darslik ta’lim jarayonida muhim o’rin tutadi.

Darslik. Dastur asosida tuzilgan darslik ta’lim mazmunini aks ettiruvchi o’quv materialini ham, uning o’quvchi tomonidan o’zlashtirilish usullarini ham, ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi uchun zarur sanalgan tahlil (analiz), umumlashtirish (sintez) uchun materialni ham, o’quv materialidagi tarqoq hodisalarni bir-biriga bog’lovchi qonuniyatlarini ham o’z ichiga oladi. Bir so’z bilan aytganda, darslik – ta’lim oluvchi uchun ma’lum miqdordagi bilimlarni, malaka, ko’nikma, odatlarni o’ziga singdirish uchun tayanch manba. Darslik ta’lim maqsadi, mazmuni va usuli bilan uzviy bog’liqlikda har xil bo’ladi. Retroskopik-reproduktiv (ko’rgazmali bayon usuli) hukmronligi davrida darslik o’quvchi o’zlashtirishi zarur bo’lgan bilimlar va hosil qilinishi kerak bo’lgan malaka va ko’nikmalarni deyarli to’la qamrab oladi –o’quv materiali, asosan, darslik bilan cheklanadi – o’quvchi darslik materialini bilsa bas. Tabiiyki, bunday darslik bilan ishlash tom ma’nodagi ijodiy tafakkurni shakllantirish va rivojlantirishga to’sqinlik qiladi. Darslik topshiriqlar tizimida o’quvchining mustaqil izlanishi uchun yo’llanmalar berib borganda, ta’lim oluvchining axborot banklariga doimiy murojaatini talab qilganda, uni ijodiy faoliyatga undagandagina u o’z maqsadiga erishishi mumkin. Shuning uchun darslik bilan dars davomida ta’lim oluvchi bajarishi lozim bo’lgan topshiriqlar tizimi (algoritmi)ni va zaruriy o’quv materialini aralashtirmaslik lozim. Biz hozir darslik deganda ham mavzu talqinini, ham o’quv materialini, ham ta’lim oluvchi bajarishi lozim bo’lgan amaliyotlar va ularning tartibini ham, ta’lim oluvchi kelishi kerak bo’lgan yechim (xulosa)ni ham o’z ichiga olgan majmuani tushunamiz. Haqiqiy ijodiy tafakkur sohibini shakllantirish va rivojlantirishga mo’ljallangan darslik yuqorida zikr etilgan darsliklardan farq qilmog’i lozim; yangi maqsadlar uchun yangi turdagi darsliklar zarur. Yangicha o’qitishda, ijodiy tafakkur sohibini yetishtirishda o’quv materiali darslik materiallaridan ancha keng bo’lmog’i shart. Jumladan, ona tilidan darsliklar o’quvchilarga xilma-xil lug’atlar(axborot banklari)dan, qomuslardan,

ma’lumotnomalar (spravochniklar)dan, maktabda o’qitiladigan boshqa o’quv predmetlari bo’yicha olgan bilimlari va ma’lumotlaridan, tajribali kishilar (o’quvchilarning yaqinlari)dan qo’shimcha material olishga, bu – darslikda berilmagan material ustida ijodiy ishlar tizimini loyihalashtirgan taqdirdagina ko’zlagan maqsadiga erisha oladi. Aks holda, u o’quvchi oyoq-qo’liga kishan, tafakkuriga g’ov bo’ladi. Yangi maqsadga yangi turdagi darslik, yangicha mazmun, yangicha usul va vositalar olib kelishi va yangi shaxsni–tadbirkor, axborot manbalarini chuqur biladigan, undan o’ziga kerakli ma’lumotlarni tez topa oladigan, bu ma’lumotlar ichida o’zi yashab turgan muayyan sharoit uchun eng qulay va serunumidan foydalana oladigan tezkor tadbirkor shaxsni yetishtirishni ta’minlashi mumkin. Shuning uchun yangi darsliklar mashqlar majmuasidan emas, balki topshiriqlar tizimidan iborat bo’lmog’i kerak. Lekin bunday darslik bilan ishlash ta’lim ishtirokchilari ona tilidan ta’lim jarayoniga zarur bo’lgan axborot banklari bilan to’la ta’minlangandagina mumkin. Sovet davrida o’zbek didaktikasining, xususan, ona tili ta’limining fojeasi xuddi mana shunda edi: maktablarimiz ona tili darslarida o’quvchilar foydalanishi zarur bo’lgan qo’shimcha material – lug’at, ma’lumotnoma, qomus, tavsiflash uchun qanday so’z va iboralardan foydalanish zarurligi ko’rsatilgan rasm-suratlar kabi ilg’or davlatlarda va, hatto, rus maktab va sinflarida o’tgan asrning 70- yillaridan beri keng qo’llanilib kelinayotgan vositalar bilan mutlaqo ta’minlanmagan. Mana shuning uchun nafaqat o’quvchilarimizda, balki o’qituvchilarimizda ham (yana ham kengroq miqyosda umuman, ziyolilarimizda) lug’atlardan foydalanish, axborot manbayiga doimiy, har qadamda murojaat madaniyati shakllanmagan–TABIAT darajasig а ko’tarilmagan. Bu holatdan qutilishning allaqachon vaqti yetgan. Ta’lim maqsadi va mazmunining o’zaro mutanosibligi ta’minlashda ta’lim vositalarining roli . Xalqimizda “Ish quroling soz bo’lsa, mashaqqating oz bo’ladi”, degan hikmat bor. Agar ona tili mashg’ulotlarida o’qituvchi dars didaktik ta’minotining to’laqonli bo’lishini ta’minlay olmasa, darsda ko’zlangan maqsadga

erishilmaydi. To’g’ri, DTSlari qabul qilinib, joriy etilgandan keyin bu yo’nalishda ham ancha ishlar qilindi. Jumladan, Qarshi davlat universiteti va Qashqadaryo viloyat xalq ta’limi boshqarmasi huzurida professor Baxtiyor Mengliyev boshchiligida jamoatchilik asosida ish olib borayotgan “O’quv lug’atchiligi markazi” tomonidan shu maqsadlarni ko’zlab tuzilgan va ommalashtirilgan quyidagi ishlarni sanab o’tish mumkin: Mazkur lug’atlarning yaratilishi yaxshi. Lekin bu manbalar takomillashtirilishi, keng va eng muhimi ommaviy ravishda – har bir o’quvchining qo’lid а bo’lish darajasida – tarqatilishi lozim. Bugun “Olma pish, og’zimga tush!”, “Qachon bunday axborot manbalari maktablarda tarqaladi va biz foydalanamiz” deb turishning payti ham emas. Bilamizki, ta’lim maqsadi ta’lim mazmunini, ta’lim mazmuni ta’lim usulini, ta’lim usuli ta’lim vositalarini, ta’lim vositalari esa ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi munosabatlarini talab etadi. Demak, ta’lim maqsadi va mazmunining o’zaro mutanosibligi ta’minlash ta’lim usuli-yu ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi munosabatlaridan tashqari ta’lim vositalariga ham uzviy bog’liq. Algoritmik darslik-dastur– mustaqil tafakkurni o’stirish vositasi . Kognitiv ta’limda darsliklar faqat sistemaviy izchillikka ega topshiriqlar tizimidan iborat bo’lib, o’quvchini ana shu topshiriqlarni o’qituvchi nazoratida bajaruvchi izlanuvchan va faol subyektga aylantiradi. O’zida zarur bilimlar silsilasini jamlagan darsliklar reproduktiv ta’limning asosiy vositasi bo’lib, unda o’quvchining tegishli xulosa chiqarishiga, bir to’xtamga kelishiga hojat bo’lmaydi. Shuning uchun ham sobiq tuzum davrida amalda bo’lgan ona tili darsliklarida, masalan, “Olmosh” mavzusi ostida berilgan “Ot, sifat, son o’rnida qo’llanuvchi so’zlar olmosh deyiladi” degan ta’rif-qoida o’quvchi uchun tayyor hukm bo’lib, olmosh boshqa so’z turkumlari o’rnida ham qo’llanishi mumkinligi haqidagi mustaqil chiqarilishi lozim bo’lgan muqarrar xulosaning yuzaga kelmasligiga sabab bo’lgan. Kognitiv ta’limning asosiy vositasi algoritmik darslik-dasturlar bo’lib, u faqat yo’naltiruvchanlik, boshqarish vazifasini bajaradi va o’quvchilarning tajribiy,

amaliy bilim egallashlarini ta’minlashga qaratilgan bo’ladi. Algoritmik darslikning mohiyati haqida “O’zbek tilining izohli lug’ati”da algoritm so’ziga berilgan izoh yordamida tasavvur hosil qilish mumkin: “ Algoritm , algorifm (lot. Algoritmi – X asrda yashagan buyuk o’zbek matematigi Al-Xorazmiyning nomidan olingan). Ma’lum bir turga oid masalalarni yechishda ishlatiladigan amallarning muayyan tartibda bajarilishi haqidagi aniq qoida (dastur). Algoritm muayyan ketma-ket bajariladigan jarayonlar majmuasi bo’lib, nazariy va amaliy masalalarni yechishda ishlatiladi. 120 Ona tilining kognitiv ta’limi o’z maqsadiga faqat ana (Gazetadan.)” shunday xarakterdagi algoritmik darslik-dasturlar asosidagina erisha oladi. Masalan, 5-sinf o’quvchilari uchun mo’ljallangan “Ona tili” algoritmik darsligida (deyarli biror mavzuga oid ta’rif yoki qoida berilmaydi). “Sinonimlar” (“Ma’nodosh so’zlar”) mavzusi sarlavhada ifodalanadi va uning tarkibida quyidagi ko’rinishda o’quv topshiriqlari beriladi: SINONIMLAR (Ma’nodosh so’zlar) (Tarqatma material namunasi) 1- topshiriq . Berilgan parchadan shaklan har xil, biroq ma’nosi bir xil so’zlarni toping va har bir so’zning o’ziga xosligi nimada ekanligini aytishga urining. Qadim shahardagi eski ko’chaning ko’hna hovlisida yashab o’tdi u, Davron majruh qilgan tilning yo’liga umridan poyandoz to’shab o’tdi u. (Samandar Vohid) 2- topshiriq. Parchadagi so’zlarning har birini shu so’z ma’nosini beruvchi boshqa so’zlar bilan almashtiring. She’riy parcha ifodalagan ma’noda farq bo’ladimi? 3- topshiriq. Parchadagi davron, majruh, til, poyandoz, ko’hna so’zlarining sinonimlarini toping. Berilgan so’zlarni va ularning sinonimlarini qo’llab gaplar tuzing, ma’no nozikliklarini izohlang.

4- topshiriq. Sinonimlar (ma’nodosh so’zlar) deganda nimani tushundingiz? Misollar ayting. 5- topshiriq . Quyidagi qatorlarni davom ettiring : bosh ( masala ) – asosiy , muhim , birinchi ; bosh ( farzand ) – to ’ ng ’ ich , katta , birinchi ; bosh (g’oya) – markaziy, yetakchi, asosiy; bosh (bino) – ……………………….……… bosh (shifokor) – ……………………….….. bosh (harf) –………………………….…….. bosh (sabab) –……………………………… bosh (gap) – ………………………………… bosh (tomon) – …………………………….. (hikoyaning) boshi –……………………….. (tog’ning) boshi – …………………………... (jon) boshi –………………………………... “Nega bosh so’zi bilan bog’liq qatorlarning barchasida bir xil sinonim so’zlarni qo’llab bo’lmaydi?” va h. O’quvchi algoritmik darslikda berilgan izchil ketma-ketlikdagi topshiriqlarni turli o’quv vositalaridan foydalangan holda bajarish bilan dasturda mo’ljallangan xulosaga olib kelinadi. Bu esa o’quvchining qo’lida tegishli ma’lumotlarni bera oladigan o’quv materiali – ta’lim vositalari (“Axborot banki”) bo’lishini taqozo etadi. Ko’rinadiki, ona tili ta’limining yangi maqsadi yangi tipdagi algoritmik darsliklar vositasidagina amalga oshirilishi mumkin. Bunday darslik yordamida tadbirkor, axborot manbayidan to’g’ri, oqilona, unumli, samarali va tez foydalana oladigan, o’z sharoitida ularni ongli va maqsadli qo’llay biladigan barkamol shaxs voyaga yetadi. Ta’lim vositalari haqida gap borar ekan, zamonaviy ta’limni kompyutersiz tasavvur etish mumkin emas. To’g’ri, hali har bir dars- mashg’ulotni kompyuter ishtirokida o’tkazishimizga ancha vaqt bor, lekin yaqin yillarda kompyuter – bamisoli elektr chiroqlar-u, televizor- u, sovutgich-u gaz kabilar har bir xonadonda bo’lgani kabi – o’quvchilar qo’lida serob bo’ladi. Ta’lim vositalari taraqqiyoti mana shunga harab borishi kerak. Jumladan, yuqorida sanab o’tilgan qomus va lug’atlarning barchasining elektron variantlari har bir viloyatdagi pedagog

xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutlarida, Respublika ta’lim markazida, uning viloyat bo’linmalarida mavjud. Ijodkor-izlanuvchan o’qituvchi ularni olish va dars jarayonida samarali foydalanish imkoniyatiga ega. Ta’lim vositalari sirasida kompyuter ishtiroki va kelajakda uning yetakchiligi ta’lim usuliga ham katta o’zgartirishlar kiritishni talab etadi, albatta. Ona tili o’qituvchisining darsga tayyorlanishi , avvalo, uning yozgan dars mazmunnomasida, o’quvchilarining uning darsiga oshiqishida, tafakkur doirasi keng, ijodkor shaxslarning yetishib chiqishida ko’rinadi. Ona tili o’qituvchisiga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilar: –bolalarni seva olishi va ularga hurmat nazari bilan qarashi; –o’z sohasining ustasi va sohasidagi yangilanishlardan doimiy xabardor bo’lishi; –zamonaviy metodlarni muntazam o’rganib, ulardan o’z darslarida samara bera oladiganlarinigina saralab qo’llash malakasiga ega bo’lishi; –innovatsion texnologiyalarni darsiga mos va o’rinli qo’llay olishi; –nutqan barkamol, huquqiy savodxon, ijodiy, ijtimoiy faol, ma’nan-axloqan toza, til sezgirligi yuqori bo’lishi muhim. Ona tili o’qituvchisi oddiygina dars mazmunnomasini yozishi uchun ham quyidgi ma’lumotlarga ega bo’lishi shart. Bular– Ona tilidan dars turlari. Ona tili darslarining maqsadi va tuzilishidan k е lib chiqib, uni ikki katta guruhga ajratish mumkin: 1) ta’limiy darslar; 2) nazorat darslari. Bir guruh didakt-olimlar ona tilidan ta’limiy darslarni quyidagi guruhlarga ajratadilar: 1. Yangi bilim hosil qilish darslari. 2. Malaka va ko’nikmalarni shakllantirish darslari. 3. O’rganilganlarni takrorlash darslari. 4.Xatolar ustida ishlash darslari. Ona tilidan nazorat darslarini esa quyidagi guruhlarga ajratadilar: 1. Til hodisalarini o’zlashtirganlik darajasi ustidan nazorat.

2. O’quvchilarning imloviy va punktuatsion savodxonligi ustidan nazorat; 3. Nutqiy malakalarni egallaganlik darajasi ustidan nazorat. O’rta umumta’lim maktablarida, ma’lumki, darsga ajratilgan vaqt 45 daqiqani tashkil etadi. Ona tili darslari oldiga DTS talablari doirasida muayyan umumiy talablar qo’yiladi. Bu talablar quyidagilar: –o’quvchilarda ijodiy tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish orqali ularning og’zaki/yozma nutqlarini madaniy nutq darajasiga ko’tarish; –ta’lim tamoyillariga qat’iy amal qilish, dars m е todlari, vositalari va usullarini to’g’ri b е lgilash; –ta’lim, tarbiya va rivojlanishning uyg’unligini ta’minlash. –har bir o’quv mashg’uloti davomida ona tili ta’limi maqsadi~mazmuni~usuli~vositalari~o’qituvchi-o’quvchi munosabatlari o’rtasida mutanosiblikni ta’minlashga erishish; ona tili mashg’ulotlari uchun zaruriy “Axborot banki”ni yaratishga hissa qo’shish; –ona tilidan o’quvchilarda zaruriy bilim, malaka va ko’nikma hosil qilishda ularning yosh, o’qish imkoniyatlari va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish. Ona tili darslarining tarkibiy qismlari va ularga ajratiladigan vaqtning (taxminiy) taqsimoti quyidagicha: I. Tashkiliy qism (salomlashish, davomatni surishtirish)–2-3 daqiqa; II. Uy vazifasini t е kshirish– 4-5 daqiqa; III.O’tilgan mavzuni xulosalash–2-3 daqiqa IV.Yangi mavzu ustida ishlash–13-15 daqiqa; V. Yangi mavzuni mustahkamlash–8-10 daqiqa; VI. Darsni xulosalash–2-3 daqiqa; VII. Uyga vazifa berish–3-4 daqiqa; VIII.Baholash va baholarni izohlash–2 daqiqa. Sinf o’quvchilarining darsga tayyorlik darajasi, o’zlashtirish uchun mo’ljallangan materialning hajmi, murakkablik darajasi kabilarga qarab vaqt taqsimoti o’zgarishi mumkin. Ba’zan omilkor o’qituvchilar darsni o’quvchilarga yangi mavzuga oid o’quv topshiriqlarini bajartirishdan boshlaydi va uy vazifasini

tekshirish, o’tilgan mavzuni xulosalash ishlarini yangi mavzuni o’zlashtirish jarayoni bilan bog’lab yuboradi. Ba’zan baholash va baholarni izohlash ishlarini ham dars tarkibiga singdiradi va tejalgan vaqtdan yangi mavzuni mustahkamlash yoki darsni xulosalash jarayonlarida unumli foydalanadi. O’rta umumta’lim maktablarida o’qituvchining har bir soat darsga tayyorgarligini ko’rsatuvchi hujjat uning dars mazmunnomasidir. Dars mazmunnomasida o’qituvchi 45 daqiqalik darsni oldindan daqiqama- daqiqa, etapma-etap loyihalashtirib chiqadi. Dars samaradorligi, avvalo, o’qituvchining unga qay darajada hozirlik ko’rishiga bog’liq. O’qituvchi uchun darsga tayyorlanish eng mas’uliyatli va eng muhim vazifadir. O’qituvchining darsga tayyorgarligi – dars uchun belgilagan maqsadi, tanlagan metod va usullari, o’quv topshiriqlari, ta’lim vositalari–darsda ro’y berishi mumkin bo’lgan har qanday ilmiy, metodik, tarbiyaviy xato va kamchiliklarning oldini oladi. O’qituvchining darsga tayyorlanishi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1) rejalashtirilgan dars materiali va hajmini aniqlash; 2) rejalashtirilgan dars materiali manbalari–darslik va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish; 3) o’quvchilarga o’zlashtirilishi murakkab o’rinlarni soddalashtirish usullarini topish; 4) darsni o’tkazish metod va usullarini tanlash; 5) darsning mazmun-mohiyatiga mos ko’rgazma va tarqatma materiallar tayyorlash; 6) dars mavzusining oldingi dars mavzulari bilan bog’liqlik jihatlarini aniqlash; 7) o’quvchilar uchun amaliyotdan qoidaga keladigan o’quv topshiriqlari ishlab chiqish; 8) darslik bilan ishlashga vaqt ajratish; 9) uy vazifasini tez va samarali tekshirish metodlarini tanlash; 10) o’quvchilarga beriladigan savol va topshiriqlarni javoblari bilan tayyorlab qo’yish;

11) sinfdagi faol, o’rtacha va past o’zlashtiruvchi o’quvchilar uchun alohida o’quv topshiriqlari tayyorlash; 12) dars mazmunnomasini yozish. Dars mazmunnomasiga quyiladigan talablar quyidagilar: –muayyan dars mazmunnomasi rejalashtirilgan dars o’tishidan kamida bir kun avval tayyorlanishi va fan bo’yicha sho’ba raisi (yoki muovini) yoki o’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosariga ko’rsatilishi, tasdiqlatilishi; –darsning rivojlantiruvchi, ilmiy, tarbiyaviy maqsadlari va vazifalari aniq belgilanishi; –darsning metod va usullari belgilanishi; –dars etaplarida o’qituvchi va o’quvchi bajarishi lozim bo’lgan vazifalar, o’quv topshiriqlari belgilab qo’yilishi; –baholash mezonlarida DTS talablariga rioya etilishi va b. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkillashtiriladigan eng sara dars namunalari ilg’or pedagoglar tajribasi asosida mustaqillik davri matbuotidan–“Til va adabiyot ta’limi” jurnali hamda “Ma’rifat” gazetasi sahifalaridan, ilmiy- metodik xarakterdagi ba’zi maqolalar to’plamlaridan o’rin olgan.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Darslik nima? O’qituvchi va ta’lim oluvchining undan doimiy foydalanishi zarurmi? 2. Darslik topshiriqlarining dars davomida ta’lim oluvchi bajarishi lozim bo’lgan topshiriqlar tizimi (algoritmi)dan farqi nimada? 3. Ta’lim vositalari deganda darslikdan tashhari yana nimalar nazarda tutiladi? 4. Ta’lim maqsadi va mazmunining o’zaro mutanosibligi ta’minlashda ta’lim vositalarining roli nimalardan iborat? 5. Ta’lim vositalarining ta’lim maqsadi bilan aloqadorligini isbotlang. 6. Hozirgi kunda boshqa o’quv predmetlari qatorida ona tilidan darsliklarning, o’quv topshiriqlarining muntazam yangilanishi boisi nimada? 7. Hozirgacha ona tili ta’limiga oid to’plangan axborot banklari xususida nimalarni bilasiz? 8. Ona tili darslariga qo’yiladigan talablar qaysi? 9.Ona tili o’qituvchisi darsga tayyorlanishda qaysi talablarni inobatga olishi zarur?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

Mustaqillik davrida o’zbek (ona) tili ta’limi

Ona tili ta’limi jarayonida qo’llaniladigan didaktik o’yinlar

Ona tili ta’limi jarayonida o’quvchi va o’qituvchi faoliyati

Ona tili ta’limi jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

O’zbek (ona) tili ta’limi, uning maqsadi va mazmuni haqida