Uyg`ur yozuvi va uning kelib chiqishi haqida - Tilshunoslik - Referatlar

Uyg`ur yozuvi va uning kelib chiqishi haqida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

Uyg`ur yozuvi va uning kelib chiqishi haqida Reja I. Kirish: Uyg`ur yozuvining tarixi xususida II. Asosiy qism: 1. Uyg`ur alifbosining yozuvi qo`llanilishi 2. Uyg`ur yozuvida bitilgan yodgorliklar va kitobatchilik 3. Chingizxon vd turkiy yozuvlar taqdiri III. Xulosa: Uyg`ur yozuvining hozirgi kundagi ahamiyati Manbalar 1

I.Kirish. Uyg`ur yozuvining tarixi xususida Mazkur turkiy yozuvga nisbatan biz qo`llaydigan hozirgi nomni uning shartli atamasi deyishimiz mumkin. Uni yozma manbalarda turlicha nom bilan tilga olinganini uchratamiz. Maxmud Qoshg`ariy o`zining «Devoni lug`ati turk» asarida “ turkcha yozuv ” deb ataydi. Yevropa ilmida uyg`ur yozuvi nomining kelib chiqishi XIX asrga kelib Sharqiy Turkistondan ana shu yozuv bilan bitilgan turkiy yodgorliklarning topilishi bilan bog`liq. Bu davrda sharqiy Turkiston hamda Hansu viloyatlariga uyushtirilgan ekspeditsiyalar natijasida budda, money ibodatxonalari va turar joy xarobalaridan qadimgi turklarning juda ko`p yozma yodgorliklari topildi. Ana shundan e`tiboran ushbu turkiy manbalarni “qadimgi uyg`ur yodgorliklari”, xatini esa “uyg`ur yozuvi” deb atash rasm bo`ldi. Uyg`ur yozuvini sug`d xatining taraqqiy etgan shakli sifatida qarash lozim. Ajdodlarimiz sug`d xatini turkiylashtirish jarayonida uni o`z tillari qonuniyatlariga bo`ysundira boshladilar. Shuning ta`sirida oldingisidan tamoman mustaqil yangi alifbo shakllandi. Sug`d yozuvi mustaqil xoldagi uyg`ur xati bilan to XI astning o`rtalariga qadar birga yashadi. Ana shu paralellik natijasida har ikkisining ham bir biriga ta`siri bo`lgan. Buni biz ma`lum bir yodgorlikda ikkinchi bir alifbo belgilarining ishlatilishida ham ko`ramiz. Ayrim sug`d yodgorliklarida yangi alifbo shakllaridan foydalanish, yoki aksincha uyg`ur xatidagi manbalarda sug`dcha shakllarni qo`llash hollari mavjud. Bularning hammasini uygur xati takomil bosqichining ma`lum davri sifatida qarash lozim. Turkiy xalqlar qadimgi davrda qo`llagan turk runiy yoki urxun-yenisey yozuvida harflar alohida alohida bir-biriga ulanmasdan yozilgan. Uyg`ur yozuvi amaliy jihatdan hamda kitobat uchun qulayligiga ko`ra ko`proq imkoniyatga ega bo`lib chiqdi. Turk hoqonligi davrida turk runiy yozuvi asosiy yozuv bo`lgan bo`lsa, keyinchalik uning o`rnini uyg`ur yozuvi egalladi. Mazkur yozuv turkiy xalqlar orasida keng qo`llaniladi. Mahmud Qoshg`riy uning qadimiyligini ta`kidlab yozadi : «Barcha hoqonlar va sultonlarning kitoblari, yozuvlari qadimgi zamonlardan shu davrgacha, Qashqardan Chingacha – hamma turk shaharlarida shu yozuv yuritilgan.»

Qadimgi turklarning bu yozuvida bitilgan budda, money, xristian diniy-axloqiy asarlari, yuridik hujjatlar va boshqa turdagi bitiklaridan bizgacha saqlanib qolgan. X asrga kelib Qoraxoniylar davlatida islom rasmiy din sifatida qabul qilindi. Shu munosabat bilan arab yozuvi ham ommalashdi. Ana shu vaqtdan boshlab har ikki yozuvdan foydalanila boshlandi. Yug`ur yozuvi boshqa yozuvlarning shakllanishiga ham asos bo`ldi. XIII asrda undan mo`g`ul yozuvi, mo`g`ul xatidan esa manjur yozuvi ajralib chiqdi. Oltin o`rda davlatida uyg`ur xatiga e`tibor kuchli bo`lgan. XIV-XV asrga kelib Temuriylar o`zlarining davlat idora ishlarida ham mazkur yozuvni keng qo`lladilar. XI-XV asrlarga oid saqlanib qolgan yodgorliklar xam ana shundan dalolat beradi. Movaraunnahr va Xuroson madaniy muhitida bu yozuvning o`rni katta bo`lgan. Uning bu davrda salmoqli o`rin egallaganini ko`rsatuvchi bir qancha dalillar bor. XV asr tarixchisi Ibn Arabshoh o`zining “Ajoyibu-l-maqdur fi navoibi Taymur” ( Temur falokatlarida qismatning qiziqliklari ) degan asarida ushbu yozuv haqida shunday yozadi “Ular ( chig`atoyliklar ) o`zlarining tilxat, maktub, farmon, xat, kitob, bitim, solnoma, she`r, qissa, hikoyat, hisob xotira va devonga tegishli hamma ishlarini, chingizona tuzuklarini shu yozuvda yozadilar. Bu yozuvni yaxshi bilgan ular orasida xor bo`lmaydi, cgunki bu ularga rizq ochqichidir”. O`rta Osiyo xalqlari tomonidan yuyg`ur xatida bitilgan yodgorliklardan bizgacha saqlanib qolganlari u qadar ko`p emas. Buning asosiy sababi keyinchalik uning o`rnini arab yozuvi tamoman egallaganligi, shuningdek ajdodlarimiz turkiy yozuvni qo`llagan davr bilan bizning oramizni besh asrlik ulkan davr ajratib turishidadir. Tabiiyki o`tgan vaqt mobaynida ularning katta qismi turli sabablarga ko`ray yo`qolib ketganligi aniq. O`rta Osiyo turkiy xalqlari XV asr oxirlariga qadar uyg`ur va arab yozuvudan barobar foydalanib kelganlar. Islom ta`siri hali to`la yetib bormagan bir sharoitda Turondagi budda ibodatxonalarida XVII asrda ham uyg`ur yozuvidan foydalanganlar. Shunday qilib uyg`ur xati turkiy xalqlarning butunlay arab yozuviga o`tgunlariga qadar qo`llagan yozuvlari orasida runiy yozuvan keyin asosiysi bo`lib qolgan.

II. Asosiy qism Uyg`r alifbosini yozuvda qo`llanilishi. Uyg`ur alifboida harflar soni ko`p emas – jami 18 ta.Harflar o`z tartibiga ega bo`lib, M.Qoshg`ariy tomonidan ko`rsatilgan alifbo quyidagi tartibdadir, a, w, x, в , з , k, й , к , дз , м , н , с , б , ч , р , ш , т , л .mazkur tovushlarga “a” qo`shish bilan ularning nomi kelib chiqadi( а , wa, xa…) . Yodlashni qulaylashtirish maqsadida ularni uchta-uchtadan birlashtirib, harf birikmasi shaklida o`qilgan. Awaxa, вазака, йак, дза, манаса, бачара, шатала. Alifbodagi harflar ozligining sababi, bir necha belgi bir necha tovushni ifoda eta olgan. Turli orfografik usul va qo`shimcha grafik shakllar vositasida tilning murakkab tovush qurilishini aks ettirishning imkoniyatlari bor edi.Shu kabi omillar natijasida uyg`ur xatidan turkey xalqlar hech bir qiyinchiliksiz foydalana olganlar. Unli harflarni ifodalashda bor yo`g`I alifbodagi uchta harfdan foydalanishgan. Lekin ularga grafik shakllar orttirish natijasida old va orqa qator unlilar farq qilingan, a, a~ э , ъ - и , у - о , v-o . Odatda urxun enesiy va arab yozuvlarida unlilar yozuvda doimo ifoda etilavermagan. Uyg`ur xatida esa unlilar har doim ifoda etilgan.Yozuvning bu kabi xususiyatlari uning turkiy singarmonizm (unlilar uyg`unligi) qonuniga bo`ysunganligidan dalolat beradi. Uyg`ur harfining afzalliklaridan yana biri unda cho`ziq unli harflarni ikkilantirish natijasida ifoda etilgan, Undoshlar sistemasidagi murakkablik shundaki, qator harflar bir necha tovushni ifoda eta olgan. 5 Uyg`ur yozuvi uzoq tarixiy taraqqiyot davrini bosib o`tdi, tabiiyki uning zamoni va o`rniga bog`liq holda bir biridan farqlanuvchi shakllari ham bo`lgan . Turfondan topilgan yodgorliklarning yozuvi sug`d yozuvining kursiv shakliga yaqin. XIV-XV asrlarda O`rta Osiyoda qo`llanilgan yozuv shakli esa oldingilaridan farq qiladi. Ularda yozuvning o`ziga xos yangi uslubi aks etgan. Deakritik belgilarning kengroq qo`llanilishi, o`zlashgan so`zlarga xos grafik vositalarning aks etishi bilan mazkur

yodgorliklar xati qadimgi turk davri yodgorliklari yozuvidan ajralib turadi. Uyg`ur xatidagi matnlar ikki xil tartibda o`ngdan chapga yoki tepadan pastga qarab yozilgan. 2. Uyg`r yozuvida bitilgan yodgorliklar va kitobatcilik Qadimgi turk davridan boy yozma obidalar yetib kelgan bo`lib, uning ma`lum qismi uyg`ur xatidadur.Bu davr yodgorliklari ijtimoiy mazmunga ko`ra turlichadir, ular orasida mifologiya, turli diniy e`tiqodlar bilan bog`liq badiiy ijod namunalari, ilmga oid asarlar, xatlar yuridik xujjatlar va boshqalar bor. Uyg`ur yozuvidagi qadimgi turk davrining yodgorliklari orasida ko`proq saqlanib qolgani budda diniy-axloqiy asarlari hisoblanadi. Ularning eng yirigi “Suvurnaprabhasa” bo`lib, turkiy nomlanishi “Altun onglug yaruq yaltruqlug` qopda qotpvlmlmish nom aligi”(oltin rangli nur tovlanadigan, hammadan buyuk bo`lgan kitob tojdori), boshqacha qilib aytganda, “Oltin yorug`” dir. Mazkur asarni X asrda Beshbaliqda yashagan Singqu Seli Tutung ismli shaxs xitoy tilidan tarjima qilgan. Qadimgi turkiy tilning uyg`ur xatidagi yirik hajmla yodgorliklaridan yana biri 27 bo`limdan iborat bo`lgan “Maytri simit” asaridir. Kitobda uning to`liq nomi “Maytri simit nom bitig” deb ko`rsatilgan, ya`ni “Maytri bilan uchrashuv haqidagi muqaddas kitob” degan ma`noni beradi. Asar asli anatkak (sanskrit) tilidagi asar bo`lib, anatkak tilidan to`g`ri (eroniy tillardan biri) ga undan esa Prtarakshit ismlai shaxs qadimgi turkiy tilga o`girgan. Fanda asarning uyg`ur xatida ko`chirilgan bir qanca qo`lyozmasi ma`lum. Nemis olimasi A.F.Gaben 1957,1961 yillarda ushbu asarning ma`lum qismi fotosini nashr qildirgan.. Mazkur asar Shinjon xalq nashriyoti tomonidan transkripsiya, hozirgi uyg`ur tilidagi shakli, xitoycha tarjimasi, lug`at va izoxlari, faksimili bilan tarjima qilingan. “Maytri simit”ning bizgaca ma`lum bo`lgan eng mukammali 1959 yilda Qumul yaqinidan topilgan. Uni Yahyo Rahim ismli chorvachi mol boqib yurgan paytda topib olgan. Hozir ushbu qo`lyozma Shinjon uyg`ur avtonom rayonining tarix muzeyida saqlanmoqda. Asar 293 varaq, 586 betdan iborat bo`lib, har qaysi sahifaga 30-31 qatorli uyg`ur yozuvidagi matn o`ngdan chapga qarab ko`chirilgan.

Budda diniy asarlariga Turfondan topilgan “Sakkiz yukmak”, “Tishastvistik”sutralari hamda “Shahzodalar Qalyanamqara va Papamqara haqidagi qissa” asari ham kiradi.Qadimgi turklar uyg`ur yozuvi bilan bir qatorda money xatidan ham foydalanganlar. Shuning uchun uyg`ur xatidagi qadimgi yozma manbalardan ayrimlarining money yozuvidagi nusxalari ham bor. Moniylik kulti aks etgan madaniy yodgorliklardan biri “Xuatuanift”(Monaviylarning tavbanomasi)ning uchta qo`lyozmasi ma`lum bo`lib, Turfon yaqinidagi ostona degan joydan topilgan. Asar dastlab qadimgi eroniy tillarning birda yaratilib, turkiy tilga tarjima qilingan deb taxmin qilinadi. Lekin tarjima qaysi davrda amalgam oshirilganligi noma`lum. V.V.Radlov uning ayrim belgilariga asoslanib, tarjima 5asrga mansub deydi. Bizga qadar yirik asarlar bilan bir qatorda qadimgi turkiy poyeziya sifatida qarab kelinayotgan kichik hajmli asarlar ham saqlanib qolgan. Ular VIII-XIII asrlarda yaratilgan bo`lib, ayrimlari urxun-yenisey yodgorliklariga davrdoshdir.. Mazkur yozma yodgorliklardan A.Lekkok, V.Bang, A.Gaben, kabi olimlar namunalar nashr qildirganlar. Yozma manbalardan ularning ijodkorlarini ham aniqlashimiz mumkin. Birmuncha keyingi davrga mansub adabiy, yozma til va so`zlashuv tili xususiyatlarini ifodalagan bir qator yuridik hujjatlar ham saqlanib qolgan. Hujjatlar orasida kunjut yog`I, material yoki biron narsani qarzga oluvchi tomonidan yozilgan tilxatlar, yer ijara varaqasi, savdo sotiqqa doirlari, vasiyatnomalar, xojalik ishlariga oid yozishmalar bor. O`rta osiyo xalqlarining kitobatchilik tarixi yozuv tarixi bilan bog`liq. XV asrda Movaraunnahr va Xurosonda uyg`ur yozuvidagi asarlar asosan Yazd, Xirot, Samarqand kabi madaniy markazlarda ko`chirilgan Turk xatida har kim ham ijod qilavermagan maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan kotiblarningnomlari ham ma`lum bo`lib ularni “baxshi” deb atashgan. XIV – XV asrlarda uyg`ur xati arab yoyozuvining ta`sirida tobora istemoldan chiqib borayotgan edi. Turkiy adabiyotning “Qutatg`u bilig”, “Hibat ul haqoyiq” kabi asarlariningarab yozuvida bir qancha nusxalari bo`lishiga qaramay, XV asrda ularning uyg`ur xatidagi nusxalari ham ko`chirildi .

Kitobat san`atining eng go`zal namunalari qatoriga britaniya muzeyidagi Or 8193 nomerli majmuani, “Hibat ul haqoyiq”ning Samarqand qo`lyozmasini, “Me`rojnoma” kabilarni kiritishimiz mumkin. Bu qo`lyozma kitoblar o`zining nafisligi, sharqona san`ati, takrorlanmas bezaklari bilan kishini hayratga soladi. Turk yozuvidagi kitoblarda uning xatiga alohida e`tabor berilgan. Turli siyohlar ishlatilgan. Zarur o`rinlarda zarhal harflardan ham foydalanilgan. Kitobat talabidan kelib chiqib XIV-XV asrlarda O`rta Osiyo madaniy muhitida Turfon yodgorliklari yozuv shaklidan farq qiluvchi bir qancha husnixat uslubining shakllanishi xarakterlidir. Odatla arab xatidagi qo`lyozmalarda asarning nomi matn orasiga kiritilgan. Bu borada turkiy xatdagi bitiglarning o`ziga xosligi shundaki, dastlab asarning nomini yirik harflarda ajratib yozib, undan keyin asar ko`chirilar edi. Umuman O`rta Osiyoda uyg`ur xati bilan ajoyib qo`lyozma kitoblar yaratildi. O`zining betakrorligi, sharqona ruhi bilan bu davr kitobatchiligining madaniyatimiz tarixidagi ulushi juda katta. 4. Chingizxon va turkiy yozuvlar taqdiri. Uyg`urlar milodiy III-IV asrlarda ko`zga ko`ringan qabila sifatida yashaganlar deb qayd etiladi. Uyg`ur so`zining ma`nosi uyushmoq, birlashmoq demakdir. Uyg`urlar hokimiyati 10 yil chamasi yashadi. Ular Somoniylar hukumatini yiqitib, Buxoroni oldilar. Uyg`ur xonlari ulamolarga juda katta ehtirom ko`rsatib, Buxoro xalqiga masjidlar, maktablar, xonaqolar barpo etib berdilar. Uyg`ur alifbosi ayni davrda shuhrat qozondi. U o`z zamonida butun madaniyat dunyosida – Xitoyda, Rum, islom mamlakatlarida qo`llandi. Turkiy yozuvlarning keyingi taqdiri Chingizxon davriga borib taqaladi va bevosita uning nomi bilan bog`liq. Mug`ullar uyg`ur yozuvuni va madaniyatini Qoraxoniylardan o`zlashtirib oldi. Chingizxonning buyrug`I bilan uyg`ur yozuvi aslzodalar va boshliqlarning bolalariga majburiy o`rgatildi. Bu yozuvda mug`ullarning qonunlari tartib berilgan “Buyuk yasa” va “Chingizxonning oltin kitobi” ko`chirildi.

Mo`g`ullar davlatida uyg`ur yozuvi uzoq vaqtgacha “xonlik yozuvi ” bo`lib qoldi. U asosan diplomatic aloqalarda qo`llanildi, oddiy xalq, hatto olimlar ham bu yozuvni bilmaganlar. Bu davrda uyg`ur yozuvi va tiliga bunchalik ahamiyat berilishiga sabab, birinchidan, uyg`ur yozuvi keng hududda tarqalgan, undan aloqa maqsadlarida foydalanish nisbatan qulay bo`lgan, ikkinchidan, tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, Chingizxonning o`zi mug`ul tilidan boshqa tilni bilmagan. Qolaversa ularda yozuv ham bo`lmagan, o`troq xalqni boshqarish uchun esa ma`lumotli kishilar kerakligini Chingizxon tushunib yetdi. Shuning uchun ham Chingizxon hokimiyati tugagunga qadar ayrim yuqori lavozimlar uyg`urlar, forslar, xitoylar qo`lida qolaverdi. Uyg`ur yozuvining saqlanib qolishiga ikkinchi sabab shuki, davlat boshqarish, idora ishlari risoladagidek yo`lga qo`yilgan edi. Qolaversa Chingizxon turkiylar madaniyatiga hurmat bilan qaragan. Chigizxon turkiylarning yozuvlari bilan birga, tillarini ham o`z davlatida rasmiy til sifatida joriy qildi. Chingiz buyruqlarini, yorliqlarini, esdaliklarini uyg`ur yozuvida bitdi. Uyg`ur yozuvida hujjat bituvchilar ‘baxshi’ yoki ‘bitikchi” deb yuritilgan. Mo`g`illarning xizmatlaridan biri yana shu bo`ldiki, ular Oltin O`rdaga uyg`ur yozuvini olib keldilar.Oqibatda XIV asr oxirlariga mansub bo`lgan uyg`ur yozuvidagi Oltin O`rda yorliqlari bizgacha yetib keldi. Bu davrga oid uyg`ur alifbosida To`xtamishxonning nomi yozilgan tangalar, yana uyg`ur yozuvida va Chig`atoy tilidagi To`xtamishxon hujjatlari bor. Sharqiy Turkiston, O`rta Osiyo va Markaziy Osiyoga turli dinlarning kirib kelishi va ularning o`zaro “kurashi” murakkab. Dinlar kirib kelgach, ularni olib kelgan misseonerlar emas, diniy oqimlarning o`zi kurashgan. Yozuvlarning vazifasi bu sohada alohida ahamiyatga ega. Yozuvlar u yoki bu dinni olib kirishda asosiy vazifani bajargan. Turk xoqonligi tugab, uyg`ur xoqonligi boshlangandan keyin ham urxun yozuvi Sibiriyo va Mo`g`ilistonda XIII asrgacha qo`llanaverdi. Ba`zan esa har ikkalasi baravar amal qildi. 784 yilda uyg`ur xonlaridan Moyun churning mozorida

o`rnatilgan toshning bir tomonida urxun yozuvi, bir tomonida uyg`ur yozuvi bitilgani buning bir namunasidir. III.Xulosa. Uygur yozuvining hozirgi kundagi ahamiyati. Xulosa qilib shuni aytish joizki, yaratilishi moziyga borib taqaluvchi uyg`ur yozuvi uzoq asrlar mobaynida turklarning asosiy yozuvlaridan biri bo`lib kelgan. Uyg`ur xati arablar bosqini davrida ham, mo`gullar itilosi sodir bo`lganda ham o`z ahamiyatini yo`qotmaganligi adabiy asarlarda o`z ifodasini topgan Bizgacha saqlanib qolgan uyg`ur yozuvli yodgorliklar eski o`zbek tili davri ya`ni XV asrga ham daxldordir. Uyg`ur xatida bitilgan yodgorliklarni o`rganish biz uchun moziyning eng sirli eshiklarni ochib beradi. Ota bobolarimizning asrlar davomida to`plagan hayotiy tajribasi, diniy, axloqiy, ilmiy adabiy qarashlarini ifoda etadigan uyg`ur xati yodgorliklari hozirda ham o`z ahamiyatiga ega. Olis ota bobolarimizning aqk zakovati , qalb qo`ri mahsuli bo`lmish bu noyob yodgorlikning zamon to`fonlaridan, qancha- qancha og`r sinovlardan o`tib bizning davrimizgacha yetib kelishda katta ma`no mujassam. Uyg`ur xatida yaratilgan yozma yodgorliklar va adabiy asarlar bu ko`hna o`lkada, bugun biz yashab turgan tuproqda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo`lganidan dalolat beradi. Qadimiy tariximizni o`rganish va baho berishda uning biror bir davri yoki jabhasini e`tibordan chetda qoldirmasligimiz lozim. Zero yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek “Oz tarixini bilmagan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo`q”*

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Sodiqov Q “Ajdodlarimiz bitigi” T “Fan” 1990 2. Aliyev A, Sodiqov Q “O`zbek adabiy tili tarixidan” T “O`zbekiston”1994 3. Qayumov A, Ishoqov M, Otaho`jayev A, Sodiqov Q “Qadimgi yozma yodgorliklar” T “Yozuvchi” 200 4. Mahmudov N “Yozuv tarixidan qisqacha lug`at ma`lumotnoma” T “Fan” 1990 5. Rahmon Nasimxon “Turk hoqonligi” A.Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti , 1993

O'xshashlar

Xunlar va ularning tili va yozuvi haqida

Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi

Eski o`zbek adabiy tilining shakllanishida qarluq-chigil-uyg`ur til birligining ahamiyati

Yozuv va uning tarixi haqida

Yozuv. Yozuvning taraqqiyoti