Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi Reja: 1. Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi 2. Hozirgi o'zbek tili leksikasining ijtimoiy dialektal tarkibi 3. Zamonaviylik jihatdan o'zbek tili leksikasi 4. Emotsional-ekspressivlik jihatidan o'zbek tili leksikasi 5. Uslubiy jihatdan o'zbek tili leksikasi

O'zbek tili Markaziy Osiyo qadimiy mahalliy xalqlarining turkiy tillar tizimidagi tillaridan biri sifatida uning lug'aviy tarkibi, grammatik qurilishi ham uzoq tarixga ega. Hozirgi o'zbek tili leksikasi o'zining butun taraqqiyoti jarayonida shu tilning ichki rivojlanish qonuni asosida boyib borgan, bu tilning so'z boyligi, leksik- semantik tizimi sifatida shakllangan yaxlit bir hodisadir. Hozirda umum iste'molda bo'lgan barcha so'zlar, grammatik vositalar o'zbek tilining o'zinikidir. Lekin bu leksik boylik birdan vujudga kelmagan. Birinchidan, o'zbek tili leksikasi turkiy xalqlar uchun umumiy bo'lgan so'z boyliklari asosida rivojlangan bo'lsa, ikkinchidan, boshqa xalqlar tillaridan so'z o'zlashtirish sababli boyigan. Mana shu ko'rsatilgan sabablarga ko'ra o'zbek tilining lug'aviy tarkibi ikki qatlamdan iborat deb qaraladi: 1) o'z qatlam; 2) o'zlashgan qatlam. Bu,qatlamlarning har biri o'z navbatida yana bir necha qatlamlarga bo'linadi. O'zbekcha so'zlar qatlami. O'zbek tilining o'z ichki imkoniyatlari asosida va boshqa tildan kirgan so'zlarga so'z yasash orqali hosil qilingan lug'aviy birliklar ham mavjud. Masalan, bog'dorchilik, ishxona, so'roq, payvandchi, purkagich kabilar. Umumturkiy leksik qatlam. Hozirgi o'zbek tili lug'ati tarkibida qadimgi davrlardan qo'llanib kelinayotgan turkiy so'zlar mavjudki, ular Markaziy Osiyo va Qozog'istonda yashovchi hozirgi qozoq, turkman, qirg'iz, tatar, boshqird, qoraqalpoq, uyg'ur, ozarbayjon va boshqa turkiy xalqlar uchun ham umumiydir. O'zbek tilidagi qadimiy so'zlardan ayrimlari turkiy tillarning VI - VII asrlarga oid yoziv obidalari asosida tuzilgan lug'atlarda ham ko'zga tashlanadi. Masalan, ota(ota), ona (ona), aka(aka), ini (ini) kabi qarindoshlikni, adaq(oyoq), arqa(orqa), bog'az(bo'g'iz) kabi odam a'zolarini, yaz(yoz), yal(yil) , kun(quyosh), qash(qish) kabi fasllarni, tag' (tog'), ot(o't) ,sub (suv) kabi tabiat hodisalarini, adg'ir (ayg'ir), at(ot), vuqa(buqa), yalqi(yilqi) kabi hayvon nomlarini ifodalovchi so'zlar borki, ular turkiy tillar uchun umumiy bo'lib, fonetik jihatdangina farq qiladi xolos.

Umumturkiy so'zlar hozirgi o'zbek tili lug'at tarkibining yarmidan ko'pini tashkil etadi. O'zlashgan qatlam. Dunyodagi birorta tilning boyishi uchun o'z imkoniyatlari kifoya qilmaydi, balki uning boyishida tashqi manba ham ishtirok etadi. Bu esa turli tarixiy jarayonlar bilan bog'liq bo'lib, uning o'z qonuniyatlari bor. Shunga ko'ra o'zlashgan so'zlar quyidagilar. l)tojikcha-forscha; 2)arabcha; 3)ruscha - baynalminal qatlamlardan iboratdir. Tojikcha -forscha so'zlar. Hozirgi o'zbek xalqining o'tmish avlodlari eroniy (ayniqsa, tojik) tilida so'zlovchi aholi bilan yaqin aloqada bo'lib qon- qarindosh yashab kelishgan. Bu ikki xalqning iqtisodiy, madaniy munosabatlari natijasida ko'plab tojikcha so'zlar o'zbek tili lug'at tarkibida mustahkam o'rnashib qolgan. Masalan, chiroq, zardob, charm, sinch, nay, xokandoz, barkash, obdasta, parda, gugurt, gilam, choyshab, payandoz, paypoq, paytava, poshna, astar, marjon, zarbop, ustun taxta, g'isht, xari,panjara, juvoz, mardikor, ajdar, jonivor, kaptar, bedana, parranda, parvona va boshqalar. O'zlashgan tojikcha so'zlar ko'proq kundalik hayotga uy-ro'zg'or, bog'dorchilik, dehqonchilik, hunarmandchilik ishlariga doir tushunchalanii ifodalaydi. Arabcha so'zlar. Qadimgi turkiy tilga arabcha so'zlar VI-VIII asrlardan boshlab kira boshlagan. Bu hol arablarning shu davrda Markaziy Osiyoni istilo qilishi bilan bog'liq, ular mahalliy aholiga o'z alifbosini joriy qiladilar, davlat va idora ishlarini arab tilida olib boradilar. Shunday sabablar bilan bir qancha arabcha so'zlar o'zbek tiliga o'zlashib qolgan. Bu jarayon Somoniylar hukmronligi (X-XI asrlar) davrida arab xalifaligining susayishi bilan cheklandi va din tili sifatida ish ko'radi. Hozirgi o'zbek tilida taxminan quyidagicha so'zlarini ko'rish mumkin; maqola, faylasuf, ilm, amaliyot,qashshoq, maktab, madrasa. adabiyot, kasb, kitob, qalam, atir, farmon , sinf, hukumat, hokimiyat, fuqaro, jinoyat, huquq, xizmat, musobaqa, qonun, avliyo, azon, harf, alifbe, xat, savod, xato, daftar, maorif, muallim, imtihon,

talaba, axloq, insho va boshqalar. O'zbek tiliga arab so'zlari ikki xil yo'l bilan o'zlashgan. Birinchidan, maktab, madrasa, kitob, din,davlat tizimi orqali kirgan. Masalan, maktab, dars, qalam,kitob, nashriyot, muharrir, muallif, matbuot, jild, nusxa, xat, tarbiya, ta'lim, saboq; ikkinchidan, eroniy tillar orqali kirgan. Masalan, baquvvat, qarzdor, g'amxo'r, mansabdor va boshqalar. Ruscha -baynalminal so'zlar. Rus tili va u orqali baynalminal so'zlarning o'zbek tiliga o'zlashishi XIX asming ikkinchi yarmidan boshlandi. Bunday so'zlar, asosan, ikki yo'l bilan, birinchidan, Rossiyaning Markaziy Osiyoni xususan, xonliklarni bosib olishi ikkinchidan, turli siyosiy, madaniy aloqalar, fan, texnika rivojlanishi bilan o'zlashgan. Masalan, zavod, fabrika, kridit, shtraf, samovar, chaynik, yashik, odekolon, manifest, izvosh, soldat kabilar. Rus tili orqali boshqa tillaridan o'zlashgan baynalminal xususiyatiga ega bo'lgan birqancha so'zlar ham mavjud. Masalan, revolyutsiya. filologiya, psixologiya, fizika, federatsiya,bank, chek, aktyor, konsert, palto, ferma, telefon va boshqalar. Tarixiy etimologik jihatdan qaralsa, hozirgi o'zbek tilida uchraydigan ayrim so'zlarning uzoq o'tmishga egaligini ko'rish mumkin. Masalan, but, lak, nil, Nilufar (Nilufar), dunyo, barcha, bibi, paysa, chakdon(sandal), tovus, chit kabi hindcha; choy, lag'mon, shiypon, jambul, kabi xitoycha; mo'miyon, marmar, nomus, afyun, ark, marvarid, iqlimjamdui kabi qadimiy grekcha so'zlarni ham uchratish mumkin. Ammo bunday so'zlar sanoqligina bo'lgani uchun ham alohida qatlamni tashkil etmaydi. Hozirgi o'zbek tili leksikasining ijtimoiy dialektal tarkibi Hozirgi zamon o'zbek tili leksikasining lug'aviy tarkibiga nazar tashlasak, birinchidan, shu tilda so'zlashuvchlarning barchasi uchun tushunarli bo'lgan umummillat xususiyatiga ega bo'lgan so'zlarni, ikkinchidan, millatning ma'lum bir ijtimoiy taraqqiyoti natijasida guruhlanishi bilan bog'liq ayrim so'zlarni ko'ramiz. Shunga ko'ra ularni ikki turga bo'lish mumkin. Umumxalq leksikasi. O'zbek tilida so’zlashuvchilarning hammasi uchun

$tushunarli va keng iste’mol qilinadigan so’zlar umumxalq o'zbek till Ieksikasi deyiladi. Masalan , ota, ona, uka, osh, non, suv, tog’, tosh, kun, yil, dehqon, qo'l, bet, men, sen, ko'p, oz, keladi, ketdi, ming kabi umumxalq o'zbek tilining ish ko'rish, iste'mol doirasi juda keng va o'z ichida adabiy tildan tashqari uning barcha mahalliy ko'rinishlarini ham o'z ichiga oladi. Masalan: yuzlab shevalarni o'zida birlashtirgan qorlig'. qipchoq. o'g'iz lahjalari umumxalq o'zbek tilining tarkibiy qismlari sanaladi. Dialektal leksika Yagona millix tilda ishlatilmaydigan, ayrim hududdagina qo’llanadigan so'z sheva so’zlari deyiladi va ularning yig'indisi dialektal leksika deb ataladi Masalan. charcha, tarak(Surxondaryo) \n\ish (Andijon), chagana(Surxondaryo), chapo'sh (Surxondaryo), kallapo'sh (Surxondaryo), checha (Qashqadarvo), olvoli (Samarqand), taka (Xorazm), chagana (Surxondaryo) kabi. Dialektal so'zlar adabiy til bilan fonetik leksik, grammatik jihatdan o'xshash va noo'xsliash xususiyatlarga ega. 1. Adabiy til va shevalarda shaklan bir xil bo'lib ma'noda farq qiladigan so'zlar semantik dialektizm deyiladi. Masalan: shalpar (mato) (g'ayridin ), naynov (novcha) va boshqalar. 2. Adabiy tilda uchramaydigan, faqat shevaga xos so'zlar leksik dialektizmlar deb ataladi. Masalan. chunul (chuqur), digil(qo'y), nayi (masxara) hashuva (mazax), jupkarchi (g'iybatchi), ulapa (haq, ulush), dadar (sayoq) . 3. Shevada fonetik jihatdan kuchli fonetik o'zgarishga uchrab, o'z shaklini o'zgartirgan so'zlar. Sunday so'zlar fonetikdialektizmlar deb ataladi. Masalan, appar (olib boh), gay-gayi (gohi- gohi) ganayi(gunohi), navincha (nima buncha) kabi; Sheva so'zlari badiiy asarlarga, uslubiy vosita sifatida qahramonlar nutqini hamda mahalliy koloritini ifoda etish maqsadida yozuvchilar tomonidan ishlatiladi. Kasb-hunar leksikasi. Biror kasb-hunarga oid tushunchalarni ifodalovchi so'zlar kasb-hunar (professional) leksikasi deyiladi. Kasb-hunarga oid atamalar, so'zlar o'zbek xalqining ijtimoiy taraqqiyot davri turmush tarzi va boshqa holatlar bilan bog'liqdir. Ma'lumki o'zbek xalqi juda qadim zamonlardan dehqonchilik,$

chorvachilik, bog'dorchilik, kulolchilik, binokorlik, ipakchilik, temirchilik, zargarlik, miskorlik, etikdo'zlik va boshqa kasb hunarlar bilan shug'ullanib kelgan va bu holatlar ularning tilida aks etgan. Masalan, kapsan, tola, yagona, galagab (dehqonchilikka oid), tola, ko'gan, sirg'a, hgana, joyuv (chorvachilikka oid), pangor, sumba, dog'chil, aspak (tunukasozlik, kulolchilikka oid) nalava, to'qima, dub. qilich, adargi, kuding (to'quvchilikka oid) kabilar. Kasb-hunarga taalluqli so'zlarda sheva xususiyatlari bilinib turadi. Ammo hozirgi XXI asrga qadam qo'ygan bir davrda insoniyatning turmush tarzi butunlay o'zgardi va davr kompyuter asridir. Shuning uchun hozirgi o'zbek tilida yangi zamonaviy industriya, texnika,fan bilan bog'liq so'zlar ko'payib bormoqda. Atamalar (terminologik) leksikasi. Har bir tilda o'zining ishlatish doirasiga ko'ra cheklangan, asosan, birgina ma'noli so'zlar ham bo'ladi. Fikrni, maqsadni ajratib, aniqlab berishda ma'nosi aniqlangan, muayyan bir tushunchani bildiradigan fan, texnika, san'atning biror sohasiga oid fikrni ifodalovchi lug'aviy birliklar atama (termin) deyiladi. Ularning yig'indisi atamalar (terminalogik) leksika deb ataladi.Bu haqdagi ta'limot terminologiya deb yuritiladi. Atamalarning xususiyati shundaki, ular ko'p ma'noli bo'lmaydi, ko'chma ma'nolarda ishlatilmaydi. Atama (termin) lar asosan, ilm-fan, texnika, adabiyot san'at sohasidagi aniq bir tushunchani ifodalaydi. Masalan, kosmanavtika, kibernetika. kompyuter, metro, teplovoz, elektro voz (texnikaga oid), matematika, fizika, lingvistika, adabiyotshunoslik, fonetika, morfemika (ilm-fanga oid),teatr, musiqa, dutor, g'ijjak, nay (san'atga oid), menejment, biznes, investitsiya, kredit (moliya, savdoga oid). Atamalarda dialekt va shevalarga xos fonetik,leksik-grammatik belgi bo'lmaydi va ular umummilliy tilga xos bo'ladi. shuning uchun bir xilda ishlatiladi, yoziladi. Kundalik ijtimoiy hayotda, ayniqsa, XXI asrga qadam qo'ygan hozirgi sharoitda fan, texnika, adabiyot, san'at va ishlab chiqarish tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda, mustaqil O'zbekistonning xalqaro diplomatiya aloqalari taraqqiy etmoqda, bu esa tilimizda o'z ifodasini topadi. Ayrim ijtimoiy guruhlar leksikasi. Jamiyat a'zolari orasidagi qiziqishlari,

mashg'ulotlari bir xil bo'lgan tor doiradagi to'dalar nutqiga xos bo'lgan va umumxalq uchun tushunarli bo'lmagan so'zlar ayrim ijtimoiy guruhlar leksikasi deyiladi. Bular: l)jargonlar; 2) argonlar. Jargon-fran - "buzilgan til" degan tushunchadir. Ayrim guruh va to'dalar (tekinxo'rlar, bezorilar, firibgarlar, tovlamachilar, otarchilar, ichuvchi, giyohvandlar) nutqida qo'llanadigan va xalq tushunmaydigan so'zlar jargonlar deyiladi. Masalan, danap-o'yinchi ayol,noyvor-jim bo'l, xashpakchi (doirachi), kagon (o'yinsiz), dori (aroq), oqbo'ta (aroq),oqsoqol (aroq),qizili (konyak), qizil(oltin), ko'ki(dollar), nichtiyak(hech narsa emas) kabi. Argo - o'g'ri, qimorbozlar nutqiga xos bo'lib, omma uchun tushunarli bo'lmaydigan so'zlardir. Masalan, bedana (to'poncha), molatbu (bor), xitola (o'g'izla), dego (bedana) loy yakan(pul), okrasni(harakat qil) kabilar. Bunday so'zlardan badiiy adabiyotda qisman foydalaniladi. Zamonaviylik jihatdan o'zbek tili leksikasi Tilda iste'mol doirasining faol yoki nofaol xususiyatga ega bo'lgan so'zlar zamonaviy yoki zamondosh so'zlar deyiladi. Ma'lumki o'zbek xalqining tadrijiy taraqiyoti jarayonida uning tili ham rivojlanib kelgan,lug'at tarkibi boyigan, yangi so'zlar paydo bo'lgan va ayrim so'zlar iste'mol doirasidan chiqib ketgan. Shunga ko'ra zamonaviylik nuqtai nazaridan o'zbek tili leksikasini ikki qatlamga bo'lib o'rganamiz. Faol (zamonaviy) qatlam. Sunday so'zlarga eskilik va yangilik bo'yog'iga ega bo'lmagan hozirgi tilimizda keng iste'mol qilinayotgan lug'aviy birliklar kiradi. So'zlarning faolligi umummillat doirasida bo'lish bilan birga biror kasb sohasida ham bo'ladi. Masalan, osh, non, suv, tog', dala. bor, kel, men, sen kabi umumxalq iste'mol so'zlari hisoblansa, sinf, dars, kitob kabi talabalar ishlatiladigan so'zlar (o'qituvchi va talabalar nutqiga xos ), mola, yagona, o'g'it, chekanka(dehqonchilikka oid), to'l, jovu. qirqim, (chorvachilikka oid) kabi shu sohada ishlovchilar uchun ishlatiladigan so'zlar ham faol ya'ni zamonaviy so'zlar sanaladi.

Nofaol (zamondosh so'zlar). Hozirgi tilimizda kam ishlatiladigan, iste'mol doirasi chegaralangan yoki butunlay qo'llanishdan chiqib ketgan va kundalik turmushda yangi tushunchalarni ifoda qiluvchi so'zlar nofaol (zamondosh) so'zlar deyiladi. Bunday so'zlar dastlab ikki guruhga bo'linadi: 1) eskilik bo'yog'iga ega bo'lgan so'zlar; 2) yangilik bo'yog'iga ega so'zlar; 3)eskirgan so'zlar; 4) tarixiy so'zlar. Eskirgan (arxaik) so'zlar. Hozirgi kunda mavjud narsa hodisalarning eskirib qolgan tilda sinonimlari faol qo'llanadigan lug'aviy birliklar. Masalan, oraz(yuz), dudog'(lab), ilik (qo'l), jumhuriyat (respublika), kotib(sekretar), xandasa (geometriya), cherik (qo'shin), muarrix (tarixchi), jayxun (Amudaryo), sarhad (chegara), sayxun (Sirdaryo). Dovon (Farg'ona), Nasaf (Qarshi). kabi. Tarixiy (istorizm) so'zlar. Tarixga oid o'tmishdagi narsa va tushunchalarning nomi bo'lgan ammo hozigi tilda sinonimlari bo'lmagan so'zlarga tarixiy so'zlar deyiladi. Bunday so'zlar hozirgi avlodga o'tmishda o'zbek xalqi foydalangan narsa, qurollar o'sha paytdagi ijtimoiy sinfiy munosabatlar, tushunchalar haqida ma'lumot beradi. Masalan, tutg'oq (razvedkachi otryad), yazak (ilg'or otryad), yortug' (hukmdor gvardiyachi), qo'sh, omoch (dehqonchilik asboblari) , yasavul, qirg'ovul, chorag'asi, jiybochi; jonsiz, xatip (beklik davrida berilgan unvonlar) kabi. Yangilik bo'yog'iga ega bo'lgan so'zlar. Bunday so'zlar tilshunoslikda neologizmlar ham deb ataladi. Kundalik turmushdagi yangicha munosabatlarni, yangi narsalar va ularning belgilarini,yangi hodisalar, tushunchalarni ifodolovchi lug'aviy birliklardir. Bunday so'zlar xususiyatiga ko'ra ikki turga bo'linadi: 1) leksik va semantik neologizmlar. Leksik neologizmlar tilga tamoman o'zlashib ketmagan o'zbek tilining o'zida yasalgan yoki boshqa tillardan o'zlashib butunlay iste'molga kirmagan so'zlardir. Masalan, zovut, zamin studiyasi, sarhad, kollej, menejment, bakalavriat, magistratura, dastur, bar, bojxona, aksiya, bandargoh, tuman kabilar. Semantik neologizmlar tilda oldindan mavjud bo'lgan va hozirda yangi ma'noda ishlatilayotgan so'zlardir. Masalan, noyub (deputat), muman (rayon), viloyat(oblast), do'kon(magazin), tadbirkor, pudrat, sarmoya, vazir, hokim,

anjuman (konferensiya), va boshqalar. Bunday so'zlar ma'lum bir davrlarda eskirgan so'zlarga aylanib iste'mol doirasidan ancha chiqib qolgan edi, musta-qillikdan so'ng ular yana tilimizda yangi ma'nolar bilan ishlatila boshladi. Emotsional-ekspressivlik jihatidan o'zbek tili leksikasi So'zlovchilarning predmet, hodisa, belgi, harakat va boshqa hodisalarga nisbatan turli munosabatlarini ifodalovchi so'zlar emotsional-ekspressiv leksika deyiladi. O'zbek tilida bunday so'zlar ikki guruhga bo'linadi. 1) emotsional- ekspressiv bo'yoqsiz so'zlar. 2) emotsional-ekspressiv bo'yoqdor so'zlar. Emotsional - ekspressiv bo'yoqsiz (betaraf) so'zlar ma'lum tushunchani ifoda qilib, qo'shimcha ma'no nozikligiga ega bo'lmagan, so'zlovchining salbiy yoki ijobiy munosabatini bildirmaydigan betaraf so'zlardir. Bunday so'zlaming leksik ma'nosi ular ifoda qilgan tushunchaning o'zidan iborat bo'ladi. Masalan, osh, non, suv, yer, tog', dala, kelmoq, bermoq, besh, o'n, men, sen, o'sha, bu va boshqalar. Emotsional - ekpressiv bo'yoqdor so'zlar. So'zlovchining predmet, hodisa, umuman, borliqdagi narsalarga nisbatan salbiy yoki ijobiy munosabatlarni ifodalovchi so'zlardir. Masalan. ayyor, mug'ombir, tulki, firibgar, tovlamachi sinonimiya qatoridagi firibgar, tovlamachi so'zlari nisbatan kuchli salbiy ma'no hozirlik belgisida; chiroyli, go'zal, pariro'y, sohibjamol sinonimiya qatoridagi pariro'y, sohibjamol so'zlari kuchli ijobiy ma’no noziklikka ega. Shu xususiyatlariga ko'ra bo'yoqdor so'ziar ikki turga: 1) ijobiy ma'no nozikligiga ega bo'lgan so'zlar, 2) salbiy ma'no nozikligiga ega bo'lgan bo'yoqdor so'zlarga bo'iinadi. Ijobiy-bo'yoqdor so'zlar: 1) yuqori, tantanavorlik bo'yog'iga ega bo'lgan so'zlar. Masalan: zukko, daho, siymo, avliyo, jonfido, hayratomiz, porloq, nurafshon, jannat, huzurbaxsh; 2) poetik uslub uchun ishlatiladigan so'zlar: koshona, minora, jilvakor, fusunkor, oftobsiymo, hassos, oqish, sayqal, malak, ajib, dilbar, diydor, mohiro'y, begim, kosagul, surur, gulbadan, mohichehra kabi. Salbiy_bo'yoqdor so'zlar: makkor, kazzob, satang, qo'shmachi, yalog'i, buzuq,

fohisha, la'nati, iflos, ig'vogar, muttaham, xotinboz, g'alamis, mal’un, vaysaqi, murdor, o'laksa, tekinxo'r, boqimanda kabi va boshqalar. Uslubiy jihatdan o'zbek till leksikasi So'zlarning qo'llanish doirasi, xususiyati va til vositalarining nutq turlariga ko'ra ajratilishi uslubiy leksika deyiladi. O'zbek tili tizimidagi leksik birliklarning nutqda tanlab ishlatilishi tilning sotsial hodisa, inson faoliyatining turli sohalari bilan bog'liq bo'lgan vazifalarga moslashganligi bilan izohlanadi. Inson uchun hayotiy zarur narsalarni bildiradigan uslubiy bo'yog'i bo'lmagan so'zlar umumiste'mol so'zlar deyiladi; Masalan: uy, kishi, osh, non, tuz, bormoq, ketmoq, sen kabi. O'zbek tili leksikologiyasidagi so'zlar uslubiy qo'llanishiga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: 1) uslublararo betaraf leksika; 2) uslubiy xoslangan leksika. Nutq uslublarining barchasi uchun baravar ishlatiladigan va birorta uslubga xoslanmagan so'zlar uslubiy betaraf leksika deyiladi. Masalan: osmon, yer. daryo, tosh, suv, non, osh, bosh, edi, keldi, gapirmoq, kulmoq, ichmoq, uxlamoq va boshqalar. Uslubiy xoslangan leksika. Nutqni birorta yoki ayrim-ayrim turlari uchun ishlatiladigan so'zlar uslubiy xoslangan leksika deyiladi. Masalan, fonetika, artikulyatsiya, urg'u, sintaksema, leksema, teorema, vazn, radif, muxammas(ihniy), maqol, sarlavha, zarbdor, jangovor, ulkan(publitsistik), fuqaro, qoida, qonun, modda, qaror, ariza, bildirish, xabamoma, (axborot), nigoh, visor, xandon, murg'ak, malak, pari, saman, munis, koshona, xirot, dilband, alhor (badiiy) uslublarga xoslangan. Uslubiy xoslangan leksika qo'llanishiga ko'ra ikki xil:l) yozma nutq leksikasi; 2) og'zaki nutq leksikasi.Yozma nutq leksikasiga kitobiy uslub yoki badiiy, rasmiy. publitsistik ilmiy uslublar kiradi. Og'zaki nutq leksikasiga oddiy so'zlashuv uslubi kiradi va boshqalar.

Adabiyotlar 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tarixiylik jihatidan o‘zbek tili leksikasi

O'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi va buning tarixiy ahamiyati

Uyg`ur yozuvi va uning kelib chiqishi haqida

O’zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti

Uslubga ko‘ra o‘zbek tili leksikasi. Frazеоlоgiya haqida. Frazеоlоgiyaning ma’nо qurilishi