Eski o`zbek adabiy tilining shakllanishida qarluq-chigil-uyg`ur til birligining ahamiyati - Tilshunoslik - Referatlar

Eski o`zbek adabiy tilining shakllanishida qarluq-chigil-uyg`ur til birligining ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

Eski o`zbek adabiy tilining shakllanishida qarluq- chigil-uyg`ur til birligining ahamiyati R e j a : 1. Mavzuga kirish. 2. «Qutadg`u bilig» asari, uning tili va uslubi. 3. «Devoni lug`otit turk» asarining ilmiy-tarixiy ahamiyati, 4. «Hibatul haqoyiq» asarining tili va uslubi. 5. Xulosa.

Eski o`zbek adabiy tilinig XI-XIII asrlardagi taraqqiyoti, yuqorida eslatib o`tilganidek, o`sha davrdagi tarixiy-siyosiy sharoit, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy voqealar bilan brg`liq ravishda davom etdi. Uning rivojlanishi dastlab Qoraxoniylar davrida Movarounnaxr va Qoshg`arda tarkib topgan turkiy adabiy tilning taraqqiy etishi, takomiliga erishuvi bilan bog`langan edi. Aniqrog`i, eski o`zbek adabiy tili - bu eski turkiy adabiy tilning bevosita tarixiy qonuniy davomidir, uning yana ham silliqlashuvi, aniq bir qolipga tushuvi va me`yorlashuvi jarayonining davomidir. N.A. Baskakovning ko`rsatishicha Qoraxoniylar davri adabiy tili asosida rivojlangan va keyinroq «chig`atoy tili» nomi bilan yuritilgan til sharqiy qarluq chigil-uyg`ur hamda g`arbiy o`giz-qipchoq yoki Oltin O`rda – Xorazm tillari unsurlarini o`zida birlashtirgan holda taraqqiy etadi. Bu til O`rta Osiyodagi barcha yozma adabiy tillarning shakllanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Eski o`zbek adabiy tili uning tashkil topishiga dastlabki davrlardan boshlab fonitek, leksik va grammatik jihatdan qaoluq chigil va uyg`ur dialekt guruhi negizida shakllangan sharqiy turkiy adabiy tilga xos barcha asosiy xususiyatlarni o`ziga singdirib oladi. Ayni vaqtda bu xususiyatlar eski o`zbek adabiy tilida takomilga erishgan holda bir qator o`zgarishlar uchraydi. Bu o`zgarishlar avvalo adabiy tilda so`z qo`llash jarayonida ochiq ko`rinadi. Jonli xalq tiliga xos juda ko`p so`z va iboralar adabiy tilga kirib qoladi, ular asosida ko`plab yangi so`z va shakllar,yangi tasviriy vositalar yaratildi. Adabiy asarlarda tilning soddaligi, ravonligiga katta e`tibor berish bilan birga xalq tiliga qo`yma iboralar, maqol va hikmatli so`zlardan foydalanish asosida obrazlilikka, badiiy pishiqlikka erishildi. Qoraxoniylar davrida va XIII asr boshlarida eski turkiy adabiy tilda ko`pgina adabiy - badiiy asarlar yaratildi. Bu asarlarda eski turkiy adabiy tilning lug`aviy jihatdan boy ekanligi, ancha pishiq grammatik shakllarga, xilma-xil uslubiy- tasviriy vositalarga ega ekanligi ochiq namayon bo`ldi. «Qutadg`u bilig», «Devoni lo`g`atit turk», «Xibatul haqoyiq», «Devoni hikmat», «O`g`iznoma», «Tafsir», «Qissai rabg`uziy» kabi asarlar shu davrlarda yaratildi.

«Qutadug` bilig»- turkiy tilda yaratilgan birinchi badiiy asar, turkiy dostonnavislikning dastlabki namunasi.bu asar katta hajmdagi falsafiy- didaktik doston bo`lib, XI asr adabiy tili, adabiyoti va tarixining eng nodir yodgorligi sifatida katta ilmiy- tarixiy qimmatga ega. eski turkiy adabiy tilning eng nodir yodgorligi sifatida katta ilmiy - tarixiy qimmatga ega. eski turkiy adabiiy tilning rivojlanishiga, uning leksik - grammatik me`yorlarini tartibga keltirishga, ayniqsa turkiy tilning adabiy badiiy uslubini shakllantirishda bu asarning ahamiyati nihoyatda katta. Qarluq-chigil-uyg`ur tillari negizidayozilgan bu asar Qoraxoniylar davlati xududida yashagan barcha turkiy qabilalar uchun tushunarli bo`lgan, shu qabilalarning til xususiyatlarini o`ziga mujassamlashtirgan. hunga ko`ra u O`rta Osiyodagi hozirgi barcha turkiy xalqlarning adabiy yodgorligi sifatida ularning umumiy til xususiyatlarini aks ettiradi. Axloq va odob, a`lim va tarbiya, ilm-ma`rifat masalalariga bag`ishlangan «Qutadg`u bilig» hijriy 462 yilda, melodiy 1069-1070 yilda, Yusuf Xos Xojib Bolasog`iniy tomonidan Qoshg`ardayozib tugallangan va Qorag`oniylar hukmdorlaridan Tavgach Bugraxonga taqdim qilingan. Muallif asarning yozilgan yili haqida sShunday deydi: Yil oltmish ikki to`rt yuz bila Bu so`z so`zladim man tutib jan sura. Hozirgi vaqtda «Qutadg`u bilig» asarining uchta qo`lyozma nusxasi ma`lum. Bular Vena, Kohira va Namangan nusxalaridir. Vena nusxasi 1439 yilda Xirotda uyg`ur yozuvi bilan ko`chirilgan bo`lib, uni XIX asrning birinchi choragida mashhur sharqshunos olim Xammer Purgshtal istambulda sotib oladi va Vena Qirollik kutubxonasiga topshiradi. Dostondan olingan ayrim namunalarni fransuz olimi Jaubert Amedeye 1823 yilda nashr ettiradi. Venger sharqshunosi X.Vamberi esa 1870 yilda asarning ayrim qismlarininashr ettiradi,nemis tiliga tarjima qiladi. Mashhur rus olimi V.V Radlov 1891 yilda shu nusxaning faksimlesini nashr ettiradi.

«Qutadg`u bilig» asarining XY asrda arab yozuvi bilan ko`chirilgan ikkinchi qo`l yozma nusxasi 1896 yilda Kohirada topiladi. 1897 yilda V,V, Radlov shu qo`l yozmaning ko`chirmasini olgach, 1910 yilda Vena va Kohira nusxalarining solishtirilgan matnlarini va transkrepsiyasi bilan nemis tilida mukammal tarjimasini e`lon qildi. Bu asarning arab yozuvi bilan ko`chirilgan uchinchi nusxasi 1914 yilda Namanganda topildi. O`zbek olimi A.Fitrat 1924 yilda bu nusxani Toshkentdagi Respublika kutubxonasiga keltirib topshirdi. U 1928 yilda «Qutadg`u bilig» dan ayrim parchalarni izohlar bilan nashr ettirdi. Bu nusxa Vena va Kohira nusxalariga nisbatan ancha mukammalroq bo`lib, eng qadimiy nusxa ekanligi taxmin qilinadi. Mashhur sharqshunos S.E. Malov 1929 yilda shu nusxadan ayrim parchaar, uning izohi va tarjimasini beradi hamda boshqa nusxalar bilan chog`ishtirib, ularning farqlarini izohlaydi. 1941-43 yillarda turk tili jamiyati tomonidan Istanbulda har uchala nusxaning faksimilyasi va tarjimasi nashr etildi. 1951 yilda Toshkentda «Qo`tadg`o` bilig» asarining o`zbek olimi K.Karimov uning transkrepsiyasi va hozirgi o`zbek tiliga tavsifi bilan nashr ettirdi. «Qutadg`u bilig» xalq og`zaki ijodining ta`siri ostida yaratilgan yozma adabiyotning turkiy tildagi birinchi namunasidir. Buni asarning mundarajasi, badiiy- taviriy vositalari, asarni tili va unda ishlatiladigan maqolalar, hikmatli so`z va iboralar ham ko`rsatib to`radi. Mas: «Qutadg`u bilig» da keltirilgan har bir hikmatli so`z va iboralarning o`sha davr qabilalari tilida ko`llanilganligini «Devoni lo`g`atit to`rk» va «Xibbatul haqoyiq» asarlarining til faktlari ham tasdiqlaydi. Bu asar til jihatidan X-XIIasrlarda O`rta Osiyo va harqiy Turkistonda tashkil topgan turkiy adabiy tilda yozilgan bo`lib, Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan barcha turkiy qabilalar uchun tushunarli bo`lgan, ularning tilida umumiy xususiyatlarni birlashtiradi. Bu «Qutadg`u bilig»ning kirish qismida keltirilgan «Mochin alimlari va hakimlari kamug ittifoq bo`ldilar, kim mashriq viloyatinda, Turkiston ellarida Bugraxon tilida bu kitobdan yaxshirak xargiz kimarsa tasnif qilmadi» kabi fikrlar ham tasdiqlaydi.

«Qutadg`u bilig»ning muallifi o`z asarini hammaga tushunarli bo`lishi uchun o`sha davrdagi qabilalar tilida mavjud bo`lgan umumiy va xususiy tomonlarini hisobga olgan holda ularni umumlashtirdi.Til taraqqiyotiga mos ravishda tilga ko`pgina yangi shakllar, yangi iboralar kiritdi. O`z asari tilining sodda, tushunarli, uslub jihatdan ravon, silliq bo`lishiga katta e`tibor beradi. Xalq tilida so`z qo`llash tajribasiga mos ravishda adabiy tilni juda ko`p yangi so`z va iboralar bilan boyitdi, ularni ma`lum me`yorga keltirishga harakat qiladi. Til xususiyatlari nuqtai nazaridan «Qutadg`u bilig» asarida «u» o`rnida «d» qo`llash hodisasi ustun turadi: adak, kodazbedug, budun kabi. Bedug bilgi birle ukush erdami Bilglig ukushluk bodun kedemi. (Bilimi buyuk hunarli ko`p, zakovatli xalqning sarasidir). So`z oxirida kelgan jaransiz undoshlarning jarangsizlanishi ancha sezilarli: tiring, kurkluk, bitig, bilig, uchuq, bishiq, uxshash kabi. Bunday xodisani «Devoni lug`otit turk» asarida ham ko`rish mumkin. Aksariyat hollarda jo`nalish kelishiga affiksining –ka, (ke) varianti qo`llanadi, -ga, (ge) varianti esa nisbatan cheklangan holda ishlatiladi: Necha ishkishike keneshgu kerak –har qanday ishni kishilarga kengashish kerak; Karaka yaguma ey asli orun, orunge kara terk yukarul kurun - qoraga yaqinlashma, ey asli oq, oqqa tez yuqadi kabi. Kishilik ko`rsatish olmoshlariga jo`nalish kelishigi affiksining –ar varianti qo`shilib, kelishik holatlari ham uchraydi: Munr mengetu aydi shair bu suz – Bunga o`xshab shoir shu so`zlarni aytdi.Inonva anar beroye bolga elig. –Unga ishonsa, qo`liga ish topshirsa bo`ladi. Chiqish kelishigi affiksi ko`pincha tanvin bilan yozilgan da («da») tarzida beriladi: anda dan naru – undan nari; «yuzda» bir – yuzdan bir. Ukushda» adin erdamlerig kishi Ugrenur o`tru elig – o`quvchidan boshqa fazilatlarni o`rganadi, so`ngra qo`li ishga qovushadi.

Tushum kelishigi asosan –ni, -ni shaklida kelsa ham ba`zan –g, -g` shakli ham uchraydi: Severig sevugsiz kilayin tesa Tilin aygu nani tidib bermasa. (Kim sevuvchini sevmaydgan qilayin desa, va`da qilingan narsani tiyib, bermaydi). Fe`lning – zar affiksi shart maylining shakli uchramaydi, asosan – sa se shakli ishlatiladi: Koni so`zlasa kor asgi okush – so`zni to`g`ri so`zlasa kur, foydasi ko`p. er ul er turar kor kishiler ara Yurib til kordezse bu bulsa tore (hu kishi erdirki, kishila orasida yurib, tiliga ehtiyot bo`lsa, to`rdan joy olsa). Sifatdoshning –duk, -duk, -gali, gali affikslari shakli ham uchraydi: Olumug kulugli er oldirur olur. (O`limni tilovchi kishi o`ldiradi, o`zi ham o`ladi). O`tgan zamon sifatdoshining ko`pgina –mish, mish, ba`zan –tachi, -dachi affiksi shakllari qo`llanishi bilan birga –gan, gi affiksi shakllari ham ishlatiladi: Naku ter eshitgil seringen kishi Sevinsin etir er buzilmish ishi. (Sabr qilgan kishi nima deydi, eshitgin, kishi sabr qilsa, buzilgan ishini tuzatadi). Serib turdachi er orum kishi tutar

(Sabr qilib turuvchi kishi oqqush tutadi). O`xshatish, chog`ishtirish ma`nolarini ifodalovchi –dey affiksi o`rinlarda – teg shaklida keladi. Bu hodisa –teg affiksining etmoq fe`li asosida yuzaga kelganligi bilan bog`liq bo`lishi mumkin. (g va y tovushlarining almashinishi va metateza hodisasi asosida): teg –tey-et kabi: eturgil – tuyurgil – tegurgil. Tiriklik tedukun bu eltek kechar. «Qutadg`u bilig»ning leksik xususiyatlari bo`yicha shuni qayd qilishi kerakki, unda qo`llangan so`zlarning aksariyati umumturkiy leksik qatlamni tashil qilib, u hozirgi barcha turkiy tillar uchun mushtarakdir. Ular hozir ham qo`llanadi va bir xil tushuni ladi. Ko`p asrli tarixiy taraqqiyot natijasida ko`pgina turkiy tillarda bu so`zlarning ayrimlari arxaiklashib, iste`moldan tushib qolgan, ba`zilari esa ma`lum fonetik va leksik-semantik o`zgarishlarga uchragan holda hozir ham ishlatiladi: bogu-dono, asig-manfaat, foyda, saran-xasis, konilik- to`g`rilik, toru-adolat, toruk-xizmat, tishi-ayol, kumaru-esdalik. Asiglig kumar rumni kodtum seme – foydali esdaligimni senga qoldirdim. Asarda arab va fors-tojik tillaridan qabul qilingan ko`pgina so`z va iboralarning ham ishlatilganligini ko`rish mumkin. «Qutadg`u bilig» eski turkiy adabiy tilning turlicha uslublarining, tartibga keltirish va rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Bu asar asosida dastlab turkiy tilning adabiy-badiiy uslubining eng muhim belgisi va xususiyati bo`lgan uning estetik vazifasi, badiiy nafosat, uning ta`sirchanligi va obrazliligi, badiiy zavq berish kabilar bu asarda to`la mujassamlashgan. Unda ijtimoiy hayot, turmushning turli sohalari bilan bog`liq ravishda ijtimoiy nutq uslubiga xos so`z va iboralarning keng ishlatilganligini ko`rish mumkin. Ukushlug ukar ul, biliglik bilir, Biligli, ukugli tilakka etar.

Asarda tabiblik, kosiblik, savdogarlik, dehqonchilik kabi sohalar va shu soha kishilariga munosabat bildirish asosida turkiy tilning kasb-hunar, ishlab chiqarishga oid uslubi shakllantirilgan. Jumladan, shoir temirchi, duradgor, bo`yoqchi, uymakor va rassomlar haqida gapirib, sShunday deydi: Bu dunya etigi bulardin turur, Ajunda tan ishlar bulardin torur. (Bu dunyoning go`zalliklari bulardandir, olamdagi hayratomuz ishlar bulardan chiqadi). Turkiy urug` va qabilalar tillarining xususiyatlarini, ularning tarixi va lug`at boyligini o`rganishga bag`ishlangan «Devoni lug`otit turk» asari o`z davrining iste`dodli olimi Maxmud Ibn Xusayin ibn Muhammad dil Qoshg`ariy tomonidan 1072-83 yillarda arab tilida yozilgan. Ko`pgina ilmiy adabiyotlarda Maxmud Qoshg`ariy o`z asarini 1072-1073 yillarda yozib tugatgan deb taxmin qilinadi. Ammo bu asarning hajmi, unda bayon qilingan materiallarning miqyosi uni bir- ikki yilda yozish mumkin emasligini ko`rsatadi. Asarning yozilish sanasi haqida «Devoni lug`otit turk» asarida muallif tomonidan qiziqarli ma`lumotlar berilgan. Bu faktni e.I.Fozilov ham qayd etgan. Maxmud Qoshg`ariy XI asrda O`rta Osiyo xalqlari orasida etishib chiqqan yirik adabiyotchi, tilshunos, tarixchi, geograf va etnograf olimdir. U o`zining butun ilmiy-ijodiy faoliyatini o`z xalqining tilini, tarixini, uning xalq og`zaki ijodiyotini, joylashgan hududini, urf-odatini va umumiy turkiy xalqlarining moddiy va ma`naviy madaniyatini o`rganishga, uni keng targ`ib qilishga bag`ishlanadi. u turkiy urug` va qabila tillarini, ularda qo`llangan so`zlarning leksik-grammatik xususiyatlari, so`zning ma`no va shakllarini, talaffuz me`yorlarini chuqur o`rganish asosida dastlab «Javohir-un naxv fi lug`otit turk» asarini yozadi. Ammo bu asar bizgacha etib kelmagan.

Mahmud Qoshg`ariyning «Devoni lug`ati turk» asarini yozishdan ilgari ko`p yillar davomida turkiy qabilalar orasida yurib, ularning tillarini va urf-odatlarini sinchiklab o`rganadi, juda ko`p miqdorda leksik material- so`z va iboralar,she`riy parchalar, maqol va hikmatli so`zlar to`plami, ularni o`zaro chog`ishtiradi va umumlashtiradi. Bu haqda «Devoni lug`ati turk» asarida sShunday fikrlar keltiradi: «Men turklar, turkmanlar, o`g`izlar, yag`molar, qirg`izlar shaharlarni, qishloq va yaylovlarni ko`p yillar kezib chiqdim, lug`atlarni to`pladim, turli xil xususiyatlarni o`rganib aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildim.. Ularni har tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim». Bizgacha «Devoni lug`otit turk» asarining birgina qo`lyozmasi nusxasi etib kelgan, u 1914 yilda turkiya Dieyirbakr shaxrida topilgan, hozir Istanbulda saqlanadi. Devon 1915-1917 yillarda turk olimi R.Refat tomonidan Istanbulda uch tomlik kitob shaklida nashr etilgan. 1928 yilda sharqshunos olim K.Brokkelman bu asarni nemis tiliga tarjima qilib nashr etadi. 1938-1940 yillarda turk olimi Basim Atalay uni usmonli turk tiliga tarjima qilib nashr ettiradi. 1960-63 yillar davomida tilshunos olim S.Mutalibov «Devoni lug`otit turk» asarini o`zbek tiliga tarjima qilib nashr ettiradi. 1967 yilda uning indeks lug`ati bosilib chiqadi. «Devoni lug`otit turk» asari ikki asosiy bo`limdan iborat- muqaddima va lug`at qismdan iborat. Muqaddima muallifning o`z oldiga qo`ygan maqsadi, devonning tuzilishi, turkiy qabilalar tillarining xususiyati va ularni o`rganishning ahamiyati bu tillarda bo`lgan ayrim farqlar, shuni ngdek, asarda ishlatilgan yozuv, fe`ldan ot yasalishi, ot va fe`llardagi orttirma belgilar, so`z va harflarning oldin (keyin kelish tirtibi kabilar haqida qisqacha ma`lumot beriladi. Lug`at bo`limida esa X-XII asrlarda turkiy qabilalar tilida keng qo`llangan so`zlarga ilmiy tarixiy jihatdan izohlab beriladi. Bunda ham asosiy diqqat keng iste`molda bo`lgan so`zlarga qaratilgan, qo`llanishi cheklangan, iste`moldan chiqqan so`zlarga esa izoh berilgan emas. Demak, o`sha davr tilida so`zlarning qo`llanish darajasi, ularning faol yoki sustligi, so`z ma`nolarining o`zgarishi kabi hodisalarga ko`proq e`tibor beriladi .

So`z turkumlari devonda ikkita – ism va fe`llarga ajralib izohlanadi. Har ikkala guruhga ham oldin (hamzali) harflar – unlilar (a, o,u i kabi) keyin tartib asosida undosh harflar bilan boshlanadigan so`zlar berilgan. «Devon» da ko`p ma`noli so`zlar va omonimlar, sinonimlar va antonimlar, so`zlarning to`liq va qisqa variantlari haqida etarli ma`lumotlar berilgan: ogur-vaqt (ne ogurda keldik), joyida (bu ish ogurlug boldi), badal, evaz (atka ogur oldim): tabib – umchi, sindu, ko`p –o`gush, ta`lim kabi. «Devon»da fonetika, morfologiya va dialektologiya masalalarini yoritishga bag`ishlangan alohida boblar berilgan emas. Ammo so`z ma`nosi va shakllari bayonida ularning turlicha qabila tillaridagi qiyosiy izohini berish jarayonida shu masalalarga oid qiziqarli va qimmatli farqlar bayon qilinadi. Jumladan, Mahmud Qoshg`ariy devonda fonetika masalalari sohasida tovush bilan harf munosabatini aniqlaydi. Uning ko`rsatishicha turkiy tillardagi barcha tovushlarni ifodalash uchun amalda bo`lgan yozuvdagi 18 ta harf etarli emas, balki shu harflarga maxsus belgilar qo`yib yozish asosida yana 7 harf qo`shib talab qilinadi. hu asosda u turkiy tildagi tovushlarning xususiyatini bayon qiladi: so`zlarda tovushlarning qattiqligi va yumshoqligi hamda ularning cho`ziqroq talaffuz qilishi hodisasini izohlaydi, aniq misollar keltiradi. Tor va keng, qisqa va cho`ziq, ularning xususiyati, talaffuzini aniqlab beradi. M.Qoshg`ariyning o`sha davr fonetikasiga berilgan izohlari turkiy tillar fonetikasi uchun qimmatlidir. U tovush va harflar o`rtasidagi munosabatni birinchi marta aniqladi. Asarda tovush tushishi, tovush almashinishi, assimilyasiya kabi qator fonetik o`zgarishlar va ularning ahamiyati haqida qiziqarli fikrlar bayon qilingan. Jumladan, o`sha davr turkiy qabilalar tiliga xos quyidagi fonetik xodisalar haqida ma`lumotlar berilgan. Unlilardagi kenglik va torlik, cho`ziqlik va qisqalik, undoshlar tizimidagi sodda va kombinator undoshlar, ulardagi jaranglilik va jarangsizlik undoshlarining qator kelishi hodisalarini bayon etadi. Turkiy tilida so`z boshida kelgan y tovushi o`g`iz tilida tushib qoladi: yelkin-elkin, yiglik suv- iliq suv kabi.

Y – j xodisasi, ya`ni turklar tilida so`z boshidagi y tovushi o`g`izlarda j ga o`tadi: yinju-jinju (gavhar), yug`du-jug`du (tuya yungi). Y-n so`z orasida va oxirida kelgan y tovushi arrgu n ga o`tadi: koy-kon, jigay-jigan (kambag`al), qayu nen (qaysi narsa) m-b so`z boshida m tovushi o`g`iz, qipchoq, suvorlar tilida b bilan aytiladi: men bardim – men bardum, mun-bun (sho`rva). T-d so`zdagi t tovushi o`g`izlarda d ga o`tadi: tevay-devay (tuya), ot-od (teshik). Aksincha turklarda so`zdagi d tovushi o`g`izlarda t ga o`tadi: bogde-bokte (xanjar) yigde-yikte (jiyda). D-z-y. Turklar tilida so`zdagi d tovushi qipchoq, yamak, suvoralarda z ga o`tadi: yag`mo, tuxsi, yaboku, tatar va o`g`izlarda esa y tovushi bilan almashtiriladi: adak-azak-ayak, karin todti-karin toydi; kadin-kazin-kayin (qayin daraxti). «Devoni lug`otit turk»da turkiy tillarga xos so`z yasalishi va morfologiya sohalari bo`yicha ko`pgina qiziqarli fikrlar berilgan. Jumladan, fe`ldan ot yasalishiga oid (keng ma`noda) qator yasovchi affikslar (harflar) keltiriladi: -(g)a: bilge (bildi, bilig asosida), oge – aqlli, bilimdon (udi – tushundi so`zidan). uva – taom nomi (uvdi – burdaladi so`zidan) -ma (me): kesme orma (o`rama soch) - ch komech (non ma`nosida), kumdi fe`lidan; sevinch. - (a)k, - (e)k: targak (taroq), orgak (o`roq), kesek (narsaning bo`lagi), etuk – yopinchiq kabi. Fe`l shakllari yasalishi masalasida orttirma, birgalik, o`zlik va majxul nisbatlari, shuni ngdek orzu-istak ma`nolarini ifodalovchi shakllar yasovchi –t, -i, u) sh, -sa, se- (i) l, - (i,i)n kabi affikslar keltiriladi: bardi-baturdi, urushdi-turushdi, ichsadi, atildi, alindi, boz tokildi kabi. «Devoni lug`otit turk»da berilgan she`riy parchalar, maqol va hikmatli so`zlar asosida bu davr tilida qadimgi turkiy yodgorliklarga xos shakllarning iste`molda bo`lganligini ko`rish mumkin. Bular tushum kelishigining –i, u) g, - (i,u) g shakli: tabuq tash yarar, tash bashig yarar; jo`nalish kelishigining –garu,

geri, -ra –re turi: yagikaru kirish kildim –dushmanga hamla qildim: -n affiksli qurol-vosita kelishigi shakli; Alin arslan tutar, kuchun konuk tutma – xiyla bilan arslon tutish mumkin, zo`rlik bilan qo`g`irchoq ham tutib bo`lmaydi; shuni ngdek –dachi, -dechi, -gli, -duk affiksli sifatdoshlar (boldachi buzagu okuz ara belguluk – bo`ladigan buzoq ho`kizlar orasida ma`lum; (ol meni suvdin kechrugli erdi. Bulmaduk nena sevinmen – topilmagan narsaga sevingan kabi) ham uchrab turadi. «Devoni lug`otit turk»da juda ko`p turkiy qabilalar haqida aniq ma`lumotlar keltirilgan. Bu qabilalarning tarixi,joylashish o`rni, geografik sharoiti, turmush tarzi kabilar aniqlangan. Bir tomondan, shimolda g`arbdan sharqqa qarab bajanak, qipchoq, o`g`iz, boshqirt, basmil, qirg`iz, tatar va ikkinchi tomondan, janubdan, janubda chigil, tuuxsi, yag`mo, uyg`ur, jumul va boshqa qabilalar, ularning bir- biriga munosabati va tillari to`g`risida juda aniq ma`lumotlar beriladi.O`g`izlar va qipchoqlarning tillari sheva xususiyatlariga qarab ya-j, m-b,t-d ga o`tish bilan xarakterlanishi,o`sha davrdanoq qipchoq, tuxsi, yagmo tillarida «ch» fonemasining yo`qligi, uning o`rnida «sh» ishlatilganligi ko`rsatiladi. Bu esa hozirgi qozoq, qoraqolpoq va nugay tillari uchun xos xususiyatdir. Shunday qilib, Maxmud Qoshariyning «Devrni lug`otit turk» asarida X-XII asrlarda yuqori Chindan O`rta Osiyogacha bo`lgan katta hududda yashagan turkiy qabilalarning tillari, jonli so`zlashuv nutqi va dialektlariga xos xususiyatlar izohlab beriladi. Asarda juda boy va qimmatli lingvisitik material bilan birga o`sha davrda yashagan xalqlarning tarixi va etnografiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy axvoli, ular yashagan hududning geografik-tabiy sharoiti kabilar to`g`risida juda ko`p ma`lumotlar keltiriladi. Demak, turkiy xalqlarning tarixini, madaniyatini, adabiyotini va san`atini, ularning yashash sharoiti va urf- odatlarini o`rganishda «Devoni lug`otit turk» juda katta qimmatga ega asar hisoblanadi. Bu asar ayniqsa, turkiy tillarning, ularning rivojlanish xususiyatini, o`zaro bir-biriga ta`siri masalalarini aniqlashda juda muhim manba bo`lib xizmat qiladi. U faqat tilshunoslik asari bo`libgina qolmay, o`z davrining qobusnomasi hamdir. Chunki unda turli xalqlarning tarixi, ijtimoiy-

siyosiy ahvoli, urf- odati, tabiiy sharoiti, etnografiyasi hamda adabiyoti haqida qimmatli manbalar bor. Qadimgi turkiy adabiy tilning X-XII asrlaridagi holati va xususiyatlarini, uning taraqqiyotini o`oganishda muhim yodgorliklardan biri «Xibatul haqoyiq» asaridir. Asar XII asr boshlarida iste`dodli adib Ahmad Yugnakiy tomonidan yozilgan. Bu asar XV asrdan XX asrning boshlarigacha fan olamida ma`lum emas edi.Turk olimi Najib Osim birinchi jahon urushi boshlarida Istambuldagi AS- Sofiya ibodatxonasining kutubxonasidan shu asarning bir qo`lyozma nusxasini topadi va uni 1915 yilda usmonli turk tiliga qilingan tarjimasi, ayrim sharhlar va lug`ati bilan birga nashr ettiradi. 1951 yilda Arat Raxmati bir necha qo`lyozmalar asosida asarning qiyosiy matnini nashr etadi. Yirik sharqshunos olimlar E,E.Bertels, A,M,hcherbak, o`zbek olimlaridan N,M,Malaev, K,Maxmudov asar yuzasidan tadqiqot ishlari olib boradilar. Ayniqsa, K,Maxmudov tomonidan bajarilgan ishlar o`zbek adabiyoti va o`zbek tili tarixini o`rganishda muhim ahamiyatga egadirlar. 1972 yilda «Xibatul haqoyiq» asarning tanqidiy matinini, fonetik va morfologik xususiyatlarini, transkripsiya, sharx va lug`atini e`lon qildi. «Xibatul haqoyiq» didaktik asar hisoblanadi. Unda axloq- odob masalalari, ilm-fanni egallash, ma`rifatparvarlik g`oyalari tag`ib qilinadi. Asarda saxiylik, kamtarlik, fozillik, ezgulik, to`g`rilik, ilm- ma`rifat kabi masalalar ulug`lanadi, johillik, baxillik, laqmalik, manmanlik, xushomadgo`ylik kabi illatlar esa aksincha, qattiq qoralanadi. Turkiy tillar jumladan, o`zbek tili tarixini ilmiy ravishda chuqur o`rganishda «Xiybatul haqoyiq» asari eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. O`sha davrdagi qabila tillarning xususiyatini aniqlash, ularning bir-biriga ta`siri, rivojlanishi, o`zaro qo`shilib ketishi va markazlashishi asosida xalq (elat) tilarining ayniqsa, o`zbek xalq (elat) tilining tashkil topish va shakllanish jarayonini belilashda bu asarning ahamiyati nihoyatda kattadir. X-XII asrlarda maydonga kelgan asarlar bilan keyingi davrlarda yoki umuman, XIX asrgacha yaratilgan asarlarning tilini qiyosiy o`rganish, ulardagi umumiylik va farqlarni aniqlashda ham yordam beradi.

«Xibatul haqoyiq» asarining tili, uning leksik xususiyati, tovush tarkibi va grammatik qurilishi, bir tomondan: «Qutadg`u bilig» asariga yaqinlashsa, ikkinchi tomondan, «Qisas –ul anbie»ga (XIII-XIY) o`xshab ketadi. Bu asarni chuqur o`rgangan E.E.Bertels qadimgi o`zbek adabiy tilidan (aniqrog`i eski turkiy adabiy tildan) klassik o`zbek adabiy tiliga o`tishda «Xibatul haqoyiq» asari ko`plik vazifasini bajargan deb ko`rsatadi. Darhaqiqat, asar tiliga xos lug`aviy qatlamlar, fonetik va grammatik xususiyatlarning qarluq, chigil, yag`mo, uyg`ur tillari negizida tashkil topgan adabiy til bilan mushtaraklikka ega ekanligi, ayniqsa, keyingi asrlarda bitilgan asarlar tiliga yaqinligi kabilar eski turkiy adabiy tilidan eski o`zbek adabiy tiliga o`tishda «Xibatul haqoyiq» ning ko`prik bo`lganligidan dalolat beradi. Asar o`zining leksik xususiyatlari bilan o`sha davrdagi eski turkiy adabiy tilning lug`aviy boyligini aks ettiradi. Moddiy-madaniy hayotining turli sohalariga oid tushunchalarni ifodalovchi, hamma uchun tushunarli, sodda, yasama va qo`shma turkiy so`zlar asar lug`atining asosini tashkil qiladi: ata, ana, ariksiz (foydasiz) ezgu, bash, bezek, berim (berish), yuz, yigit, kichik, negu, sevinch, tamug, ulug` kabi. hu bilan birga arab va fors-tojik tillaridan qabul qilingan so`zlar ham ko`p uchraydi: saadat, saxavat, muruvvat, insaf, do`st, zamon, dad, gul, vafa baxil, bina, amanat, aziz kabi. Asarning tili o`z fonetik xususiyatlari jihatidan XI-XIII asrlarda yaratilgan yodgorliklar bilan umumiylikka ega. hu bilan birga eski o`zbek adabiy tili uchun xarakterli bo`lgan xususiyatlarning vujudga kela boshlaganligini ko`rish mumkin. «Xibatul haqoyiq» asarining tilini o`rganish unga 9 ta unli mavjud ekanligini ko`rsatadi. Ko`p hollarda singarmonizmning lab ohangdoshligi buzilgan. O`sha davrdagi boshqa yodgorliklarda bo`lganidek, asar tilida z tovushining saqlanganligini, uning bir muncha ustunligini ko`rish mumkin. Ayni zamonda bu tovushning y ga o`ta boshlaganligi ham ko`rinadi. Kezingi-keyingi, kozim-kiyim, kazgu-qayg`u, kozi-quyi, kozib-qo`yib. Achunda at ezgu kozub bardi kor,

(Dunyoda yaxshi ot qoldirib ket, kur) Xarislikni koyur xaris er kachan. (Xaris kishi xarislikni qachon qo`yadi). Asarda sonor tovushlardan keyin jarangsiz t ning jarangli d undoshga o`tish xodisasi ham XI-XIII asrlar yodorliklari uchun xos xususiyat hisoblanadi: emdi, qutuldi, sozundin, erdem, kendu. Ko`rinadiki, «Xibatul haqoyiq» asari fonetik xususiyati jihatidan XI-XIII asrlarda yaratilgan boshqa yodgorliklarga o`xshasa ham, o`ziga xos xususiyatlarga ham ega. Jo`nalish kelishigining qadimgi turkiy til uchun xos bo`lgan – garu, ge shakllari qo`llanmaydi, asosan –de, -ga, (-ke, ka) –e, -a affiksli shakllar ishlatiladi. Demak, «Xibatul haqoyiq» asari leksik, fonetik va grammatik jihatdan birinchi navbatda X-XII asrlarda qo`llangan turkiy adabiy tilning barcha xususiyatlarini aks ettiradi. Turkiy qabila tillarining ancha rivojlanganligini ma`lum tizimga kela boshlaganligini ko`rsatadi. hu bilan birga bu asar o`zining til xususiyatlari jihatidan ma`lum tafovut va farq bo`lishiga qaramay, ko`p jihatdan XIII-XIY asrlarda yaratilgan tili bilan umumiylikka ega. Ayni vaqtda bu esa asar orqali turkiy adabiy tildan eski o`zbek adabiy tilga o`tishdan katta qadam qo`yilganligi, unga yaqinlashib kelinganligi ham aniq bilinadi. Alisher Navoiy «Nasoyim- ul muxabbat»da adib Axmad Yugnakiy haqida bunday deydi: «Va aning tili turk alfozi bila mavoiz va nasoikka guye erimas. Xeuli elning muktadosi ermas. Balki aksar turk ulusida xikmat va nuqtalari shoye`dur» va uning quyidagi baytini keltiradi: Sonakka ilikdur, eringe bilik, Biliksiz eran ul iliksiz sonek.

ADABIYOTLAR: 1. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1982. 2. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1984. 3. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnika Bilge-kagana. Alma- Ata, Izd-vo «Nauka», 1966. 4. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1971. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`zbek adabiy tilining XII asrdan keyingi takomili

O`zbek adabiy tilining me`yorlari

Turkiy tillar tasnifi

O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

O`zbek xalq tili taraqqiyotining ilk davri