O`zbek xalq tili taraqqiyotining ilk davri - Tilshunoslik - Referatlar

O`zbek xalq tili taraqqiyotining ilk davri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53 KB

Ko'chirib olish

O`zbek xalq tili taraqqiyotining ilk davri R E J A: 1. Ilk davr adabiy tilining xususiyatlari. 2. Mahmud Qoshg`ariy «Devoniy Lug`otit turk» asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati. 3. «Qutadg`u bilig» asarining tili va uslubi .

O`zbek adabiy tili tarixi o`zbek adabiy tilining mohiyati va mundarijasi haqidagi, uning tashkil topishi va rivojlanish bosqichlari to`g`risidagi fan sifatida XX asr boshlarida yuzaga keldi. hundan keyin o`zbek adabiy tili yangi tushunchalarni anglatuvchi so`z va iboralar bilan boyidi, uning grammatik qurilishi yangi shakllar bilan to`ldirilib, ancha silliqlashdi. O`zbek adabiy tili tarixi fanining shakllanishi jamiyatning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi omillari bilan yaqin aloqada bo`lgan ijtimoiy fikrlar tarixi, madaniyat va adabiyot tarixi bilan uzviy ravishda bog`langan. Ammo tilning barcha xususiyat va tomonlari hamma vaqt ham jamiyat hayotidagi iqtisodiy va siyosiy o`zgarishlarni bevosita bir xilda aks ettiravermaydi. O`z navbatida tarixiy taraqqiyotning turli davrlarda til qurilishida va uning xizmat qilish sohalarida yuz beradigan o`zgarishlar ham jamiyatning rivodlanishi bilan bir xil darajada bog`langan emas. O`zbek adabiy tili tarixini o`rganadigan sohasi, uni tarixiy grammatika bilan bog`liqligi va undan farqlari quyidagilardan iborat: 1. Tarixiy grammatika o`zbek tili hodisalarini, tildagi xilma-xil narsalar majmuini o`rganadi. O`zbek adabiy tili tarixi esa faqat o`zbek adabiy tiliga xos uslublarni, uslubiy hodisalarni o`rganadi. 2. Tarixiy grammatika til hodisalarini ma`lum bir tizimda olib qaraydi, umumlashtirish, mavhumlashtirish (abstrakciya qilish) asosida o`rganadi. 3. Tarixiy grammatika asosan til tuzilmasini, til qurilishini tekshiradi. O`zbek adabiy tili tarixi esa «O`zbek tilining adabiy bo`lmagan» forma va uslublari bilan o`zaro munosabati tarixini hamda adabiy tilning ijtimoiy vazifalari tarixini o`rganadi. Shunday qilib, o`zbek adabiy tili tarixi mustaqil fan sifatida o`zaro bog`langan 3 tomon: a) adabiy til tuzilishi tarixi yoki adabiy til uslublari tarixi tomoni b) adabiy til bilan tilning «adabiy bo`lmagan» uslublarining o`zaro munosabati tarixi tomoni

v) adabiy tilning ijtimoiy vazifalari tarixi tomonining uzviy birligi asosida tashkil topadi. O`zaro bog`langan ana shu 3 soha o`zbek adabiy tili tarixi fani o`rganadigan mavzuni tashkil etadi. O`zbek adabiy tili tarixi fani o`rganiladigan til hodisalarining turli tomonlarini qamrab olish jihatidan ko`p qirralidir. Bu esa ilmiy tekshirishning xilma-xil usullaridan (an`anaviy, tarixiy-qiyosiy tuzilmali) foydalanish imkoniyatini beradi. Demak, o`zbek adabiy tili tarixi o`rganadigan soha bevosita o`zbek adabiy tilidir. Turkiy urug` va qabilalar tillarning hususiyatlarini, ularning tarixi va lug`at boyligini o`rganishga bag`ishlangan «Devoni lug`otit turk» asari o`z davrining iste`dodli olimi Maxmud ibn Xusayn ibn Muhammadiy Qoshg`ariy tomonidan 1072-83 yillarda arab tilida yozilgan. Ko`pgina adabiyotlardan Mahmud Qoshg`ariy o`z asarini 1072-1073 yoki 1073-1074 yillarda yozib tugatgan deb ko`rsatiladi. Ammo bu asarning hajmi unda bayon qilingan materiallarning miqyosi uni 1-2 yilda yozish mumkin emasligini ko`rsatadi. Asarning yozilish sanasi haqida «Devoni lug`otit turk» asarida muallif tomonidan qiziqarli ma`lumotlar berilgan. Mahmud Qoshg`ariy XIX asrda O`rta Osiyo xalqlari orasida etishib chiqqan yirik adabiyotchi, tilshunos, tarixchi, geograf va etnograf olimdir. U o`zining butun ijodiy faoliyatini o`z xalqi tili tarixini, uning xalq og`zaki ijodini joylashgan hududini, urf-odatlarini va umuman – turkiy xalqlarning moddiy va ma`naviy madaniyatini o`rganishga, uni keng targ`ib qilishga bag`ishladi. U turkiy urug` va qabila tillarini ularga qo`llagan so`zlarning leksik, grammatik xususuiyatlarini, so`zning ma`no va shakllarini, talaffuz me`yorlarini chuqur o`rganish asosida dastlab «Javoxir un nahu fi lug`otit turk» asarini yozadi. Ammo bu asari bizgacha etib kelmagan. Mahmud Qoshg`ariy «Devoni lug`otit turk» asarini yozishdan ilgari ko`p yillar davomida turkiy qabilalar orasida yurib, ularning tillarini tarixini va urf-

odatlarini sinchiklab o`rganadi, juda ko`p miqdorda leksik material, so`z va iboralar, she`riy parchalar, maqol va hikmatli so`zlar to`playdi, ularni o`zaro chog`ishtiradi va umumlashtiradi. Bu haqda «Devoni lug`otit turk» asarida sShunday fikrlar keltiriladi: «Men turklar, turkmanlar, o`g`izlar, yag`molar, qirg`izlarning shaharlarini qishloq va yaylovlarini ko`p yillar kezib chiqdim. Lug`otlarini to`pladim, turli xil so`z xususiyatlarini o`rganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarimni til bilmaganim uchun emas, bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildim. Ularni har tomonlama puxta bir xil asosda tartibga soldim». Bizgacha «Devoni lug`otit turk» asarining birgina qo`lyozma nusxasi etib kelgan. U 1914 yilda Turkiyaning Diyorbakir shahridan topilgan. Hozir Istambulda saqlanadi. Devon 1915-1917 yillarda turk olimi R.Rifat tomonidan Istambulga 3 tomli kitob shaklida nashr etildi. 1928 yilda sharqshunos olim K.Brokelman bu asarni nemis tiliga tarjima qilib nashr etadi. 1028-41 yillarda turk olimi Vasim Atalay uni Usmonli turk tilida tarjima qilib nashr ettrdi. 1960-1963 yillar davomida tilshunos olim S.Mutallibov «Devoni lug`otit turk» asarini o`zbek tiliga tarjima qilib nashr ettirdi. 1967 yilda uning indeks lug`oti bosilib chiqdi. «Devoni lug`otit turk» asari 2 asosiy bo`limdan iborat. Muqaddima muallifning o`z oldiga qo`ygan maqsadi, devonning tuzulishi, turkiy qabilalar tillarining xususiyati va o`rganishning ahamiyati, bu tillarda bo`lgan ayrim farqlar, shuni ngdek asarda ishlatiladigan yozuv, fe`ldan ot yasalishi, ot va fe`ldagi orttirma belgilar, so`z va harflarning oldin keyin kelishi tartibi kabilar haqida qisqacha ma`lumot beradi. Lug`at bo`limiga esa X-XII asrlarda turkiy qabilalar tilida keng qo`llangan so`zlarga milliy tarixiy jihatdan izoh beriladi. Bunda ham asosiy diqqat keng iste`molda bo`lgan so`zlarga qaratilgan. Qo`llanilishi cheklangan, iste`moldan chiqqan so`zlarga esa izoh berilgan emas. Demak, o`sha davr tilida so`zlarning qo`llanilish darajasi, ularning faol yoki sustligi, so`z ma`nolarining o`zgarishi kabi hodisalarga ko`proq e`tibor bergan. «Devon»da fonetika, morfologiya va dialektologiya masalalarini yoritishga bag`ishlangan alohida boblar berilgan emas. Ammo so`z ma`nolari va shakllari

bayonida ularning turlicha qabila tillaridagi qiyosiy izohini berish jarayonida shu masalalarga oid qiziqarli va qimmatli fikrlar bayon qilinadi. Jumladan, Mahmud Qoshg`ariy devonda fonetika masalalari sohasida tovush bilan harf munosabatini aniqlaydi. Ularning ko`rsatishicha, turkiy tillardagi barcha barcha tovushlarni ifodalash uchun amalda bo`lgan yozuvdagi 18 ta harf etarli emas, balki shu harflarga maxsus belgilar qo`yib yozish asosida yana 7 ta harf qo`shish talab qilinadi. hu asosda u turkiy tildagi mavjud tovushlarning xususiyatini bayon qiladi: so`zlarda tovushlarning qattiqligi va yumshoqligi hamda ularning qiziqarli talaffuz qilinishi hodisalarini izohlaydi. Aniq misollar keltiradi. Tor va keng, qisqa va cho`ziq unlilarning xususiyati talaffuzini aniqlab berdi. Mahmud Qoshg`ariyning o`sha davr fonetikasiga bergan izohlari turkiy tillar fonetikasi uchun qimmatlidir. U tovush va harf o`rtasidagi munosabatni birinchi marta aniqladi. Demak, turkiy xalqlarning tarixini, madaniyatini adaviyoti va san`atini ularning yashash sharoiti va urf-odatini o`rganishda «Devoni lug`otit turk» asari juda katta qimmatga ega asar xisoblanadi. Bu asar, ayniqsa turkiy tillarning ularning rivojlanishi xusisiyatini, o`zaro-bir-biriga ta`siri masalalarini aniqlashda juda muxim manba bo`lib xizmat qiladi. «Qutadg`u bilig» (Baxt keltiruvchi bilim) turkiy tilda yaratigan birinchi badiiy asar , turkiy doston nafisliklaridan dastlabki namunasi. Bu asar katta xajmda didaktik bo`lib, XI asr adabiy tili, adabiyoti tarixidan eng nodir yodgorligi sifatida katta ilmiy tarixiy qimmatga ega. eski turkiy adabiy tilidan me`yorlarining tartibga keltirishda ayniqsa, turkiy tilning adabiy badiiy uslubini shakllantirishda bu asarning ahamiyati juda katta. Qarluq- chigil, uyg`ur tillari negizida yozilgan bu asar Qoraxoniylar davlai hududida yashagan barcha turkiy qabilalar uchun tushunarli bo`lgan shu qabilalarni til xususiyatlarini o`ziga mujassamlashtirgan. hunga ko`ra u O`rta Osiyodagi hozirgi barcha turkiy xalqlarning adabiya yodgorligi sifatida ulaoning umumiy til xususiyatlarini aks ettiradi. Axloq va odob, ta`lim va tarbiya, ilm-ma`rifat masalalariga bag`ishlangan «Qutadg`u bilig» xijriy 462 yilda, melodiy 1069-1070 yilda, Yusuf Xos Xojib Bolosoguniy tomonidan Qoshg`oda yozib tugallangan va Qoroxoniy

Hukmdorlaridan Tavgoch Bugraxonga taqdim qilingan. Muallif asarning yozilgan ilmi haqida shunday deydi: Yil oltmish eki erdi to`rt yuz bila, Bu so`z so`zlagim man tutib jon sura. Hozirgi vaqtda «Qutadg`u bilig» asarning 3ta qo`lyozma nusxasi ma`lum. Bular Vena, Kohira va Namangan nusxalaridir. Vena nusxasi 1439 yilda uyg`ur yozuvi bilan ko`chirilgan bo`lib uni XIX asrning birinchi choragida mashhur sharqshunos olim Xammer Purgshtame istambulda sotib oladi va Vena qurollik kutubxonasiga topshiradi. Dostondan olingan ayrim namunalarni fransuz olimi Jaubert Amedee 1923 yilda nashr ettiradi. Venger sharqshunosi X. Vambere esa 1870 yilda asarning ayrim qismlarini nashr ettiradi, nemis tiliga tarjima qildiradi. Mashhur rus olimi V.V.Radlov 1881 yilda shu nusxadan faksimillisini nashr ettiradi. «Qutadg`u bilig» asarining XY asrda arab yozuvi bilan ko`chirilgan ikkinchi qo`lyozma nusxasi 1896 yilda Kohirada topildi. 1897 yilda V.V.Rodlov shu qo`lyozmaning ko`chirmasini olgach, 1910 yilda Vena va Kohira nusxalarini solishtirgan matnlarini va transkripsiyasi bilan nemis tiliga mukammal tarjimasini e`lon qildi. Bu asarning arab yozuvi bilan ko`chirilgan uchinchi nusxasi 1914 yilda Namanganda topildi. O`zbek olimi A.Fitrat 1924 yilda bu nusxani Toshkentdagi respublika kutubxonasiga keltirib topshiradi. U 1928 yilda «Qutadg`u bilig»dan ayrim parchalarini izohlar bilan nashr ettiradi. «Qutadg`u bilig»ning muallifi o`z asarlarini hammaga tushunarli bo`lishi uchun o`sha davrdagi qabilalar tilida mavjud bo`lgan umumiy va xususiy tomonlarni hisobga olgan holda ularni umumlashtiradi. Til taraqqiyotiga mos ravishda tilga ko`pgina yangi shakllar, yangi iboralar kiritadi. O`z asari tilidan sodda, tushunarli, uslub jihatidan ravon, silliq bo`lishiga katta ahamiyat beradi.

Xalq tilida so`z qo`llash tajribasiga mos ravishda adabiy tilni juda ko`p yangi so`z va iboralar bilan boyitadi. Ularni ma`lum me`yorga keltirishga harakat qiladi.

ADABIYOTLAR: 1. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1982. 2. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1984. 3. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnika Bilge-kagana. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1966. 4. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1971. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Navoiy davri o`zbek adabiy tili

O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish

O`zbek xalq og`zaki ijodining janralari, xalq dostonlari. «Alpomish» qaxramonlik eposi

Xalq og`zaki tili

O`zbek xalq og`zaki ijodining o`ziga xos xususiyatlari, predmeti, o`rganish ob’ekti