O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish - Tilshunoslik - Referatlar

O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish R e j a : 1. Masalaga kirishish. 2. Turkiy tillar tasnifi. 3. O`zbek tili tarixini davrlashtirish. 4. Qadimgi turkiy adabiy til. 5. Eski o`zbek adabiy tili. 6. Hozirgi o`zbek adabiy tili

Jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotidagi o`zgarishlarni hisobga olmagan holda, adabiyot va san`at, fan va ijtimoiy tafakkur tarixi bilan bog`lanmay turib, o`zbek adabiy tilining tashkil topishi va rivojlanishini o`rganib bo`lmaydi. Chunki, adabiy til milliy madaniyat turlaridan biri sifatida jamiyat taraqqiyoti bilan bog`langandir. O`zbek adabiy tili o`zining tashkil topishi va shakllanishining dastlabki davrlaridan boshlab hozirgi kunlargacha juda murakkab taraqqiyot yo`lini bosb o`tdi. Asrlar daomida o`zbek adabiy tilida yuz bergan o`zgarishlar asta-sekinlik bilan, miqdor o`zgarishlardan sifat o`zgarishlarga o`tish yo`li bilan davom etdi, yuzaga keldi. hunga ko`ra tilning ichki qurilishidagi o`zgarishlar bilan bog`liq ravishda o`zbek adabiy tilining rivojlanishi jarayonida bir-biridan farq qiladigan turlicha davrlar ajratiladi. Ma`lumki, adabiy til haqidagi fan jamiyatda xilma-xil itimoiy hodisalarning rivojlanish haqidagi, til va jamiyat, tilning rivojlanishiga har xil ijtimoiy-tarixiy va madaniy-ijtimoiy omillarning ta`siri to`g`risidagi ta`limotga asoslanadi. Til taraqqiyotining ichki qonuniyatlari haqidagi ta`limot tilning xalq tarixi bilan bog`liq holda rivojlanishi to`g`risida ta`limot bilan mahkam bog`liq bo`lib, ular bir-birini to`ldiradi. Demak, yuqorida ko`rsatilgan qoidlar asosida o`zbek adabiy tili tarixi fanini tuzish, tashkil etish jarayonida davrlashtirish masalasi g`oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, adabiy til tarixi shu tilda so`zlashuvchi xalq tarixi bilan adabiy tilning tuzilmasi, tarkibiy qurilishdagi o`zgarishlar bilan, shuni ngdek, uning ijtimoiy vazifalari o`zgarishi bilan uzviy ravishda bog`langandir. hu sababli o`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish bo`yicha olimlar tomonidan ilgari surilgan nazariy fikrlar, umumiy qoidalar bir-biridan keskin farq qilmaydi. Bu esa adabiy til qurilishdagi o`zgarishlarning uning ijtimoiy vazifasidagi o`zgarishlar bilan yoki adabiy til tarixini xalq tarixi bilan mahkam bo`lganligining yana bir marta tasdiqlaydi. O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish bir tomondan o`zbek xalqining tashkil topishi, etnik tarkibi, uning o`ziga xos murakkab tarixiy rivojlanishi jarayoni bilan bog`langan bo`lsa, ikkinchi tomndan qadimgi umumtarkiy adabiy til

qurilishida hamda hozirgi turkiy tillar tasnifida o`zbek adabiy tilining tutugan o`rni, uning o`ziga xos xususiyatlari kabi masalalar bilan bog`langandir. O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish bevosita turkiy tillar tasnif qilish masalasi bilan bog`liq. Chunki o`zining lug`at boyligi, tovush tarkibi va grammatik xususiyatlari jihatidan ko`pchilik turkiy tillar bir-biriga juda yaqin turadi. Ammo ular o`ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farq ham qiladi. Bu xususiyatlarni aniqlash esa turkiy tillar tasnifi bilan bog`liqdir. Davrlashtirish uchun o`zbek tili va unga urug`dosh bo`lgan turkiy tillarning kelib chiqishi, taraqqiyot bosqichlari, o`zaro munosabatlarini o`rganish va tasniflash zarur. Turkiy tillarni o`rganish va tasniflash asosan XIX asrdan boshlandi. Turkiy tillarni tasniflashda ko`proq jug`rofiy nuqtai nazardan asos qilib olinadi. Ma`lumi, jug`rofiy tasnifda qardosh tillarning xududiy yaqinligi yondosh yashash sharoiti nazarda tutiladi. Ammo ularning ba`zilarida bu hodisaga qisman rioya qilmaslik hollari ham seziladi. Turkiy tillarni ilk bor ilmiy nuqtai nazardan tasnif qilgan olim V.V.Radlovdir. U o`zining tasnifida turkiy tillarni uch guruhga bo`ladi: 1) shimoliy guruh; 2) janubiy guruh; 3) qurama guruh. So`nggi guruhni yana g`arbiy va sharqiy kichik guruhlarga ajratadi. V.V.Radlov o`zining keyingi taraqqiyotlarida bu tasnifni qayta ishlab chiqadi, yana ham takomillashtiradi va turkiy tillarni to`rt guruhga bo`ladi: 1. Sharqiy guruh (bunga oltoy va cho`lim tillari, xakas, shor, tuva va enasoy turklarining tillari kiradi); 2. G`arbiy guruh (bunga Sibir tatarlari, boshqird, tatar, qirg`iz, qozoq va qoraqalpoq tillari kiradi); 3. O`rta Osiyo guruhi (bunga uyg`ur va o`zbek tillari kiradi); 4. Janubiy guruh (bunga turkman, ozarbayjon va turk tillari kiradi). A.N.Samoylovich esa turkiy tillarni tasnif qilishda fonetik prinsipga asoslanadi. U turkiy tillarni olti guruhga bo`ladi:

1) R.guruhi. Bu tillarda qadimgi turkiy tildagi 3 tovush keyincha u ga o`tgan tovush r tovushi bilan aytiladi: azak – ayak (oyoq)- ura kabi. Bu guruhga eski bulg`or va hozirgi chuvash tillari kiradi. 2) D.guruhi. Bu tillarda z tovushi d tovushi bilan aytiladi. Bu guruhga uyg`ur, tuva, qaragaz, salar tillari, qadimgi uyg`ur va urxun-enasoy turklari kiradi. 3) Tau guruhi. Bu tillarda to`g` so`zi tau tarzida aytiladi. Bu guruhga oltoy, qirg`iz, ko`mik, qarachay-balqar, tatar, boshqird, karaim, nuqay, qozoq yoki umuman shimoliy-g`arbiy turkiy tillar kiradi. 4) Taglik guruhi. Bunda so`z sShunday aytiladi. Bu guruhga eski o`zbek tili, hozirgi uyg`ur va o`zbek tillari – janubiy-sharqiy turkiy tillar kiradi. 5) Taglik guruhi. Bunda so`z sShunday aytiladi. Bu guruhga Xorazm o`zbek tili shevasi, qipchoq-turkman tillari kiradi. 6) Ol guruhi. Bunda bo`l fe`li o`l tarzida aytiladi. Bu guruhga ozarbayjon, turk, gagauz kabi janubiy g`arbiy turkiy tillar kiradi. S,E. Malov o`z asarlarida turkiy tillar tasnifiga doir bir qator qiziqarli fikrlarni bayon qiladi. U mavjud tasniflarga qilingan o`zining qo`shimcha va ilovalariga eskirgan xususiyatlarning saqlanishi hamda yangi xususiyatlarning hosil bo`lishi jihatidan barcha turkiy tillarni to`rt guruhga bo`ladi: 1. Eng qadimgi tillar. 2. Qadimgi tillar. 3. Yangi tillar. 4. Eng yangi tillar.

S.E.Malov o`z tasnifi uchun turkiy tillardagi til orqali g.g va bir- necha orqali qator unlilarning old qator tovushiga o`tishi, qadimgi tillarda jarangsiz undoshlarning, yangi tillarda esa jarangli undoshlarning ko`pligi kabi fonetik hodisalarni o`z tasnifi uchun asos qilib oladi. Mana shu tasnif asosida S.E.Malov turkiy tillarning rivojlanish tarixini uch davrga bo`ladi: 1. Turkiy tillarning d-lash davri. Bu hodisa qadimgi runiy va uyg`ur yozuvi yodgorliklari uchun xos xususiyatdir. So`z o`rtasi va oxirida U tovushi d tarzida aytiladi: adak (ayak),adir (ayir), kod(kuy) kabi. 2. O`tkinchi davr. Bu davrda turkiy tillar d-lash xodisasidan ya-lashga o`ta boshlaydi: kidim (kiyim, kedim) (keyin, adir) ayir kabi. 3. Turkiy tillarning y- lash davri. Bu davrda turkiy tillarning tabaqalanishi va ajralib chiqishi kuchayadi, alohida xalq tillarining tashkil topishga zamin tayyorlanadi. Turkiy tillarni tasniflashda N.A. Baskakovning xizmatlari ayniqsa, samarali bo`ldi. Uning asarlariga turkiy tillarning ilmiy-nazariy jihatdan ancha mukammal geneologik tasnif beriladi. Bu tasnifga ko`ra turkiy tillar dastlab ikkiga bo`linadi: 1) G`arbiy xun tarmog`i; 2) Sharqiy xun tarmog`i G`arbiy xun tarmog`i to`rt shaxobchaga bo`linadi: 1. Bulg`or shaxobchasi. Bunga qadimgi bulg`or, xazar va hozirgi chuvash tili kiradi. 2. Qipchoq shaxobchasi, Bunga qaraim, qo`mik, qirim tatarlari, tatar, boshqird, qoraqalpoq, qozoq tillari kiradi. 3. O`g`iz shaxobchasi. Bu shaxobchasiga qadimgi o`g`iz va hozirgi turkman, qaqauz, ozarbayjon, turk tillari kiradi.

4. Qarluq shaxobchasi. Bu shaxobcha tarkibiga qadimiy uyg`ur tili, eski o`zbek tili va hozirgi uyg`ur va o`zbek tillari kiradi. harqiy xur tarmog`i ikki shaxobchaga bo`linadi: 1. Uyg`ur-o`g`iz shaxobchasi. Bunga qadimgi o`g`iz tili va hozirgi tuva, qaraqaz, yoqut, hakas, shor tillari kiradi. 2. Qirg`iz-qipchoq shaxobchasi. Bu shaxobchaga qadimgi va hozirgi qirg`iz tili va oltoy tillari kiradi. N.A.Baskakov o`zining ana shu tasnif bilan bog`liq ravishda turkiy tillarning rivojlanish tarixini quyidagi davrlarga bo`ladi: 1. Oltoy davri (milodgacha III asrlar), turkiy tillar taraqqiyotining eng qadimgi ilk bosqichi bo`lib, bu davrning muayyan sanalari fan tomonidan aniqlangan emas. Chunki tarixiy hujjatlar yo`q. 2. Xun davri (milodiy Y asrgacha) 3. Qadimiy turk davri (Y-X asrlargacha) 4. O`rta turk davri (X-XY asrlar) 5. Yangi turk davri (XIX-XX asrlar) 6. Eng yangi davr (XIX-XX asrlar) O`zbek tili tarixini davrlashtirish Turkiy tillarni tasniflash taraqqiyot tarixini davrlashtirish bilan bog`liq ravishda o`zbek adabiy tili tarixi ham olimlar tomonidan turlicha davrlashtirilgan. Jumladan, S.E.Malov o`zbek adabiy tili tarixini uch davrga bo`lib o`rganadi: 1. Uyg`ur adabiy tili 2. Chig`atoy adabiy tili

3. Uyg`ur adabiy tili Bu davrlashtirishga ko`ra hozirgi o`zbek adabiy tili chig`atoy adabiy tilidan kelib chiqqqan. Chig`atoy (eski o`zbek) adabiy tili esa o`z navbatida o`yg`ur adabiy tilidan kelib chiqqan. A.N. Samoylovich o`zbek adabiy tilining tarixini uch davrga bo`ladi: 1. Qoraxoniylar davri adabiy tili (X-XI). Bu davr koraxoniylar davlatida shakllangan va keng qullangan sharqiy turkiy adabiy til va shu tilda yoziladigan asarlar bilan ajralib to`radi. 2. O`g`iz- qipchoq adabiy tili (XII-XX asrlar). Bu davr Xorazmda o`g`iz-qipchoq dialekti negizida rivojlangan g`arbiy turkiy adabiy til hamda bu erda yaratilgan asarlar bilan bog`langan. 3. o`rta Osiyo turkiy adabiy tili (XIV-XX asrlar). Bu davr tili shu asrlar davomida turkiy- eski o`zbek adabiy tilida yaratilgan asarlar bilan bog`langan. Hozirgi o`zbek adabiy tili esa O`rta Osiyo turkiy adabiy tilining davomi deb qaraladi. A.M.Shcherbak o`zbek adabiy tili tarixini to`rt davrda bo`lib o`rganadi: 1. O`zbek adabiy tilining eng qadimgi davri (X-XIII asrlar). Bu davr asosan sharqiy turkiy adabiy til hamda ma`lum darajada g`arbiy turkiy adabiy til bilan bog`langan. 2. O`zbek adabiy tilining o`rta –«Chig`atoy» tili davri (XIV- XVII asrlar). Bu davr tili asosan eski o`zbek adabiy tili hamda shu tilda yozilgan asarlar bilan bog`langan. 3. O`zbek adabiy tilining yangi davri (XVII-XYIII asrlar). Bu davr xonliklar davri adabiy tillini qamrab oladi. 4. O`zbek adabiy tilining eng yangi davri(XIX-XX asrlar). O.Usmonov o`zbek adabiy tilining tarixini besh davrga bo`ladi:

1. Qadigi turkiy tili davri (VI-IX asrlar) 2. Qadigi o`zbek tili davri (IX-XIIasrlar) 3. Eski o`zbek tilining ilk davri.(XIII-XIV asrlar) 4. Eski o`zbek tili (XIV-XIX asrlar) 5. Hozirgi zamon o`zbek adabiy tili. G.Abduraxmonov o`zbek adabiy tili tarixini quydagicha davrlashtiradi. I. eng qadimgi turkiy til (VII asrgacha bo`lgan davr). II. Qadimgi turkiy til (VII-XI asrlar) III. Eski turkiy til (XI-XIII asrlar) IV. Eski o`zbek adabiy tili.(XIV-XIX asrlar) V. Yangi o`zbek adabiy tili (XIX-XX asrlar) VI. Hozirgi zamon adabiy tili. Yuqorida bildirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda quyidagicha davrlashtirish mumkin: I. Qadimgi turkiy adabiy til davri(VII asrdan-XIII asrgacha) II. Eski o`zbek adabiy tili davri (XIII-XIX asrlar) III. Hozirgi o`zbek adabiy tili davri (XIX-XX asrlar)

ADABIYOTLAR: 1. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1982. 2. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1984. 3. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnika Bilge-kagana. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1966. 4. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1971. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Navoiy davri o`zbek adabiy tili

O`zbеk adabiy tili tarixini sotsiolingvistik asosda o`rganish

O`zbek adabiy tilining me`yorlari

O`zbek xalq tili taraqqiyotining ilk davri

O`zbek adabiy tilining XII asrdan keyingi takomili