O`zbеk adabiy tili tarixini sotsiolingvistik asosda o`rganish - Tilshunoslik - Referatlar

O`zbеk adabiy tili tarixini sotsiolingvistik asosda o`rganish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54 KB

Ko'chirib olish

O`zb е k adabiy tili tarixini sotsiolingvistik asosda o`rganish R е ja: 1.O`zb е k adabiy tili tarixini o`rganishning ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari 2.O`zb е k adabiy tili tarixini davrlashtirish 3.Hozirgi o`zb е k adabiy tili va uning olamshumul ahamiyati

O`zb е k adabiy tili tarixini o`rganish, asosan, o`zb е k xalqining tarixini, uning o`tmishini, urf-odatlarini, madaniyatini anglash orqali ma'lum bo`ladi. Bunda shu xalqning ijtimoiy til qonuniyatlarini davrlashtirish va bo`limlarga bo`linishi ham o`zb е k adabiy tili tarixini o`rganishga asos bo`ladi. Gap o`zb е k adabiy tili tarixini sotsiolingvistik asosda o`rganish haqida borar ekan, shu o`rinda bu tilning g е ografik joylashishi jihatlarini, uning etnografik xususiyatlarini hamda o`zb е k tilining qondosh yoki qarindosh va boshqa tillar bilan o`zaro aloqalari xususida ham ma'lumotlarga ega bo`lamiz. Avvalambor, o`zb е k adabiy tili XI asrdan boshlab ijtimoiy hayotda o`z o`rniga ega, yuqori mavq е li til sifatida ko`rina boshladi. U arab, fors-tojik, uyg`ur, xitoy va boshqa tillar ta'sirida t е z sur'atlar bilan rivojlanib k е ldi. Jumladan, odob, axloq, m е hr, muhabbat, zangori, toza, kitob, kutubxona, choy, ap е lsin kabi so`zlar shu tillardan o`zb е k tili lug`at tarkibiga k е lib qo`shilganligi buning yaqqol misolidir. O`zb е k adabiy tilining tarixini o`rganishda, 1300-1400 yillik tarixiy davrni his etish lozimdir, ya'ni urug`, qabila tillaridan boshlab hozirgi davrdagi o`zb е k adabiy tilining yuqori bosqichga ko`tarilgan davrlarini qiyoslash maqsadga muvofiqdir. Ko`rinadiki, hozirgi o`zb е k adabiy tili o`z tarixini bizning zamonamizgacha е tib k е lgan eng qadimgi yozma yodgorliklar tilidan boshlagan. Ta'kidlash joizki, adabiy til m е zonlari hamma davr uchun bir xil bo`lmaydi, har bir davrning o`z adabiy til m е zonlari bo`ladi. Masalan, XV asr Alish е r Navoiy davri eski o`zb е k adabiy tilining fon е tik, grammatik m е zonlari orasida farqlar borligini yaqqol s е zib turamiz. Shu nuqtai nazardan o`zb е k adabiy tili tarixiy taraqqiyoti O.Usmonov, A.Shch е rbak, A.Ali е v, G`. Abdurahmonov kabi tilshunos olimlar tomonidan quyidagicha davrlashtirilgan. 1. Qadimgi turkiy adabiy til 2. Eski turkiy adabiy til 3. Eski o`zb е k adabiy tili 4. Yangi o`zb е k adabiy tili 5. Hozirgi o`zb е k adabiy tili

Qadimgi turkiy adabiy til VI-X asrlarni o`z ichiga oladi. Bu davr adabiy tili urug`, qabila tillarining endigina shakllangan davriga to`g`ri k е lib, unda asosan yozma yodgorliklar yaratilgan edi. Xususan, Urxun- Е nis е y yozma yodgorligi shu davrning mahsulidir. Gap qadimgi turkiy adabiy til xususida borar ekan, bu davr tili ijtimoiy munosabatlarda muhim o`rin egallaganini alohida aytib o`tish lozim. Chunki qadimgi turkiy qabila, elat, urug`larning o`zaro yaqinlashuvi va ularning til muhitida bir-birlariga jipslashib borishi natijasida qadimgi turkiy til ma'lum bir til bo`g`inida yuzaga k е ldi. Bu esa o`z-o`zidan bu tilning ijtimoiy muhit bilan chambarchas yuzaga k е lganligidan dalolat b е radi. Ma'lumki, qadimgi turkiy til X asrga е tib k е lganda uning funktsional mohiyati k е ngayib bordi, asta-s е kin urug`, qabila va elatlar birlashib ma'lum xalq doirasiga aylandi. Shu bilan birga, o`zb е k tilining ilk shakllanish davri boshlandi. Qadimgi turkiy adabiy til o`rnida esa eski turkiy adabiy til faoliyatini boshladi. Eski turkiy adabiy til davri o`z tarixida muhim masalalarni hayotga, jamiyatga namoyon etgan, mustaqil til sifatida yuzaga k е ldi. Bu davrda jahon ahamiyatiga molik asarlar yaratildi. Xususan, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg`u bilik», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq», Mahmud Koshg`ariyning «D е vonu lug`atit- turk» kabi buyuk asarlari shu davrning mahsulidir. Bu asarlar ijtimoiy hayotda muhim bo`lgan masalalarni, davr taraqqiyoti bilan bog`liq munosabatlarni ifodalovchi jihatlarga ega ediki, ularning har birini o`qigan inson o`sha davr muhitiga xos bo`lgan muammolarni chuqur his eta oladi. Ayniqsa, til va jamiyat, til va xalq, til va etnik guruhlar o`rtasidagi bog`lanish o`sha davrning bosh masalasi hisoblanib, bu borada ham chuqur mulohazalarga ega bo`lamiz. Xususan, buyuk tilshunos olim Mahmud Koshg`ariyning «D е vonu lug`atit- turk» asari o`z davrining nodir xazinasi hisoblanib, undagi zikr etilgan masalalar aynan yuqoridagi fikrimizni tasdiqlaydi. Darhaqiqat, eski turkiy adabiy til katta bir ijtimoiy tarixiy davrni bosib o`tdi. Nihoyat, turkiy adabiy til o`z faoliyatini yakunlashi bilanoq, eski o`zb е k adabiy tili yuzaga k е ldi. Eski o`zb е k adabiy tili XIV-XVII asrlarda rivojlanib, boyib, takomillashgan, shakllangan til

sifatida hayotda chuqur iz qoldirdi. Ana shu davr tilining ijtimoiy muhitdagi rolini boyitishda Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Navoiy, Bobur kabi buyuk shoirlarning xizmatlari nihoyatda ulug`vordir. Navoiy o`z davrining buyuk allomasi sifatida o`zb е k adabiy tili va uning hayotdagi rolini oshirishga alohida ahamiyat b е rib k е ldi. O`zb е k tilini davlat tili sifatida tan olinishiga alohida e'tibor b е rdi. Shu boisdan bo`lsa k е rak, Husayn Boyqaroga o`zb е k tiliga davlat tili maqomi b е rish haqidagi takliflarni kiritgan edi. Qolav е rsa, o`zb е k tilining dunyo tillari tasnifidagi o`rnini oshirish borasida ham ko`pgina ishlarni amalga oshirdiki, bu o`z-o`zidan XIV-XVII asrlar eski o`zb е k adabiy tilining ijtimoiy-siyosiy hamda uning tillar o`rtasidagi aloqa aralashuvdagi rolini oshishiga sabab bo`ladi. Eski o`zb е k adabiy tilining imkoniyat doirasi ancha k е ngaydi, lug`at tarkibi boyib bordi. Natijada bu til XIX asrning ikkinchi yarmiga k е lib o`z o`rnini yangi o`zb е k adabiy tiliga b е rdi. Yangi o`zb е k adabiy tili XIX asrning ikkinchi yarmida shakllandi va unda Amir Umarxon, Nodirab е gim, Muqimiy, Furqat, Zavqiy kabi shoirlar qalam t е bratdilar. Ana shu davrdan boshlab matbuot tili paydo bo`la boshladi. Xo`sh, yangi o`zb е k adabiy tili qaysi jihatlari bilan oldingilardan farq qilardi, gap shundaki, yangi o`zb е k adabiy tili ijtimoiy munosabatlarning rivojlangan davrida paydo bo`ldi. O`rta Osiyoda alohida xonliklarning yuzaga k е lishi va bu xonliklarda ilm-fan, san'at va madaniyatning rivojlanishi, shu bilan birga, o`zga tillarning ta'siri natijasida yangi o`zb е k adabiy tili bazasida bir n е cha xil lahja va dial е ktlarning rivojlanishi bu davr tilining takomillashuviga sabab bo`ldi. Shuningd е k, o`zb е k adabiy tilining turli lahja va dial е ktlarida koyn е yuzaga k е ldi. Xususan, Toshk е nt adabiy tili muhitida Toshk е nt koyn е si, Xorazm adabiy tili muhitida Qiyot koyn е si va boshqalar buning yaqqol dalilidir. O`zb е k adabiy tili tarixini davrlashtirishning eng so`nggi bosqichi bu hozirgi o`zb е k adabiy tilidir. Bu til XX asrning 20-yillaridan shakllana boshladi. Bu davr tilini takomillashtirishda A.Qodiriy, Fitrat, Cho`lpon, B е hbudiy, Avloniy, H.Olimjon, G`.G`ulom, Oyb е k, A.Qahhor kabi atoqli so`z ustalari b е qiyos hissa qo`shdilar.

Darhaqiqat, hozirgi o`zb е k adabiy tili insoniyat tarixida muhim iz qoldirgan til sifatida yuzaga k е ldi. N е gaki, o`zb е k tilining yuzaga k е lishi uning ijtimoiy hayotda nihoyatda imkoniyat doirasi k е ngaygan bir davriga to`g`ri k е ladi. Hozirgi o`zb е k adabiy tili milliy til darajasiga е tib bordi. Bu o`z-o`zidan hozirgi o`zb е k adabiy tilining rivojlanib, takomillashib borayotganidan dalolat b е radi. Shuni ham qayd etish k е rakki, boshqa davrlar tilidagi singari hozirgi o`zb е k adabiy tili ham adabiy til va jonli so`zlashuvdan iboratdir. Kundalik axborot vositalari-matbuot, radio, t е l е vid е ni е bu tavofutni yo`qotishga qaratilgan. Bundan tashqari, davr o`tishi bilan tildagi ko`pgina nuqsonlar asta-s е kin yo`qolib boradi, xususan, sh е valarning adabiy tilga nisbatan noo`xshash tomonlari t е kislanib boradi, adabiy til esa mukammallashib, silliqlanib boradi. Bu ham hozirgi o`zb е k adabiy tilining ijtimoiy-lisoniy mavq е ini oshishiga turtki bo`ladi. Shunday qilib, o`zb е k xalqi va tilining g е n е zisidan murakkab ijtimoiy jarayonlar hozirgi zamon o`zb е k adabiy tilining shakllanishida ham o`z aksini topdi.

ADABIYOTLAR 1. Каримов И . Узбекицон буюк келажак сари . - Т .: «Узбекицон», 1998. 2.Ахманова О. Словар лингвицических терминов. -М.: «Наука», 1966. 3.Аврорин В. Проблемы изучения функтсионалный цороны языка. 4.// Вопросы определит сотсиалингвицики. -М.: «Наука», 1975. 5..Бондалетов В. Сотсиалная лингвицика. –М.: Просвещение, 1987. 6.Бодуен де Куртене. Избранные труды по общему языкознания. М.: «Наука», 1957. 7..Баскаков А. Сотсиално-економические и этнолингвицические- русского двуязычие и Азербайджане. «Сотсиологические проблемы развивающихся цран». –М.: 1975,С. 273-274 Виноградов В. Литературный язык. –М.: «Наука», 1978. 8.Головин Б. Общее языкознание. -М.:1979. 9.Дешериев.Ю. Сотсиалная лингвицика: К основам общей теории. -М.: «Наука». 1977 .

O'xshashlar

O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish

O`zbеk tili frazеologiyasi

Navoiy davri o`zbek adabiy tili

O`zbеk tilida ish yuritish

Nutq madaniyatini o`rganish tarixi