Nutq madaniyatini o`rganish tarixi - Tilshunoslik - Referatlar

Nutq madaniyatini o`rganish tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.5 KB

Ko'chirib olish

Nutq madaniyatini o`rganish tarixi Reja: 1. Nutq madaniyati va notiqlik san`ati. 2. Qadimgi Yunoniston va Rimda notiqlik san`ati. 3. Notiqlik san`atining g’arbda rivojlanishi. 4. Sharqda notiqlik san`ati. 5. Bugungi kunda nutq madaniyati masalalarining o`rganilishi.

Nutq madaniyati va notiqlik san`ati o`zaro chambarchas bog’liq tushunchalardir. Notiqlik san`ati alohida mahorat va qobiliyat talab etadi. Har qanday madaniy nutq egasi mohir notiq bo`la olmaydi. Shu sababli xalq orasida so`zga chechan, so`zga usta, so`zamol, gapga usta, chiroyli gapiradi iboralari ishlatiladi. “O`qituvchi nutqi madaniyati” fani bo`lajak o`qituvchilarga umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo`lgan nutq madaniyatini egallash yo`lida eng yaqin maslahatdoshga aylanadi. Chunki bugungi mavkuraviy kurashning o`tkir quroli bo`lgan tilning har qachongidan ham keskir bo`lishini davr talab qilmoqda, bo`lajak o`qituvchidan mohir nutq egasi bo`lish talab etilmoqda. Shu ma`noda bu fan notiqlik san`ati tarixini ham mukammal darajada o`rganishga harakat qiladi. Notiqlik – san`atning eng qadimgi turlaridan biridir. “Tinglovchilarga biror narsa- hodisani tushuntirish, isbot etish yoki ularning hissiyotiga, tushunchasiga ta`sir qilish niyatida so`zlangan nutq notiqlik faoliyatiga kiradi. Bu hodisani san`at darajasiga ko`tara olgan har bir shaxs notiqdir” 1 . Notiqlik san’ati dastlab Misr, Ossuriya, Vavilon, Hindistonda paydo bo’lan. Eramizdan avvalgi V asr boshlarida Yunonistonda shakllangan. Yunonistonda demokratiya tuzumining o`rnatilishi natijasida davlat ishlarida, xalq majlislarida, senat kengashlarida, sud ishlari va yig’ilishlarida respublikaning har bir ozod kishisi erkin nutq so`zlash huquqiga ega bo`lgan. Davlatni boshqarishda qatnashishni xohlagan har bir shaxs chiroyli so`zlash san`atini egallashga majbur bo`lgan va bu narsa ehtiyojga aylangan. Mashhur notiq Sitseron: “Tarixda yo yaxsh harbiy sarkarda, yo yaxshi notiq bo`lish kerak”, degan edi. Bunda notiqlik san`ati sarkardalik san`atiga tenglashtiriladi. Plutarx ham notiqlikning nihoyat darajada og’ir, sermashaqqatliligini tan olib, bu san`atni hayotiy zaruriyat deb hisoblaydi. Sud ishlarida o`rnatilgan tartib ham bu san`atning yuksalishida katta turtki bo`ldi. Chunki sud jarayonida javobgar o`ziga qo`yilayotgan aybning asossizligini isbotlab gapirishi, da`vogar esa o`z fikrida qattiq turishi, uni qoralashi shart edi. 1 Qilichev E. , Qilichev B. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Buxoro, 2002, 7- bet.

Ammo hamma ham chiroyli nutq so`zlash qobilyatiga ega bo`lmaganligi sababli, nutq matnlarini yozib beradigan bilimdon kishilar – “logogrflar” ga ehtiyoj tug’ildi. Oradan biroz vaqt o`tib, tantanali nutq – epideytik nutq uslubi paydo bo`ldi. Logogrflar bunday nutq matnlarini tayyorlash uchun o`zidan oldin o`tgan salaflarining merosiga va xalq og’zaki ijodiga murojaat qila boshladilar. Notiqlik san`ati shu tariqa asta-sekin shakllanib, badiiy adabiyotning ravnaqida katta vazifani bajardi, tragediya, komediya, roman janrlarining paydo bo`lishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. “Bulardan tashqari, notiqlik san`atining rivoji adabiy tilning shakllanishiga, notiqlik san`ati nazariyasidan iborat bo`lgan “Ritorika” iilmining vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Rimdagi barcha shoirlar va notiqlar shu maktabdan, ya`ni ritorika maktabidan ta`lim olganlar” 2 Notiqlar tomonidan yaratilgan matnlar nasriy va poetik ijod namunasi bo`lib, Aristotel, Demosfen, Sitseron kabi ijodkor notiqlarning nomi jahonga mashhur bo`lgan. Aristotel (384-322)- Arastu nomi bilan O` rta Osiyoda ma`lum va mash h ur bo’lgan Aristotel eramizdan avvalgi, 384-yilda Makedoniya yarim orolidagi Xal q idik Stagirda tu g` ilgan. Uning otasi Nikomax Aleksandr Makedonskiy bobosi podsho Aminti II saroyida shifokorlik q ilgan. 17 yoshida Afinaga kelib, mash h ur olim Platonga shogird b o` lgan, 347-yili Proaddan o` tib Asosga boradi. Unga z o` ravon, zolim Germiy h omiylik q iladi. Germiy vafotidan s o` ng, Lesbos yarim orolidagi Mitilen sha h riga ko’chib o` tadi. 342-yilda shoh Filipp o’g’li makedoniyalik Aleksandr tarbiyasi uchun Aristotelni ma’sul qilib belgilaydi. Olim bu yerda falsafa maktabini ochadi, katta kutubxona tashkil etadi. Buyuk olim “Poetika” nomli mash h ur asaridan s o` ng, 330-yilda Afinada “Ritorika” kitobini yozadi. Anaksemen “Ritorika” nomli qo` llanma, Lampsak h am shu nomidagi chiroyli s o` zlash nazariyasi b o` yicha ilmiy mulo h azalardan iborat asar yozgan edi. Aristotel esa “Ritorika” asarini uch kitobdan iborat qilib yaratadi. Chiroyli so`zlash, ishontirish metodlari haqidagi fikr-mulohazalar 2 Oripov Q , Obidova M. Ifodali o`qish. T, 1991.

birinchi va ikkinchi kitobda bayon etilgan bo`lsa, uchinchi kitobda nutq mantiqiga katta e`tibor beriladi. Olimning fikricha, notiq tilidagi turli “qorishmalar” ya`ni so`zlarning noto`g’ri va noo`rin talaffuz qilinishi, jumlalarning mantiqan har xil tuzilishi so`zlovchining katta xatosidir. Bunda har bir jumla asosiy fikrni ifoda etishga qaratilishi, ravon va tinglovchi tushunadigan darajada sodda bo`lishi talab etiladi. Olim notiqning hissiyot bilan so`zlashi, mulohaza yuritayotgan fikrining tinglovchi qalbiga tez yetishida muhim omil bo`lishini alohida uqtiradi. Aristotel notiqning jamoani o`ziga jalb etishi uchun hazil-mutoyiba so`zlar bilan lirik chekinish qilib tinglovchilarni hayajonlantira bilishi zarurligini, agar turli ko`rgazmali qurollardan foydalansa, badiiy vositalardan epitet, chog’ishtirish, metaforalarni qo`llasa, nutqining ta`sirchanligi yanada oshishini, ammo keltirilgan misollar ko`payib ketib, tinglovchini zeriktirib qo`ymasligi kerakligini ham ta`kidlaydi. Aristotel notiqlik san`atini egallashni besh qismga bo`lib o`rgatadi: 1. Materialni kashf etish (har tomonlama tayyorlash). 2. Materialni joylashtirish shakli (rejasi). 3. Materialni eslab qolish (o`zlashtirish). 4. Materialni so`z yordamida to`g’ri aks ettirish. 5. Materialni to`g’ri talaffuz etish. Demosfen (384-322) Eramizdan avvalgi 384 - yilda Afinada dunyoga kelgan buyuk notiq Demosfen o`z umrini Vatanining gullab-yashnashiga bag’ishlagan ulug’ davlat arbobi edi. O tasining ismi ham Demosfen bo`lib, qurol-yaroq ust a xonasining egasi edi. Bo`lajak notiq 5 yoshga to`lganida otasi vafot etadi. Demosfen va singlisiga otasidan katta meros qoladi. Ammo ular kichkina bo`lganligi sababli meros va bolalar tarbiyasi tog’asiga topshiriladi. Barcha boyliklarni qo`lga kiritgan tog’asi Demosfen tarbiyasi bilan qiziqmaganligi uchun u nimjon bo`lib o`sadi. Bo`lajak notiq voyaga yetgach merosni tog’asidan talab qiladi. Ammo tog’asi unga me’rosni to’liq qaytarib bermaydi. Merosni tog’asidan to`liq ololmagan Demosfen

uni sud orqali undirib olishga qaror qiladi. Sudda muvaffaqiyat qozonish uchun Afina davlati qonunlarini, ravon so`zlash, davosining to`g’riligiga kishilarni ishontirish uchun notiqlik san`tini o`rganadi. Zamonasining meros ishlari bo`yicha mashhur advokati bo`lgan Isey maktabida 4 yil ta`lim oladi. Eramizdan oldingi V asrda yashagan, Pelopan urushida ishtirok etgan va uning tarixini yozgan Afina tarixchisi Fukididnin, faylasuf Platonning asarlarini puxta o`rganadi. Fukidid asarlarini 8 marta qayta ko`chirib yodlab oladi. O`qishni tugatgach, vasiylari bilan sudlashadi va sud 5 yil davom etadi. Dastlab bo`lajak notiq muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Chunki uning tovushi juda past bo`lib, bir oz duduqlanar, “r” harfini talaffuz etolmas, mujmal gapirar edi. Avval boshqalarga sudda so`zlanadigan nutqning matnini yozib beradi. So`ng o`z nutqi ustida tinimsiz ishlaydi. Yekasini qimirlatib turish odati bo`lib, ko`pchilik orasida o`zini to`g’ri tuta bilmas edi. Demosfen bu kamchiliklarni astoydil tugatish uchun ter to`kib ishlaydi. Birinchi, ikkinchi nutqi ayanchli holda tugaganligi sababli uzoq muddatli tinimsiz mashq qiladi. Mana shu mehnatlari samarasida mashhur notiq bo`lib yetishadi. Lekin hech qachon tayyorgarliksiz nutq so`zlamaydi, oldindan yozib qo`yilgan matnni yodlab olar, har bir so`z ustida puxta o`ylar, jumlalarni aniq va chiroyli tuzishga harakat qilar edi. U hech vaqt bo`lmag’ur safsatalarni yoqtirmas, xotirjamlik bilan tinglovchilarning fikrini o`ziga tortar edi. 30 yoshli Demosfen davlat ishlarida ham faol qatnashadi. Vatanining dushmani – makedoniyalik podsho Filippga qarata nutq so`zlaydi. Afina Makedoniya rahbarligiga o`tkach uning dushmanlari bosh ko`taradi. Xalq partiyasi Demosfenning vatanparvarligini qadrlab uni “Oltin gulchambar” bilan taqdirlashga tavsiya etgan edi. Bu qarorga Makedoniya tarafdorlari qarshi chiqadi. Mashhur notiq Esxil majlis qarori ustidan sudga ariza yozadi va Demosfenni qoralab so`zga chiqadi. “Gulchambar”ni himoya qilish maqsadida so`z olgan Demosfen Vatanining gullab-yashnashi uchun tinmay kurashganini, Esxilning sotqinligini yorqin nutqida obrazli tarzda tasvirlab beradi. Sud hukmiga ko`ra Esxilga katta miqdorda jarima solinib, Afinadan badarg’a qilinadi. Biroq Makedoniya bilan Afina o`rtasida boshlangan urushda afinaliklar mag’lub bo`ladi. Demosfen sirtdan o`limdan mahkum etiladi. U Kalavri oroliga

qochib borib, Poseydon obodatxonasiga yashirinadi. Dushmanlari unga bo`lmag’ur va`dalar berib Antipatra huzuriga olib bormoqchi bo`ladi. Bu yovuz niyatni vahmlagan notiq zahar ichib (uyiga xat yozish bahonasida, ibodatxonaning ichkarisiga kirib) eramizdan oldingi 322 - yil dunyodan o`tadi. Sitseron (103-43) Mark Tuliy Sitseron eramizdan oldingi 103 – yilda Rimdan uzoq bo`lmagan Arpina shahrida badavlat oilada dunyoga keladi. Otasi uning yaxshi ta`lim-tarbiya olishi uchun Rimga ko`chib keladi. Yunonistonning mashhur so`z ustalari Lisiniy Krass va Mark Antoniy kabi notiqlardan so`z san`atining nozik sir- asrorlarini o`rganadi. Shuningdek, u Ezop va Rossiy kabi aktyorlardan ham ta`lim oladi. 25 yoshida 1-marotaba xalq oldida nutq so`zlaydi. Biro q uning nut q iga davlat boshli q laridan Sull h amda Katt ismli mash h ur noti q lar q arshi chi q adi. Shundan s o` ng u falsafa va ritorika ilmlarini chu q urro q o` rganish ma q sadida zamonasining mash h ur noti g` i Antonio Askolanskiydan ta`lim oladi. Kichik Osiyoning bir q ancha sha h arlarini ilm o` rganish uchun kezib chiqadi. Sitseron Osiyoda noti q lik san`atini o` rganib yurgan vaqtda Rim hukmdori Sull vafot etadi. Yosh notiq Rimga qaytib keladi, 31 yoshidan boshlab davlat ishlarida ishtirok etadi. U konsullik lavozimiga saylangach Rull tomonidan qabul qilingan senat qonunlarini qattiq qoralaydi, Rull tarafdorlarini o`ldirib yubordi. 59-yil uning o`rniga Sezar konsul etib saylangach, Rull proektiga o` xshash qonunlar qabul qilinadi. Gabini, Pizonlar o`zlari konsul bo`lib ish boshlagan 58-yilning dastlabki davrida Sitseronni Rimdan badarg’a qilishga harakat qiladi. Oradan ko`p o`tmay, mashaqqatli mehnat samarasi sifatida uch kitobdan iborat “Noti q lar haqida” asari dunyoga keladi. Mazkur asar dialog shaklida yozilgan bo`lib, Lisiniy Krass, Mark Antoniy Yuliy Sezar, Strabon, Katull, yurist Stsevola va uning shogirdlari Katt, Sulnisiy Ruflarning ijtimoiy va siyosiy nutqlari, ularning notiqlik san`ati hamda bu san`atning eng muhim masalalaridan

tortib siyosiy muammolargacha bo`lgan qimmatli fikr-mulohazalarni o`z ichiga oladi. Notiq davlat ishlarini chuqur tushunadigan, xalq qayg’usiga hamdardlik qiladigan davlat arbobi bo`lishi kerakligi o`qtiriladi. Shuningdek, Sitseron notiqlarning odamlar diliga qo`rquv, g’azab, qayg’u sola bilishi, ba`zan hayajonli holatlarda kishilarni xalos qilib, ularning ruhida xotirjamlik, mehr-shafqat hislarini uyg’ota bilishi kerak, degan fikrni ilgari suradi. Sitseron “Brut” (47-yil), “Notiq” (56-yil) kabi asarlarida Rim notiqlik san`ati tarixi haqida fikr yuritadi. Notiqning asosiy maqsadi-tinglovchi zavqini uyg’otib, o`ziga moyil qilishdan iborat. Sitseron fikricha, kimki j o` n narsalar haqida oddiygina, kundalik voqealar haqida o`rta darajada, ulug’ hodisalar haqida shavq-zavq bilan gapirsa, shu odam so`z san`atining chinakam ustasi bo`lishini alohida ta`kidlaydi. Poeziya tilining vazni va ohangdorligi, uzun va qisqa hijolarning, unli va undosh tovushlarning almashinuvi, bir s o` zning oxiri va ikkinchi s o` zning boshida ikki unlining qator kelishiga yo`l qo`ymaslik, so`zlarni to`g’ri talaffuz etish, grammatik qoidalarga e`tibor kabi muhim masalalar ham notiq asarlarida o`z ifodasini topgan. Sitseron fikricha, notiq quyidagi xislatlarga ega bo`lmog’i lozim: 1. Notiqlik o`zi juda dadil va aytgan gaplariga amin bo`lishi kerak. 2. Nutq to`la isbotlanishi lozim. 3. Nutqdagi hamma narsa muhim hisoblanishi kerak. 4. Nutq materialini sidqidildan to`plash va idrok etish zarur. 5.Nutq materialini joylashtira olishi va tushunishga oson bo`lishini ta`minlashi darkor. Sitseronning eng sevgan usuli-tinglovchini toliqtirib qo`ymaslik uchun ko`tarinki uslubni bir parda pasaytirib, sud ishiga aloqador kishilarning goh salbiy, goh ijobiy xarakteristikasini berish, mashhur zotlar haqida biron latifani eslatish lozim bo`lsa bir hayotiy manzarani, dramatik voqealarni eslash, hikmatli so`z, maqol va qochiriq gapni qistirib o`tishdir.

Sezar vafotidan so`ng, uning nabirasi Oktavian davlatni boshqaradi. Notiqning dushmanlari uni qatl etishni talab qiladi. Shunday qilib Sitseronning avval o`ng qo`li qirqib tashlanadi, so`ng boshi tanasidan judo etiladi. O`rta asrlarda din ahillari o`rtasida Vasiliy, Grigoriy Bogoslov, Ioani Zlot ous, Avreliy Avgustinlar notiqlikda shuhrat qozonadi. XI-XII asrda “universitet notiqligi” rivojlandi. Dorulfunun tarix fani o`qituvchisi Yan Gus progressiv fikrlari uchun gulxanda yondirilgan, Duns Skott (Oksford dorulfununini magistri), falsafa o`qituvchi parijlik Per Abelerlar shu san`at bilan shug’ullangan. Florensiyalik monax Savonarola ham otashin nutqlari uchun gulxanda yondirilgan. XIX asrda Fransiya, Italiya, Olmoniya, Avstriyada burjua demokratik inqilobining g’alabasidan keyin notiqlik rivojlandi. Notiqlar insonning mehnati, aql-zakovatini ulug’lab, uning kelajagini himoya qiladilar. Rossiya tarixida notiqlik san`ati P yo tr I davrida ancha kuchaydi. XVI I - XVI II asrlarga kelib, rus notiqligi jonlana boshla n di. Bu davr notiqligida 5 ta yo`nalish mavjud edi. 1. Yuqori doiradagi dvoryanlar orasida mavjud bo`lgan saroy notiqligi. 2. Din notiqligi. 3. Xalq notiqligi (xalq qo`zg’oloni rahbarlarining notiqligi). 4. G’arbiy notiqlik. 5. Diplomatik notiqlik. Manbalarda ko`rsatilishicha hatto Peyotr I davrida nutqida nuqsoni bor kishilar o`qituvchilik bilan shug’ullanishi ta`qiqlangan. Nutq madaniyati borasida rus olimi Lomonosovning xizmatlari beqiyos. Olimning xizmatlari tufayli nutq madaniyatiga doir jiddiy nazariy fikrlar o`rtaga tashlandi, uning amaliy ahamiyati nimada ekanligi ko`rsatib berildi, rus tilining lisoniy boyliklari asosida bu soha ijodiy rivojlantirildi. Faqat 1920-1930- yillargagina kelib rus tilshunosligida nutq madaniyati muammosi ilmiy masala sifatida ko`tarildi, 1950-yillarga kelib bu sohaga qiziqish kuchaydi. Bunda rus

tilshunoslari G.O.Vinokur, Ye.D.Polivenov, B.A.Larin, I.Sh.Ojegov, V.V.Vinogradov, L.V.Shcherba, V.G.Kostomarov, L.I.Skvorsov, B.N.Golovin va boshqalarning xizmati katta. Nutq madaniyati muammosining paydo bo`lishi o`zining dastlabki davrida ikkita lingvistik maktab (tilshunoslik) bilan aloqada bo`ldi. 1. Rus tilshunosligi maktabi. 2. Pragi lingvistik maktab. Sharqda notiqlik san`at. Musulmon Shar q da nutq- va`z, notiq-voiz deb yuritilgan. IX-XV asrlarda yashagan Xorazmiy, Farog’iy, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Q oshg’ariy, Navoiy kabi ulug’ siymolar O` rta Osiyo xalqlarining dunyo madaniyati taraqqiyotida oldingi saflarda bo`lishi uchun xizmat qilganlar. Sharq tarixida Uyg’onish davri hisoblangan bu davrda notiqlik san`ati ham rivojlangan. Abu Nasr Forobiy (837-950) Ibn Sino (980-1037) kabi olimlar mashhur notiq ham bo`lganlar. XI asrda Kaykovus tomonidan yaratilgan “ Q obusnoma” da ham (1082- 1083) notiqlik ulug’langan. 44 bobdan iborat bu asarning 6,7-boblari s o` z odobi haqidadir deb nomlangan. Beruniy “Geodziya”, Abu Abdullo h al- Xorazmiy “Mafotih ul-ulum” (“Ilmlar kaliti”) asarlarida bu san`atga alohida e`tibor berganlar. Abu Nasr Forobiy to`g’ri so`zlash, mantiqiy xulosalar chiqarish, go`zal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika, mantiqning ahamiyati katta ekanligini ta`kidlaydi. Olim bilimlarning birinchisi jismlar va hodisalarga ism berish, ikkinchisi grammatika (jismlarga berilgan ismlarni tartibga solishni) uchunchisi mantiq (xulosa chiqarish uchun darak gaplarni joylashtirish) dir deb fikr yuritadi. Birincvhisi ism beruvchi til haqida ilmlar, ikkinchisi natijalarni ifodalaovchi hikmatli so`zlar va nutq qanday tuzishni o`rgatadi, uchinchisi xulosalar yordamida yangi narsalarni bilib olishni o`rgatadi.

O`rta Osiyoda Voiz Mu h ammad Rafi` (“Abvobul jinon”), Voiz Q azviniy (“Zilolu maqol”), Voiz Shirvoniy (“Ahsanul ahodis”), Muhammad Bobur binni Muhammad Voiz (“Hidoyatul-taqvim”), Q udrati Sindiy (“Anisul-voizin”), Mulla Kala Voiz Samarqandiy (“Ravzatul-voizlik”), Q ozi O` shiy (“Miftoxun- najjoh”-“S o` zning kaliti”) kabi mashhur notiqlar yetishib chiqqan. Shveysar olimi Adam Mesning ma`lumotiga ko`ra, avval podsholar el oldiga chiqib, davlat tuzumi, o`z siyosatlari kabi mavzularda nutq so`zlashi lozim bo`lgan. Ularning nutq matnlarini saroydagi devonul insho xodimlari yozib bergan. Juma kuni nutq so`zlash shart bo`lgan. Vaqtlar o`tishi bilan bu ish maxsus so`z ustalariga topshirilgan. Mavlono Fahriddin Ali Safiyning “Latoyifut-tavoyif” asarida Mavlono Irshod haqida bir hikoya keltiriladi. H.Boyqaro Sheroz shohi Shijo` oldiga munozara olib borish uchun Mavlono Irshodni yubordi. Notiq bu vazifani sharaf bilan uddalaydi. Masjidi Jomeda nutq so`zlab, hammani yig’latadi, so`ng hammani kuldiradi. Yana mashhur notiqlardan biri farg’onalik notiq Qozi O`shiydir. U O`sh shahrida qozilik lavozimida ishlagan. Erondagi Si yi ston viloyati xalqi qattiqqullik bilan dong chi q argan edi. Q ozi O`shiy ular ko`ngliga so`z topib , xal q ning me h r xazinasini ochadi va h urmatga sazovor b o` ladi. Navoiy zamonasida yashagan uch noti q h a q ida ma`lumotlar bor. Mavlono Riyoziy Mavlono Riyoziy Zove deb atalgan viloyatda o`sgan bo`lib, o`z bilimi bilan qozilik lavozimiga ko`tariladi. Insonparvarlik qarashlari tufayli qozilik lavozimidan chetlashtiriladi, g`ariblikda, ta`qib ostida hayot kechiradi. Uning nutqida hamdarlik tuyg`ulari kuchli bo`lgan. Nutq so`zlash jarayonida yig`lash darajasiga y etib borgan. Shuningdek, u zamonasining iste`dodli donishmandi, dunyoviy fanlar bilimdoni, mashhur pedagog sifatida shuhrat qozongan.

Husayn Voiz Koshifiy Eronning shimoliy-sharqidagi Sabzavor shahrida tug`ilgan. Voiz Koshifiy ko`p fanlarni egallagan , mashhur olim bo`lgan. “Javohirut tafsir” yoki “Tavsiri Husayniy”, “Mavohibud dunyo”, “Lubbi lubob”, “Anvari Suxayliy”, “Ravzatush shuhado”, “Dah majlis”, “Ahloqi Muhsiniy”, “Mahzanul insho”, “Sabo”, “Koshifiya”,”Asrori Qosimiy” , “ H otamnoma”, “Ixtiyoriyot”, “Matla`ul -anvor” kabi asarlar muallifi. Shu q adar mash h ur voiz b o` lganki, uning nut q ini tinglash uchun turli tomonlardan odamlar kelgan noti q ning ovozi etib borolmagan o` rinlarda uning ichki ru h iy h olatini turli h olatlar or q ali ifodalanishini kuzatganlar. Uning o`g` li Faxriddin Ali Safiy “Latoyifut-tavoif” asarida otasi h a q ida ma`lumotlar beradi. Alisher Navoiy va Husayn Boyqaro bu voizning mahoratiga qoyil qolganliklari uchun hatto o`z asarlarini rasmiy ijro etish uchun bu ishga Husayn Voiz Koshifiyni munosib ko`rganlar. 898 (1492) yil 8 noyabrda A. Jomiyning dafn etish marosimida Navoiy o`zining tarkiband-tarixini va 7 band 140 misradan iborat marsiyani o`qib eshittirish uchun unga topshiradi. Voiz Koshifiy jadval asosida ishlagan. Xondamirning aytishicha, juma kuni Hirotning markaziy chorsusida sho h namozgohida va`z aytsa, shu kun peshindan keyin Navoiy masjidida, seshanba kuni Sulton H usayn madrasasida, chorshanba kuni pir (Muraj) Mujarrad Xoja Abdul Valid A h mad mozori boshida, payshanba kuni Sulton A h mad Mirzo mozori boshida nut q s o` zlagan. Bu narsa noti q ning ni h oyatda bilimdon, serg’ayrat ekanligidan dalolatdir. O` zbek harbiy notiqlarining eng zabardasti Boburdir: “Mavlono Bobur Mirzo nut q s o` zlaganda s o` z bilan to g` ni narm aylardi” (Muhammad Solih) Noti q lik san`ati tarixi ulkan xazina b o` lib uni o` rganish hozirgi kunda ham muhimdir. “ H usayn Voiz Koshifiy Alisher Navoiyning muxlisi, shogirdi va d o` sti b o` lgan. U “Tavsiri H usayniy” va “Javo h ir ut-tafsir at-tu h fat ul-Amir” nomli tafsir asarlarini Alisher Navoiyga ba g` ishlab yozgan” 3 . 3

“...Shar q mutafakkirlari noti q oldiga tilni puxta o` rganish, uning lug’aviy boyligi va grammatikasini chuqur egallash, manti q li s o` zlashni o` rganish, nut q ning ichki (mazmun) va tash q i (shakl) k o` rinishiga birday e`tibor berish, g o` zal va ta`sirchan nut q tuza bilish, nut q boyliklarini ma q sadga muvofi q h amda o` rinli ishlatish vazifalarini qo` yadilar va ularning ijrosini chu q ur ta h lil etadilar” 4 . Bugungi kun o`q ituvchisi noti q lik san`ati tarixini chu q ur o` rganmo g` i, o` z amaliy faoliyatida foydalanmo g` i ma q sadga muvofi q dir. 4

Adabiyotlar: 1. Ahmedov A. Notiqlik san`ati. T., 1967. 2. Inomxo`jayev S. O`tmish Sharq notiqligi. T., 1972. 3. Oripov K., Obidova M. Ifodali o`qish. T., 1991. 4. O`rinboyev B, Soliyev A. Notiqlik mahorati. T., 1984. 5. Nusratullo Atoullo o`g’li Jumaxo`ja. Istiqlol va ona tilimiz. T., 1998. 6. www.ziyonet.uyz

O'xshashlar

Nutq madaniyatini takomillashtirishda pеdagogning vazifalari

O`qituvchi nutq odobi

O`zbеk adabiy tili tarixini sotsiolingvistik asosda o`rganish

O`zbek xalq og`zaki ijodining o`ziga xos xususiyatlari, predmeti, o`rganish ob’ekti

Hadislarda nutq va nutq odobi haqida