O`zbek xalq og`zaki ijodining o`ziga xos xususiyatlari, predmeti, o`rganish ob’ekti - Tilshunoslik - Referatlar

O`zbek xalq og`zaki ijodining o`ziga xos xususiyatlari, predmeti, o`rganish ob’ekti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54 KB

Ko'chirib olish

O`zbek xalq og`zaki ijodining o`ziga xos xususiyatlari, predmeti, o`rganish ob’ekti Reja: 1. Fol’klor tushunchasining mohiyati. 2. O`ziga xos xususiyatlari: kollektivlik, og`zakilik, varinatlilik, anonimlik, an’anaviylik. 3. Fol’klor xalq tarixining badiiy in’ikosi sifatida 4. Fol’klorshunoslik fanining mohiyati, rivoji.

XALQ OG`ZAKI IJODINING PREDMETI, MAQSAD VA VAZIFALARI. O`zbek xalqining eng qadimgi davrdan shu kunga qadar etib kelgan madaniy meroslaridan biri xalq og`zaki badiiy ijodidir. Ilmiy adabiyotda qo`llanadigan halq og`zaki badiiy ijodi yoki fol’klor termini xalqning uzoq asrlardan beri davom etib kelayotgan og`zaki badiiy ijod namunalarini o`z ichiga oladi. Ilmiy adabiyotga birinchi marta 1846 yilda Vil’yam Tomson tomonidan kiritilgan fol’klor termini inglizcha ikki so`zdan - «fol’k» ( ) «lor» ( ) dan iborat bo`lib, xalq donishmandligi donoligi kabi ma’nolarni anglatadi. Oktyabr’ to`ntarilishiga qadar bu soha «xalq poeziyasi», «el adabiyoti» inqilobdan so`ng esa «fol’klor», «xalq og`zaki ijodi» kabi nomlar bilan atalib kelindi. Hozirgi vaqtda «O`zbek xalq og`zaki badiiy ijodi» yoki «O`zbek fol’klori» deb atalganki, bu termin mazkur kursning mazmuni, maqsad vazifalarni to`la to`kis ifodalaydi. Xalq og`zaki ijodi-fol’klor xalq tomonidan asrlar o`tib, rivojlanib, uzluksiz davom etib kelayotgan kollektiv ijodidir. U xalqning ijtimoiy hayotini, tarixini, kurash yo`lini yorqin ifodalaydi. Haqiqatdan ham halq og`zaki badiiy ijodi xalq tarixining badiiy in’ikosidir. Chunki, fol’klor asarlarida ijodkor xalqning ko`p asrlik tarixi, turmush tajribasi, tabiat hodisalariga munosabati, ijtimoiy hodisalarga qarashi badiiy ifodalangan. Fol’klor dialektologiya, tarix, etnografiya, arxeologiya bilan uzviy bog`liq. «O`zbek xalq og`zaki ijodi» kursi xalqimiz orasida uzoq asrlardan beri uzluksiz davom etib kelayotgan og`zaki badiiy ijodini o`rganish, tahlil qilish bilan shug`ullanadi; xalq baxshilari ijodini; ular yaratgan asarlarni g`oyaviy badiiy xususiyatlarni; obrazlar sistemasi, badiiy tasvir vositalari, fol’klordagi traditsiya va novatorlik problemalarini, fol’klorning yozma adabiyotga ta’sirini o`rganadi. Badiiy adabiyotning eng muhim xususiyati inson hayotini badiiy formada obrazli aks ettirishdir. Fol’klor ham badiiy adabiyotning ajralmas uzviy qismi sifatida xalqning uzoq asrlik turmushini, kurash va intilishlarni badiiy ifodalaydi. Biroq fol’klorning, yozma adabiyotdan farqlovchi o`ziga xos

spetsifik xususiyatlari mavjud. Ular asosan quyidagilar: kollektivlik, og`zakilik, anonimlik, varinatlilik, an’anavilik. KOLLEKTIVLIK. Fol’klor asarlari uzoq asrlardan beri davom etib kelayotgan ijodiy protsessning mahsulidir. Og`zaki badiiy ijod asarlarning takomili va sayqallanishiga kollektivning ijodkorlik roli kattadir. Fol’klor asarlari xalq o`rtasida so`z san’atkorlari tomonidan ijod qilingan. Ammo ularning ijod jarayoni xalq (kollektiv) bilan chambarchas bog`liq bo`lganligi sababli yaratgan asarlari kollektiv ijodiga aylanib ketgan. Ikkinchidan, har bir so`z san’atkori fol’klor asarlariga o`zicha o`zgartirishlar, qo`shimchalar kiritavergan. Fol’klor asarlariga kollektiv hissasining qo`shila borishi oqibatida u kollektiv ijod mahsuli bo`lib qoladi. Fol’klor asarlari improvizatsiya yo`li bilan badiha tarzida yaratiladi, og`izdan og`izga ko`chib yuradi, tarqaladi. Badiha maxsus tayyorgarliksiz, birdan aytilgan so`z, she’r, ekspromt, xalq og`zaki ijodi namunalari: xalq qo`shiqlari, laparlar ko`rincha badixa yo`li bilan yaratiladi. Xalq baxshilarining xozirjavoblik bilan qiladigan aytishuvlari improvizatorlik namunasidir. Fol’klordagi bu xususiyat og`zakilikdir. ANONIMLIK . Fol’klor asarlariga xos xususiyatlardan biridir. Xalq og`zaki ijodi asarlari uzoq asrlar mahusuli bo`lib, ularning dastlabki ijodkori, ijrochisi noma’lumdir. Chunki, fol’klor asarlari og`zaki tarzda yaratilgani uchun ham uning dastlabki ijodkori unutilib ketilaveradi. Og`zaki ijod protsessida va kollektivning fol’klor asari syujetiga, mazmuniga erkin munosabatda bo`lish natijasida bu asarning ko`plab variantlari maydonga keladi. Fol’klor asarlarining Varinatlilik xususiyatilari bu asarlarning uzoq asrlar mobaynida saqlanib qolshiga sabab bo`ladi. Chunki bu xil syujetni turli joylarda turli baxshilar o`zicha ijro etadi. Har bir ijrochi fol’klor asarlarining u yoki bu varintiga erkin munosabatda bo`ladi, asar mazmuni o`z zamonasi talablariga yaqinlashtiradi. Oqibatda fol’klorda bir xil syujetda o`nlab, hatto yuzlab varintlar paydo bo`lishi mumkin. Varinatlilik xususiyatini «Alpomish» dostoni mislida yaqqol ko`rishimiz mumkin. Bu

doston asrlar davomida professional va havaskor ijrochilar tomonidan qo`llanib keladi. Demak, fol’klor asarlari kollektiv ijod mahsuli; u og`izdan - og`izga, avloddan-avlodga o`tadi, uning yangidan yangi variantlari yaratiladi, har bir ijrochi o`z qo`yilayotgan fol’klor asariga ijodiy munosabatda bo`ladi, asar kompozitsiyasiga turli xarakterdagi o`zgartirishlar kiritadi, syujetni yangi-yangi obrazlar, tasviriy vositalar, voqealar bilan to`ldiradi, o`ziga ma’qul bo`lmagan obrazlarni, voqealarni, tasviriy vositlarni to`g`ridan-to`g`ri tushirib qoldiraveradi. Fol’klor asarlari syujeti va kompozitsiyasiga kiritilgan yangi obrazlar, voqealar, ifoda-tasvir vositalari o`ziga xos qatlamni tashkil etadi. Fol’klor asarlariga xos belgilardan yana biri an’anaviylikdir. Fol’klor asarlariga xalq jonli tilli elementlari, ijro etilayotgan joyning sheva xususiyatlari saqlanib qoladi. Xalq og`zaki ijodi asarlarining ko`pchiligiga xos bo`lgan xususiyat ularning kompozitsion qurilishidagi ayrim trafaret jumlalarning, bir xil qolipga tushgan misralarning («bir» bor ekan, bir yo`q ekan», «qirg`iy degan qush o`ltirar qiyoda»... kabi), asardan asarga ko`chib yuradigan obrazlarning (dev, ajina, afandi, yalmog`iz kabi) ko`p uchrashidir. Traditsion fol’klor asarlarda turli davrdagi ijtimoiy hodisalar, siyosiy voqealar, sotsial guruxlarning xususiyatlari ham saqlanib qoladi. Chunonchi, XIV-XV asarlarda yaratilgan ertak, afandi, latifalarda Alisher Navoiy, Amir Temur, Xo`ja Ahror obrazlari gavdalantirilganidek, Ulug` vatan urushi yillarida yaratilgan fol’klor asarlarida sovet xalqining fashist bosqinchilariga qarshi olib borgan kurashi o`z badiiy ifodasini topgan. Xalq og`zaki ijodi asarlarida xalq fantaziyasiga keng o`rin berilib, unda badiiy uydirmalar, qahramonlarni ideallashtirish, turli-tuman sehrli mo`’jizalar tasvirida umumbashariy fikrlar-po`stlik, vatanparvarlik, xalq ozodligi, yurt obodonchiligi, mehnat tajribalari, sevgi va muxabbat, dushmanga, zolimga nafrat aks ettiriladi. Fol’klor xalq san’atining muzika, o`yin, raqs kabi turlari bilan uzviy bog`liqligi sababli dastlabki davrlarda sinkretik xususiyatga ega bo`lib, ijro

etilganda unda o`yin, muzika, artistlik mahorati qo`shilib ketgan.O`zbek fol’klori eng qadimgi va boy tarixga egayu uning doston , ertak, qo`shiq, maqol, topishmoq, maqol, askiya, xalq og`zaki dramasi, afsona, latifa kabi xilma-xil janrlarni kategoriya sifatida rivojlanib keldi. Fol’klor asarlari odatda faqat uni yaratgan xalq orasidagina tarqalmaydi, balki qo`shni xalqlar o`rtasida ham tarqaladi. Masalan, «Alpomish» dostoni faqat o`zbeklar orasidagina emas, balik turkman, ozarbayjon, tojik va qoraqalpoqlar orasida ham mashhurdir. Afandi obrazi esa Sharq halqlari fol’klorida keng tarqalgan. O`zbek fol’klori o`zbek klassik adabiyotining rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatgan. Fol’klor asarlarining ayrim syujetlari, obrazlari, badiiy tasvir vositalari o`zbek klassik va yangi adabiyotida u yoki bu tarzda o`z aksini topgan. Garchi fol’klor bilan yozma adaiyotni bir-biridan ajratib turuvchi xususiyatlar bo`lsa-da, ularning har ikkisi ham o`ziga xos badiiy so`z san’atidir. Yozma adabiyot paydo bo`lganga qadar fol’klor so`z san’ati sifatida ma’lum tajribaga ega edi. Yozma adabiyot shakllana boshlagach, fol’klor uning forma va ifoda vositalariga , badiiy xususiyatlariga aktiv ta’sir ko`rsatdi. Shuning uchun M.Gor’kiy «So`z san’atining boshi fol’klordadir», deydi. Buyuk shori va yozuvchilar qadim zamonlardan beri xalq ijodidan unumli foydalanib, ajoyib badiiy asarlar yaratdilar. Rus adabiyotning klassiklari A.S.Pushkin, L.N.Tolstoy, A.P.Chexov, A.M.Gor’kiy o`zbek adabiyotining klassiklari A.Navoiy, Z.M.Bobur, Gulxaniy, H.H.Niyoziy tojik adabiyotining klassiklari Firdavsiy, A.Jomiy, H.Dehlaviy va boshqalar fol’klorni yaxshi bilganlar, uni sevganlar, og`zaki ijod namunalaridan muvaffaqiyatli foydalanganlar; fol’klorning ijodiy ta’siri «Shohnoma» (Firdavsiy), Haft Paykar (N.Ganjaviy), «Xamsa» (A.Navoiy), «Zarbulmasal» (Gulxaniy), «Gul va Navro`z» (Lutfiy) kabi asarlarida yaqqol seziladi. Bugina emas, o`z navbatida yozma adabiyot ham fol’klorga samarali ta’sir ko`rsatishi mumkin.

Fol’klor asarlarini yaratish va uni saqlashga shoirlari, baxshilari, ertakchilari, qo`shiqchilari, masxaraboz va qiziqchilari, askiyachilari, qissaxon va latifachialrining roli g`oyat katta. Bugungina o`zbek fol’klorining taraqqiyotida Ergash Jumanbulbul o`g`li, Islom shoir Nazar o`g`li, Muhammadqul Jomrot o`g`li Po`lkan kabi xalq shoirlarning, Yusuf qiziq, Ro`zi gov, Ismoilov xo`roz, Boymat qiziq kabi xalq qiziqchilarining, G`anijon Toshmatov, Ma’murjon Uzoqov, Jo`raxon Sultonov kabi askiyachilarning xizmati nihoyat katta bo`lgan.

ADABIYOTLAR: 1.Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida» xavfsizlikka tahdid, barqarorlik va taraqqiyot kafolatlari» «O`zbekiston» 1997, 137 b. 2. Imomov I.I., Mirzaev V.B. O`zbek xalq og`zaki poetik ijodi. T. 1990 y. 3. Gusev E. «Estetika fol’klora» . L.1967y 5. Anikin V.P. Kruglov Yu.G. «Russkoe narodnoe poeticheskoe tvorchestvo» L.1983 y 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`zbek xalq og`zaki ijodining janralari, xalq dostonlari. «Alpomish» qaxramonlik eposi

Xalq og`zaki tili

O`zbek xalq tili taraqqiyotining ilk davri

O`rta Osiyo xalqlarining og`zaki ijod yodgorliklari (mif va afsonalar)

Nutq madaniyatini o`rganish tarixi