Укувчиларнинг гап тузиш малакаларини ошириш йуллари - Tilshunoslik - Referatlar

Укувчиларнинг гап тузиш малакаларини ошириш йуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўқувчиларнинг гап тузиш малакаларини ошириш йўллари Режа: 1. Кириш 2. Г апни ихчамлаштириш 3. Гапни кенгайтириш ва торайтириш 4. Гапнинг мазмунини сақлаган ҳолда шаклини ўзгартириш. 5. Матнни гапларга айлантириш

www.arxiv.uz Она тили маш ғ улотлари фақат нутқни эгаллаш йЎлларинигина эмас, балки ундан фойдаланиш маданиятини ҳ ам тарбиялайди. Нутқ маданияти жуда катта ва кенг со ҳ а бЎлиб, у боланинг кундалик оддий салом - алигидан тортиб, кимга, нимани, қачон, қаерда ва қандай сЎзлашгача бЎлган барча нутқий жараёнларни ўз ичига олади. Бу маданият сирлари аввало она тили маш ғ улотларида - тил ҳ одисаларини Ўрганиш жараёнида сингдирилади. Бизга ма ҳ лумки, «Она тили маш ғ улотлари болаларда ижодийлик, мустақил фикрлаш, ижодий фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда оғзаки, ёзма шаклларда тЎ ғ ри, равон ифодалаш кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш, тил сезгирлигини тарбиялашга хазмат қилмо ғ и лозим». (5 - 11 - синфлари учун она тилидан дарсликлар мезони (концепцияси)». «Тил ва адабиёт та ҳ лими» ойномаси. 1992 йил 3 - 4 сонлари, 7 - 8 бетлар.) Бу она тили Ўқитишнинг асосий мақсадидир. Ана шу мақсаддан келиб чиққан ҳ олда, мактабда она тили Ўқитиш учун берилган вақтнинг кЎп қисмини болаларда мустақил ва ижодий фикрлаш, фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда тЎғри, равон ифодалаш кЎникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришга қаратмоғимиз лозим. Гап - фикрнинг энг кичик бЎлаги. Ўқувчилар гап орқали Ўз мақсади ҳақида хабар бериши, тингловчидан бирор воқеа - ҳодисани сЎраши, ҳис - ҳаяжон ва буюриш каби мазмунни ифодалашлари мумкин. Ма ҳ лумки, она тилининг қурилиши, унинг таянч воситалари бола онгида шаклланган бЎлиб, у гапдан бемалол фойдаланиш кЎникмаларига эгадир. Она тилининг грамматик қурилишидан тамомила бехабар киши ҳам гапни грамматик жиҳатдан тЎғри қура олади. Ҳеч вақт ҳали ёзиш ва Ўқишни билмаган бола ҳам «Мен яқинда мактабга бораман» гапини «Мен яқинда мактабни бораман» шаклида қурмайди. Мактаб эса болаларнинг гап қуриш маҳоратини кенгайтиради ва такомиллаштиради. Бошлан ғ ич синфларда Ўқувчилар гапнинг бош бЎлаклари: эга ва кесим; гапнинг ифода мақсадига кЎра турлари: дарак, сЎроқ, буйруқ ва

www.arxiv.uz ундов гаплар; гапнинг тузилишига кЎра турлари: содда ва қЎшма гаплар каби зарурий материаллар билан танишганлар ва бу, шубҳасиз, уларнинг гап қуриш маҳоратини анча кенгайтиради. Она тилининг изчил курси (5 - 9 - синфлар)ни Ўрганишда Ўқувчилардаги мавжуд малака ва кЎникмалар ривожлантирилади. Улар гап орқали фикрни ихчам, тЎғри ва таoсирчан ифодалашнинг турли йЎлари, усуллари билан танишадилар. Она тили машғулотларида гап устида ишлашнинг йЎллари жуда ранг - баранг бЎлиб, биз уларнинг айримларигагина тЎхтаб Ўтамиз: I . Г апни ихчамлаштириш. Ихчам фикр - таoсирчан фикрдир. Шунинг учун она тили машғулотларига қЎйиладиган энг асосий талабалардан бири фикрни ихчам шаклда баён қилишга Ўргатишдир. Ўқувчи гап қуришда бирорта ортиқча сЎз ишлатмаслиги, мақсадни ифодаловчи сЎзни топиб қЎллаши, сЎз ва сЎз бирикмаларини тЎғри алоқага киритиш, гап бЎлакларининг оддий ва Ўзгарган тартибига қатoий амал қилиши лозим. Меҳмон яхши одамга Ўхшайди. - Меҳмон яхшига Ўхшайди, каби. II . Гапни кенгайтириш ва торайтириш. Гапнинг кенгайтиришнинг энг қулай усули кесимдан савол бериш орқали унинг эгаси ва иккинчи даражали бЎлакларини топиб қЎйишдир. Масалан, Ўқувчиларга «Бораман», «Учишди», «КЎрганмисиз?» сингари бир бЎлакли гапларни бериб, уларни аввал икки бЎлаклига (Мен бораман. Қушлар учишди. Сиз кЎрганмисиз? каби), сЎнгра кЎп бЎлаклига (Қушлар қаерга?) учишди - Қушлар иссиқ Ўлкаларга учишди. - Қушлар (қачон?) иссиқ Ўлкаларга учишди. - Қушлар кузда иссиқ Ўлкаларга учишди ва ҳ.к.) айлантириш мумкин. Айни вақтда содда ёйиқ гапларни йиғиқ гапларга айлантириб, гапни торайтириш ҳам мумкин. III . Гапнинг мазмунини сақлаган ҳолда шаклини Ўзгартириш. Мустақил ишнинг бу туридан 5 - 7 - синфларда ҳам, 8 - 9 - синфларда ҳам унумли фойдаланса бЎлади. Фонетика, лексикология ва морфологияни Ўрганишда (5 - 7 - синфлар) бу иш кЎпроқ берилган гапларда сЎзларни уларнинг маoнодошлари ва уядошлари билан алмаштириш орқали, синтаксиснинг

www.arxiv.uz изчил курсини Ўрганиш жараёнида эса (8 - 9 - синфлар) гап билан ифодаланган кесим, эга, тЎлдирувчи, ҳол, аниқловчиларни кенгайтирилган бирикмаларга айлантириш, содда гаплардан қЎшма гаплар ва аксинча, қЎшма гаплардан содда гаплар ҳосил қилиш, кЎчирма гапларни Ўзлаштирма гапларга ва Ўзлаштирма гапларни кЎчирма гапларга айлантириш каби усуллар билан амалга оширилади. IV . Матнни гапларга айлантириш. Мустақил ишнинг бу туридан бошланғич синфларда ва айниқса, 5 - 6 - синфларда кЎпроқ фойдаланишга тЎғри келади. Ўқувчи тиниш белгилари тушириб қолдирилган матнни гапларга ажратар экан, ҳар бир гапнинг тугалланган оҳанг ва нисбий тугал мазмунга эга эканлигини англаб олади. Бу эса гап ҳақидаги тасаввурни кенгайтирибгина қолмай, балки гап қуриш санoатини ҳам мукаммалроқ эгаллашга ёрдам беради. V . Иккита ва ундан ортиқ содда гапни бирлаштириб битта содда ёки қЎшма гап тузиш. Масалан, «Баҳор эрта келди», «Экиш барвақт бошланди» қабилидаги гапларни бериб, улардан бир гап ҳосил қилишни топширса бЎлади. Ўқувчилар уларни қуйидаги усуллар билан бирлаштириб, бир гапга айлантирадилар: Баҳор эрта келди, экиш барвақт бошланди. Баҳор эрта келди - ю, экиш барвақт бошланди. Баҳор эрта келди ва экиш барвақт бошланди. Баҳор эрта келди, шунинг учун экиш барвақт бошланди. Баҳор эрта келгач, экиш барвақт бошланди. Баҳор эрта келдими, экиш барвақт бошланди. Мустақил ишнинг бу туридан она тилининг барча сатҳларини Ўрганишда ҳам унумли фойдаланса бЎлади. VI . Гапни таҳрир қилиш. Мустақил ишнинг бу тури гапларда учрайдиган услубий хатоларнинг олдини олиш ва бартараф этиш мақсадида Ўтказилади. Ўқувчилар йЎл қЎйилган хатони тузатар эканлар, гапнинг услуб жиҳатидан тЎғри қуришнинг Ўзига хос хусусиятларини билиб олади. Таҳрирда Ўқувчи маoлум бир сЎз Ўрнида бошқа сЎзни қЎллаши гапнинг мазмунини сақлаган ҳолда шаклини Ўзгартириши, унинг таoсирчанлигини ошириш мақсадида маoлум бир сЎзни қЎшиши ёки қисқартириши мумкин.

www.arxiv.uz VII . Гаплар тузиш. Ўқувчиларнинг мустақиллик даражасидан келиб чиқиб, улар тузадиган гапларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: - берилган маoлум бир сЎз, таянч сЎзлар, сЎз бирикмалари, тасвирий ифода ва иборалардан фойдаланиб гаплар тузиш; - берилган андазага қараб гап тузиш; - кЎрсатилган мавзули расмлардан фойдаланиб гап тузиш; - Ўқитувчи ёки Ўқувчилар тавсия этган маoлум бир мавзуга оид гаплар тузиш. Хуллас, она тилининг изчил курсини Ўрганиш жараёнида матн устида ишлаш ва гап тузиш малакаларини ошириш барча она тили машғулотларининг муҳим таркибий қисмига айланмоғи лозим.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: “Ўзбекистон”, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: “Ўзбекистон”, 1998. 3. Каримов И.А. “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамият асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари “ 9-жилд. – Т.: 2002. 4. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз- жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир.- Т.: “Ўзбекистон”, 2005. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. - Т.: “Ўзбекистон”, 2001. 6. Политология. Ўқув қўлланма. Т.А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. “ЎАЖБНТ” маркази. 2002. 7. Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003.

O'xshashlar

Кушма гап ва унинг турлари хакида маълумот бериш йуллари

Гап

Гап. Гап нутқий сатҳда

Қўшма гап. Богланган кўшма гап

Кушма гап