Укитувчи фаолиятида мулокот маданияти ва психологияси - Tilshunoslik - Referatlar

Укитувчи фаолиятида мулокот маданияти ва психологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўқитувчи фаолиятида мулоқот маданияти ва психологияси Режа : 1. Педагогик муло қот 2. Ўқитувчиларни ўқувчилар билан мулоқот олиб бориш маҳорати

www.arxiv.uz Педагогик мулоқот ва унинг аҳамияти. Мулоқот инсон фаолиятининг руҳий ҳамда маънавий асоси натижасида юзага келаётган ижтимоий эҳтиёжлар билан биргаликда намоён бўлади, «Шахслар фаолияти мотивациясининг асоси сифатида юзага чиқаётган эҳтиёж, манфаат, манфаатдорлик каби ижтимоийиқтисодий омиллар маълум маънода уларни мақсадли ўйфикрлари, истаклари юзага чиқишига ҳам сабаб бўлади. Шахслараро муносабатларни, мулоқот маданиятини қай даражада шаклланишига ҳам сезиларли таъсир ўтказади. Бинобарин, мулоқот одамлар орасида амалга ошириладиган фаолиятлар ичида етакчи ўрин эгаллаб, у инсондаги энг муҳим эҳтиёжларни жамиятда яшаш ва ўзини шахс деб ҳисоблаш билан боғлиқ эҳтиёжни қондиради. Шунинг учун ҳам унинг ҳар бир инсон учун аҳамияти мислсиз». (В.М.Каримова. Ижтимоий психология асослари. — Тошкент. 1994 йил. 35бет). Мулоқот одамларнинг биргаликдаги фаолиятлари, эҳтиёжларидан келиб чиқадиган турли фаолликлари мобайнида бирбири билан ўзаро муносабатларга киришиш жараёнидир. Ҳар бир шахснинг жамиятда адо этадиган фаолияти ўзаро муносабат ва таъсир шаклларини ўз ичига олади. Чунки ҳар қандай иш, аввало одамларнинг бирбирлари билан тил топишиш, бирбирларига турли хил маълумотларни узатиш, фикр алмашинуви каби мураккаб ҳамкорликни талаб этади. Шундай экан, ҳар бир шахснинг жамиятда тутган ўрни, ишларининг муваффаққияти, обрўси унинг мулоқотга кириша олиш қобилияти билан бевосита боғлиқдир. Бир қарашда осонга ўхшаган шахслараро мулоқот жараёни аслида жуда мураккаб бўлиб, унга одам ҳаёти давомида ўрганиб боради. Мулоқотнинг психологик жиҳатдан мураккаб эканлиги ҳақида таниқли психолог Б.Ф.Паригин шундай ёзади : а) индивидларнинг ўзаро таъсир жараёни; б) индивидлар ўртасидаги ахборот алмашинув жараёни; в) бир шахснинг бошқа шахсга муносабат жараёни; г) бир кишининг бошқаларга таъсир кўрсатиш жараёни; д) бирбирига ҳамкорлик билдириш имкониятлари;

www.arxiv.uz е) шахсларнинг бирбирини тушуниш жараёни. Мулоқот ўз хусусиятларига кўра т^фли шакл ва кўри нишларга эга. Мулоқот инсон амалий фаолиятининг моддиймаънавий шаклларини ҳамда унинг эҳтиёжларини ўзида акс эттиради. («Халқ таълими» журнали, 2003 йил, 3сон, 48бет). Ўқитувчининг ўқувчилар билан муомала одоби. Ўқитувчи ва ўқувчи, домла ва талаба ўртасидаги муносабат ва муомала маданияти уларнинг феълатвори, хулқи ва олган тарбиясининг амалий ҳаётда намоён бўлишини билдиради. Кишининг маданияти, аввало унинг муомаласи, атрофдагилар билан муносабатида кўзга ташланади. Ўқимишли, маданиятли, ўқитувчи ҳамкасбидан, ўқувчисидан нимани, қандай сўрашни, у ёки бу масала юзасидан мурожаат қилиш мумкинми ёки йўқлигини, оилавий муносабатларга дахлдор масалаларга муносабат билдириш зарурияти бормийўқлигини яхши англайди. Муомала жараёнида суҳбатдошининг кайфиятини кўтариш, унга оптимистик руҳ бағишлаш, унинг ўз кучига ишончини ҳосил қилиш ҳам ўқитувчининг энг муҳим сифатларидан биридир. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, том маънодаги муомала маданиятига эга бўлган ўқитувчи шуҳратпарастлик, манманлик, бефарқлик, ҳасадгўйлик, ғийбатчилик каби иллатларга тоқат қила олмайди ва унга қарши курашади. Ўқитувчининг муомала маданиятининг таркибий қисми нутқ маданияти билан боғлиқ. (Биз ўз ишимизнинг бир мавзусини «Ўқитувчи нутқи — педагогик маҳорат шартидир» деб номлаганмиз, у мавзуга ўқитувчи нутқи ҳақида тўлиқ тафсилот берилган. Х.Б.). Чунки нутқ ва унда ифодаланган сўз кишига таъсир этувчи қудратли психологик кучга эга. Уни фақат ўзининг мазмуни билан эмас, балки сўзловчининг айтилаётган фикрини ифода қилиш услуби билан ҳам таъсир даражаси ва қудратини янада орттириш мумкин Инглиз драматурги Б.Шоу айтганидек, «Ха» сўзини айтишнинг 50 дан ортиқ услуби бор, «Йўқ» сўзини ҳам шунча услуби бор, аммо бу сўзни ёзишни фақат бир услуби бор». (Халқ таълими журнали, 2003 йил, 3сон, 49бет).

www.arxiv.uz Бу фикр замирида мулоқот маданиятига доир жуда нозик қочирим, маъно яширинган. Ўқитувчи мулоқотининг негизида сўз, фикр турар экан, фикрни баён этиш ифодаси ҳар бир ўқитувчининг савияси, маънавий дунёси, маданиятига асосланади. Ўқитувчининг мулоқот маданияти нафақат шахслараро муносабатларга, балки шу билан бирга ишлаб чиқариш, меҳнат жамоаси, жамият ҳаётига ҳам кераклигини ҳисобга оладиган бўлсак, бугунги кунда ўқувчи, талабалар феълатворини ўрганиш, уларнинг бирбирларига меҳрмурувватли бўлишга ўргатиш, диний ақидапарастлик томир отаётган ҳозирги давр учун жамиятни инсонпарварлаштириш нақадар долзарблигини англаш мумкин. Умуман олганда, мулоқот маданиятини такомиллаштириш умуминсоний эҳтиёж сифатида ўз аҳамиятини йўқотмаган. Атоқли адиб Б.Шоу сўзлари билан айтганда: «Биз ҳозир ҳавода қуш каби учишни, сувда балиқ каби сузишни ўрганиб олган бўлсакда, бизга бир нарса — инсонлардек яшашни ўрганиб олиш етишмайди». Артур Конон Дойл асарининг қаҳрамони, машҳур изқувар Шерлок Холмс таъкидлаганидек: «Ҳар бир инсон ўз хусусиятига кўра ҳал этилмайдиган жумбоқ»дир. Кишилар хулқи, феълатвори билан бирбирларидан фарқ қиладилар, аммо улар орасидаги ўхшашлик маълум даражада сақланиб қолади. Демак, одамзоднинг ташқи турқитароватигина, балки ички олами, маслаги, инсоний қиёфаси, ҳозирги кўриниши узоқ тарихий камолот натижасидир. Бу камолот замирида эса кишилар ўртасидаги мулоқот ҳамда муомала маданияти турганлиги сир эмас. Шу сабабли ўқитувчининг мулоқот маданиятида ҳам оқилона эҳтиёжни англаб олиш муҳим вазифадир. Ўқитувчининг ўқувчилар билан мулоқот олиб бориш йўллари. Ўқитувчининг иш фаолияти давомида ўқувчилар билан муомаламуносабатлари катта ўрин эгаллайди. Бу жараёнда бола инсоният тўплаган билимларни, муомала қилиш тажрибаларини ўзлаштиради. Ўқитувчи эса педагогик жараёнда асосий шахс бўлиб хизмат қилади, чунки унга ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш вазифаси юклатилган.

www.arxiv.uz Ўқитувчи болаларни ўқитиш ва тарбиялаш жараёнида умуминсоний ва миллий урфодат мезонларидан сабоқ беради. Ўқувчилар муомала одобини, мулоқот олиб бориш йўлларини асосан ўқитувчи тимсолида англаб оладилар. Муаллим бола учун бир умр идеал, ибрат, намуна бўлиб қолади. Ўқитувчи билан ўқувчи ўртасидаги мулоқотни тартибга солувчи талаблардан бири боланинг хулқини, муомаласини, бола бажарган ишни одилона, тўғри баҳолашдир. Педагогик фаолиятда синфдан ва мактабдан ташқари ишлар ўқитувчи билан ўқувчи ўртасидаги мулоқотнинг муҳим соҳаларидан бири ҳисобланади. Синфдан ва мактабдан ташқари ишларнинг тури ниҳоятда кўп бўлиб, ўқитувчи томонидан мулоқот жараёнида бу ишларнинг хусусияти, бажариш жараёни, натижаси ҳақида тўлиқ тушунтиришига боғлиқдир. Мулоқотлар жараёнида ўқитувчи айрим талабларга риоя қилишига тўғри келади: ўз иши жараёнида ўқитувчи ҳар бир ўқувчининг қадрқимматини инсон сифатида ҳурмат қилиши, ўқувчига нисбатан ишончи; болага меҳрибон, ғамхўр бўлиши, шодлигига ҳам, ташвишларига ҳам шерик бўлиш; болалар билан ҳар қандай мулоқот жараёнида алоҳида ёндошиш, педагогик тактни сақлаш. Ўқитувчи фаолиятида шарқона умуминсоний қадриятлардан фойдаланиш. Миллий дастур, таълим тўғрисидаги Қонундан келиб чиқадиган вазифаларни мактаб ўқувчилари, ўқув юртларининг педагог ходимлари, профессор ўқитувчилари амалга оширадилар. Шу боис педагог ходимлар ўзларининг касбкор шаъни ва қадрқимматларини ҳимоя қилишлари: одобахлоқ қоидаларига риоя этишлари, бола, ўқувчи ва талаба, ўқитувчиўқувчи шахсининг қадрқимматини асрашлари; болаларни меҳнатга, қонунларга, отаоналарга, маънавийтарихий, маданиймиллий ва умуминсоний қадриятларга ҳурмат, атрофмуҳитга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш руҳида тарбиялашлари, ибратли фаолиятлари ва шахсий намуналари билан

www.arxiv.uz умуминсоний ахлоқ қоидаларига, ҳақиқат, адолат, ватанпарварлик, яхшилик ва бошқа хайрли хислатларга нисбатан эътиборни қарор топтиришлари лозим. Ўзбекистон Республикасининг Президенти ИА.Каримовнинг деярли барча асарларида, сўзлаган нутқларида ўзбек халқининг кўп асрлик маънавиймиллий, қадриятлари, маънавиятини белгилаб берувчи Қуръони Карим, Ҳадиси Шариф, Имом ал Бухорий, Имом ат — Термизий, Баҳоуддин Нақшбанд, азЗамахшарий, Нажмиддин Кубро, Аҳмад Яссавий, Суфи Оллоёр, Сулаймон Боқирғоний каби мутафаккирларнинг бебаҳо меросини, Ал Хоразмий, Абу Наср Форобий, Ал Беруний, Абу Али ибн Сино, Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Хожиб, Аҳмад Югнакий, Мирзо Улугбек, Амир Темур, Бобур, Алишер Навоий, Камолиддин Беҳзод каби алломаларнинг жаҳон фани ва маданиятига қўшган бебаҳо ҳиссаларини ўрганиш, шу асосда ёш авлодни тарбиялаш зарурлиги таъкидланади. Президентимизнинг таъкидлашича, ёшларни умуминсоний қадриятлар асосида тарбиялашда ислом таълимотининг аҳамияти катта. Ислом дини — бу отабоболаримиз дини, у биз учун ҳам иймон, ҳам диёнат, ҳам маърифатдир. Инсонга хос олижаноб сифатлардан яна бири кечиримли бўлишдир. Бу сифат кенг қалбли, бировларнинг адовати ва азиятига чидай оладиган кишиларда бўлади. Инсонлар кўпинча хато қиладилар ва хатоларнинг кечирилишига муҳтожлик сезадилар. «Ёмонликни яхшилик билан кайтаринглар» дейилади. Қуръони каримда. Кишилар ўртасидаги муносабатларда кўпгина муаммолар ўйламасдан, эҳтиётсизлик билан айтилган қўпол сўздан келиб чиқади. Ўқитувчининг чиройли сўзи эса яхши муомала, меҳроқибат калитидир. Ўқитувчи ширинсўзлиги ва хушмуомалалиги шартларидан бири овозни баланд ҳам, паст ҳам қилмай, меъёрида гапиришдир. Ширинсўзлик ва гўзал муносабат ҳеч қачон, ҳеч қаерда сотилмайди. Бунга эришмоқликнинг биргина йўли бор, бу ҳам бўлса, тинимсиз ширинсўзни машқ қилиш, китоб ўқиш ва

www.arxiv.uz ахборотларни тинглаш, кўп эшитиш ва таҳлил қилишдир. Муомала ўқитувчининг кимлигини кўрсатувчи кўзгудир. Педагогик маҳорат фани ўқитувчисининг мақсадларидан бири — комил инсонни ўқитиш ва тарбиялаш натижасидир. Комил инсон ғояси — ҳам миллий, ҳам умумбашарий моҳият ва қадриятга эга, одамзодга хос энг юксак маънавий ва жисмоний баркамолликни мужассам этган, уни ҳамиша эзгуликка ундайдиган олижаноб ғоядир. Комил инсонни тарбиялаш ғояси азалазалдан халқимизнинг эзгу орзуси, унинг маънавиятининг узвий бир қисми бўлиб келган. Баркамол инсон ҳақидаги юксак, умуминсоний ғоялар Абу Наср Форобий ва Алишер Навоий каби мутафаккирларимизнинг асарларида, айниқса теран ифода этилган. Ҳазрат Навоийнинг «Камол эт касбим, олам уйидин сенга фарз ўлмагай ғамноқ чиқмоқ. Жаҳондин нотамом ўтмак биайних, эрур ҳам момдин нопок чиқмоқ», деган фикрлари ҳар бир инсон комилликни ўзига шиор қилиб олиши зарурлигини англатади. Ўқитувчининг ўқувчилар билан мулоқот олиб бориш йўллари. (Биз В.А.Кан — Каликнинг педагогик мулоқот ҳақидаги ўқитувчи ва ўқувчилар учун зарур бўлган маслахатларини тўлиқ келтирамиз. (В.А.Кан — Калик и др. «Педагогическое творчество»., Москва., 1990 год, изд. «Педагогика»)). Инсоннинг меҳнат фаолияти, меҳнат, билиш, мулоқот ... Биз улар ҳақида кўп гапирамиз, таҳлил қиламиз. Бироқ ақлҳушни бир ерга тўплаб, астойдил ўйлаб кўрадиган бўлсак, ғаройиб бир манзарага дуч келамиз. Инсон меҳнат фаолиятининг шакл ва усулларини ўрганиш учун кўп вақт ажратади, дунёни билиш усулларини ўрганиш учун ҳам кўп вақт сарфлайди. Бироқ инсонлараро мулоқотга ҳеч ким ҳеч қаерда махсус ўргатилмайди. Бизда мулоқот қилишнинг мураккаб санъатига ўқитадиган мактаб ҳозирча йўқ. У бевосита иш жараёнида шаклланиб боради. Тасаввур қилинг, сиз синфга кириб келдингиз. Педагогик мулоқотнинг ёзилмаган ушбу қонунларини яна бир бор эслатишга ҳаракат қиламиз.

www.arxiv.uz 1. Педагогик жараён бизнинг болалар билан муносабатимизга асосланади, зотан худди шу муносабатлар педагогик ўзаро таъсирда бирламчидир, ҳар бир «педагогик ҳаракат»га такрорланмас шахсийлик маъносини беради. Ўқув материали ёки педагогик талабни такрорланмас ҳиссиётлар йиғиндиси билан безайди. Буларсиз эса бола қалби сирини ҳеч қачон англаб бўлмайди. Ўзингизнинг болалар билан муносабатингиз ҳақида доимо ўйланг, бу муносабатларни мақсадга йўналтирилган ҳолда тузишга ҳаракат қилинг. Улар педагогик жараёнга, қолаверса ҳар бир бола шахсига сезиларли даражада мунтазам таъсир этиб қолади. Эсда тутинг, ёзган ҳар бир конспект, матн ортида тарбиявий иш режаси замирида сизнинг ўқувчилар билан ўзаро муносабатингиз масаласи яшириниб ётади. 2. Педагогик мулоқотни ташкил этишда фақат педагогик мақсад ва вазифалар билан ўралашиб қолмаслик зарур. Бундай чекланиш ўқитувчининг «ўз ташаббуси» билан мулоқот қилишига олиб келади. Унинг сўзларида ҳукмронлик маъносини англаш қийин эмас. «Бу мен учун зарур. Бу педагогик мақсад ва вазифалар билан боғлиқ. Дастур ва режалардан келиб чиқади» ва бошқалар. Педагогик мулоқотнинг «ўз ташаббуси» ташкил қилиниши ўқитувчи фаолиятини қатъиян чеклаб қўяди, ўқувчи унинг ҳаракат доирасидан ташқарида қолади Машҳур педагогларимиздан кўп чилиги шундай дейди: «Биз катталар, ўқитувчилар бола ларга, асосан бизга хуш келадиган нарсаларни бажаришга илишга мажбур қиламиз, уларнинг кўнгилларига қараб иш тутиш эса кўп ҳолларда педагогик фаолиятимиз доираси дан ташқарида қолиб кетади». Шунинг учун болалар билан мулоқотни йўлга қўйишда ўқитувчи ташаббусидан кўра «бола ташаббуси» асосида иш тутган маъқул. Шунда бола доимо бизнинг педагогик фаолиятимиз доирасида бўлади. Шубҳа йўқ, мулоқотни ўқитувчи ташаббуси билан ташкил қилиш осон. Аммо педагогик мулоқот — бу мураккаб иншоот, демак уни муайян қонун асосида кўрмоқ керак. Бу ўринда ўқувчи ташаббуси билан бошланган

www.arxiv.uz мулоқот яхши натижа беради, у ўқувчи шахсини тўлароқ акс эттиради, педагогик вазифаларни амалга оширишда самарадорликни таъминлайди. 3. Педагогик мулоқотни ташкил қилар эканмиз, ўз нутқ имизни бир бола ёки ўқувчилар гуруҳига йўналтиришга ҳаракат қилишимиз керак. Бундай йўл тутиш таълим ва тарбиянинг тўғри усулларини танлаш каби муҳимдир. Нутқни аниқ йўналтириш зарур деганда нимани назарда тутмоқ керак? Аввало, ўқувчининг шахсий хусусиятларини, унинг синфда, синфдошлари билан муносабатда эгаллайдиган ўрнини ҳисобга олиш даркор. Шунга мувофиқ нутқни тез ифода этиш, фикрларнинг кетмакетлигига эришиш, унинг мантиққа тўғри келишини эътиборга олиш ўқитувчининг асосий вазифасидир. Шуни ҳам таъкидлаш жоизни, педагогик жараёндаги мулоқотни фақат бир вазифа билан, яъни ахборот билан чеклаш мумкин эмас. Бу йўлда мулоқотнинг бир туридан — ахборот айирбошлаш, ўзаро муносабатларни ташкил қилиб, бола шахсини ўрганиш, катталар ва болаларнинг бирбирига таъсирини ҳисобга олиш ва бошқа воситалардан фойдаланиш лозим. Биз педагогик мулоқотдаги мавжуд йўналишлардан бирига билиббилмай амал қилмаслигимиз мумкин. Бироқ бунинг оқибати эртасигаёқ кўзга ташланади, тарбия натижаларида узилиш юз беради. Шундай ҳолнинг юз бермаслиги учун ўқитувчи бола шахсини ўрганиб бориши зарур. Болалар билан муносабатга киришар эканмиз, мулоқотни, яъни юқоридан пастга қараб ташкил қилишдан сақланишимиз керак. Ҳатто жуда кичик ёшдаги болалар ҳам мустақил эканликларини исботлашга ҳаракат қилишади. Ўқитувчилик дипломи болалар билан муносабатда етакчи бўлиш ҳукуқини бермайди. Бундай ҳуқуқни қўлга киритиш учун ўқувчилар жамоасида тутадиган ўрни, бу ўқитувчининг расмий обрўси эмас, балки унинг инсонийлиги билан белгиланади. Болалар билан ўзаро муносабатни шундай йўлга қўйиш керакки, етакчилик мавқеи табиий равишда педагогик жараён мантиқидан келиб чиқсин.

www.arxiv.uz Синфдаги руҳий муҳитни сезишга ҳаракат қилишни ўрганиш лозим. Чунки ўқитувчи синфдаги руҳий ҳолатни билмас экан, ўқувтарбия жараёни маҳсулдор бўлмайди. Ўқитувчи ҳар бир шахс кўнглидаги сирларни топишга ёрдам беришга ҳаракат қилиши ва бундай малака ва кўникмаларни ўзида шакллантириши керак. Масалан: синфда математика дарси бўлмоқда. Ўқитувчи ўқувчиларни янги материал билан таништирмоқда. Математикага қизиқадиган бир ўқувчи, математикани яхши кўргани учун ҳам, бу дарсга қулоқ солиб тинглаб турибди. Иккинчи ўқувчи эса, қулоқ солиш билан кифояланиб, икки кўзини ўша жавоб берадиган ўқувчига тикканича ўтирибди. У чиройли ёки йўқлиги ҳақида ўйлаяпти. Худди шу дам математикани унча хушламайдиган, аммо спортни жондилидан севадиган учинчи ўқувчи ёнидаги ўқувчига кечаги спорт ўйини ҳақида гапириб бермоқда. Математиканинг «М» ҳарфини ҳам тушунмайдиган бошқа ўқувчининг кўзи ташқаридаги қорга тушди. Агарда ўқувчиларнинг шу хусусиятларини бирмабир таҳлил қилсак, дарснинг руҳий вазиятлари сонсаноқзлигини кўрамиз. Бироқ ҳар хил дарс ўтганда унга бугунги кун нуқтаи назаридан ёндошиш керак бўлади. Айтайлик, болалар билан суҳбатда кечаги кун мавзуси такрорланиши мумкин, бунда мавзудаги арзимас бўлиб туюлган ўзгариш суҳбатни бутунлай бошқа маълумотлар билан бойитиб юборади. Шунинг учун синфдаги руҳий вазиятни назорат қила билиш жуда аҳамиятлидир: Бунинг учун: болаларни кузата билиш; болалар кўзидаги ифодани, уларнинг мимикаси ва кўринишидаги ўзгаришларни тушуна билиш зарур; болалар хулқидаги ўзгаришнинг, кайфиятидаги барча ўзгаришларга эътибор бериш; синфнинг ўзини тутишига нисбатан муносабатни билдиришга юмшоқлик ва ҳозиржавоблик кўрсатиш;

www.arxiv.uz синфдаги бугунги руҳий муҳитни кечагиси билан қиёслаб, гарчи доимо ўзгариб турган бўлсада, умумий руҳий ҳолатини топиш. 7. ҳар бир ўқитувчи ўзига болалар кўзи билан қарашни ўрганиши лозим. Бунинг учун: ўз фаолиятини тезтез таҳлил қилиши; ўқувчилар ўрнига ўзини қўйишга ҳаракат қилиши; ҳамкасбларининг дарсларини кузатиши ва ўзини уларга қиёслаши; ўзида қайси нуқсонлар болалар билан ишлашга салбий таъсир этаётганлигини аниқлаш; хатоларни очиқ тан олиш, бирон бир нарсани билмаганда уни очиқ айтишдан уялмаслиги; машғулотлардан бўш вақтларда болалар билан суҳбатлашишни ўзига ҳар бир ўқитувчи одат қила олиши; агарда синфда ўқитувчига лақаб қўйишган бўлса, ундан хафа бўлмаслик, бафуржа ўтириб бу лақабни келиб чиқиши ва моҳиятини аниқлашга ҳаракат қилиши. 8. Болаларни ҳар қандай саволига жавоб бериш ва сўзларини тинглашга ҳаракат қилиш. Агарда ўқувчи нотўғри гапираётган ва ўзининг фикрини баён қилишга қийналаётган, ўқитувчининг вақти ниҳоятда зиқ бўлсган тақдирда ҳам унга етарлича жавоб бериб, қолганларини келгуси сафар биргаликда муҳокама этамиз, деб огоҳлантириши зарур. Бундай таъсир бола шахсига эътиборнинг энг муҳим кўрсаткичидир. Кузатишлар шуни кўрсатадики, ўқувчиларнинг фаол эмасликларининг асосий сабаби — ўқитувчиларнинг болаларнинг сўзларини охиригача тинглай билмаслигидадир. Шунинг учун ўқитувчи қуйидаги кўрсаткичлар бўйича ўзини синаб кўриши шарт. (В.А.Кан — Калик., Пед. Творчевство. Москва., изд. — «Педагогика», 1990 год). болани охиригача эшитишга ҳамма вақт ҳам қодирмисиз? ўқувчи гапираётганда, сизда уни тўхтатишга иштиёқ туғилмайдими ?

www.arxiv.uz агар ўқувчи бирон нарсани баён қилаётганда ортиқча сўзларни кўп гапирса, тутилибтутилиб тушунтирса жаҳлингиз чиқмайдими? Бола гапираётганда у билан хаёлан қўшилмаслигингизни ифода этиши ёки этмаслигини кузатганмисиз? Болалар жавобига катталарга хос талаблар қўяётганлигингизни сезасизми? 9. Ўқитувчи болалар билан мулоқотни йўлга қўяр экан, уларнинг кайфиятини тушунишга интилиш, синфдаги пси хологик ҳолатни илғаб олишга ҳаракат қилиш жуда муҳим. Шуни эсда тутиш керакки, педагогик жараён руҳий кечинмалари ҳаракатчан, ўсувчан ва ўзгарувчандир. Бу ҳолат ўқитувчидан қабул қилишда юксак маданиятли бўлишни талаб қилади. Мулоқотдаги руҳий вазият, ўқувчи кайфиятининг ўзгариши, бир томондан синфдаги аҳвол, вазият ҳақида зарур ахборот берса, иккинчи томондан таълим ва тарбия услубларини танлашга таъсир этади. Синфда доимий ва мунтазам «руҳий кузатиш», болалар руҳий ҳолатини аниқлаш ўзаро таъсирнинг энг аниқ воситаларини танлаш имконини беради. Ўқитувчининг ўз устида ишлашининг қуйидагича тахминий дастурини тавсия этиш мумкин : педагогик жараённинг ҳар қандай вазиятида болаларни мунтазам кузатиб туриш; ҳамкасбларининг дарсларини кузатиш ва синфдаги аҳволни доимий равишда аниқлашга ҳаракат қилиши; ўз дарсида ўқувчилар руҳий ҳолатининг мантиғи ва ривожланишидаги ўсишини ҳисобга олиш, ўзгариш сабабларини аниқлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйиш; дарсдан сўнг ўқувчилар билан суҳбатлашиш ва дарс давомида улардаги руҳий ҳолатнинг ўзгаришига нима сабаб бўлганини аниқлаш; дарс бошида ёки ўқувчилар билан шахсий суҳбат давомида улардаги руҳий ҳолатнинг ўзгаришига нима сабаб бўлганини аниқлашга ҳаракат қилиш;

www.arxiv.uz педагогик кузатувчанликни ривожлантириш. 10. Педагогик мулоқот жараёнида турлитуман низолар келиб чиқиши мумкин. Шунинг учун: эсдан чиқармаслик керакки, низо педагогик саводсизлик оқибатида келиб чиқади. Бундай ҳолда у хавфлидир. Тезлик билан бундай низони олдини олишга ҳаракат қилиш керак; низоталаблар, кўрсатмалар, одат ва кўникмалар тўқнашуви натижасида бўлиши мумкин. Бундай вазиятда низо сабабларини таҳлил қилиш лозим. Унинг педагогик жараёнда ҳаракатлантирувчи куч вазифсини бажариши эҳтимолдан холи эмас. • шуни ёддан чиқармаслик керакки, биз болалардан хафа бўлиш ҳуқуқига эга эмасмиз. Педагогик мулоқотнинг ўзига хослиги ҳам мана шунда. Ўқувчиларда ўқитувчилар билан мулоқот жараёнида мунозара қилиш эҳтиёжи туғилса, бунга имконият яратишга интилиш жоиз. Ўқувчи фикрининг нотўғрилигини исботлаш учун унинг характеридаги нуқсонларни юзига солиш шарт эмас. Кўп ҳолларда ёш ўқитувчилар шўх ўқувчилар билан мулоқотда қийинчиликка дуч келадилар. Агар сиз бундай ўқувчилар қалбига йўл топмоқчи бўлсангиз, ўқувчига мурожаатингизни «нима учун», «қандай қилиб» каби саволлар билан бошлашга ҳаракат қилинг. Бу мулоқотнинг ривожланишини таъминлайди. Лекин эсда тутиш керакки, бундай ўқувчилар билан суҳбатда, жонли ўзаро муносабат ипининг узилиши хавфлидир. Мулоқот доимий ва узлуксиз бўлиши лозим. Қуйидаги режа бунга ёрдам беради: сизда ўқувчилар билан мулоқот жараёнида боши берк кўчага кириш ҳоллари содир бўладими, бунинг сабаблари нимада? педагогик иш фаолиятингизда болалар билан муносабатда ишингиз ўнгидан келмаган пайтлар бўлганми? Уларни қандай бартараф этгансиз?

www.arxiv.uz дарс жараёнида ҳар бир ўқувчи билан ишлай оласизми? Агар ўқувчи билан тиллаша олмаётганингизни сезсангиз, уни йўлга қўйишга ҳаракат қиласизми? 13. Болалар билан мулоқотда ташаббускор бўлишни унутиш, мулоқотдаги ташаббускорлик сизга билиш фаолияти ни муваффаққиятли бажаришга ёрдам беради. Мулоқотда ташаббускор бўлиш, бу: кишилар билан руҳий алоқани тез йўлга қўя билиш; шахслараро ўзаро таъсирни мақсадга йўналтирилган ҳолда бошқариш, шахслараро муносабатнинг зарур даражасига эришиш; туғилаётган педагогик вазифаларга мувофиқ равишда ўқувчилар билан ўзаро ҳаракат — мулоқот шакллари, услуби, усулларини қайта кўриш; уқувчиларнинг педагогик жараендаги сусткашликла рига барҳам бериш, уларни фаол мулоқотга жалб этиш. Мактаб ўқувчилари билан мулоқотни ташкил қилар эканмиз, қизларга оид айрим ўзига хос руҳий хусусиятларни билиш лозим: улар ҳисҳаяжонга тез берилувчан ва жуда тез ранжийдиган бўлишади. Улар ўқитувчи характеридаги хусусиятни тез англайдилар, дағал муносабатда муросасиз бўладилар. Айни вақтда болалардан фарқли ўлароқ ўқитувчига нисбатан муносабатларини идора қила биладилар, яъни яшира оладилар. Болалар билан мулоқотда бир хилликдан воз кечиш керак. Бир хиллик қуйидагиларда намоён бўлади: Ўзини тутишда; Ўқувчилар хулқига эътибор бермасликка; Дарсни режалаштирилган чизма асосида олиб боришга кўркўрона интилишда; Ўқитувчининг дарс жараёнида ўзини инсон сифатида намоён қилишга интилмаслигида;

www.arxiv.uz Ўзида шундай камчиликлар борми? Бу хусусда ҳамкасблар билан фикрлашган маъқул. Мабодо камчиликлар борлиги сезилса, ундан қутулишга ҳаракат қилиш керак. 16. Айрим ўқувчиларга нисбатан жамоатчиликда туғилган салбий фикрларни йўқотишга интилиш зарур. Бу фақат ўқитувчининг улар билан муносабатига, балки жамоадаги умумий муҳитга салбий таъсир этиши мумкин. Ўқувчи тўғри сидаги салбий фикр шундай ҳолатларда туғилиши шубҳасиз: ўзаро муносабатларнинг тўғри йўлга қўйилмаганлиги ва бу масалани қайта кўриб чиқишга ҳаракат қилмаслик оқибатида содир бўлади; мазкур синфда ишлайдиган ҳамкасблар фикри бўиича муайян ўқувчига нисбатан туғилган салбий муносабат натижасида содир бўлади; ўқувчининг бўш ўзлаштириши туфайли; ўқувчилар жамоасида мазкур ўқувчига нисбатан туғилган салбий муносабат оқибатида; ўқувчининг дарсда ўзини кўрсатишга интилишида; • турли масалалар бўйича ўқувчининг ўқитувчи билан тортишуви натижасида. 17. Ёдда тутиш керакки, мактаб ўқувчисининг хулқи, билими, турмуш тарзини асоссиз танқид қилавериш бефойда. Бундай танқид ўқувчини ўзиниўзи мудофаа қилувчи кишига айлантириб қўяди. Охириоқибатда ўзўзига баҳо беришда тубанлашиб кетишига сабаб бўлади: болалар билан мулоқот чоғида танқид элементи ҳукмронлик руҳида бўлмаслиги керак, акс ҳолда суҳбат дўстона бўлмайди. Ўзингизни қуйидаги ўлчовлар бўйича таҳлил қилиб кўринг; болалар билан мулоқотда сизда танқид қилиш руҳи ҳукмрон эмасми? мулоқот тизимингизда қандай талаблар кўпроқ: таъкидловчи, йўналтирувчи, бетараф. бир дарс давомида ўрта ҳисобда неча марта танбеҳ берасиз?

www.arxiv.uz янги мавзуни тушунтириш чоғида ёки ўқувчи жавобини тинглаётганда интизом бузувчига танбеҳ бериш учун дарсни тўхтатишга қодирмисиз? дарсда болалар билан мулоқотни танқиддан бошлаш керак деб ўйлайсизми? дарсда бўш ўқувчи ва аълочи ўқувчи болаларни бирбирига қарамақарши қўйишга йўлқўймайсизми? интизом бузилган чоғда фақат танбеҳ билан чекланиш керакми? Ёки вазиятни ҳазилмутойиба билан тузатиш мумкин деб ҳисоблайсизми? педагогик мулоқот жараёнида ўқувчиларга дағдаға қилиш шартми? болалар сиз билан мулоқотда бегонасирашаётганини ёки фақат иш юзасидан мурожаат қилишаётганини сезасизми? 18. Ўқитувчи кўпроқ табассум билан синфга кирса, ўқитувчининг синфга кириш чоғидаги ўқитувчининг табассуми ўқувчилар билан учрашиш ҳузурбахшлигидан далолат беради. Умуман ўқитувчининг табассуми умумий руҳий хушкайфиятни юзага келтиради, ўқувчиларни фаол мулоқотга чорлайди. Ўзингизни кузатинг: дарсда кўп куласизми? болалар билан бирга қўшилиб кула оласизми? чеҳрангиздаги ўйчанлик ва чарчоқ аломатларини болаларга билдириш шартми? Эсда тутинг, болалар сизнинг кайфиятингиздаги ўзгаришни ўқитаётган фанингиз билан боғлайдилар, бу эса уларда салбий фикрлар туғилишига олиб келади. 19. Болалар билан суҳбат жараёнида кўпроқ мақтов, қўллабқувватловчи, рағбатлантирувчи сўзларни ишлатиш зарур. Бу болани ўз ютуқларини сизнинг шахсингиз билан боғлашига олиб келади. Ўзингизни кузатинг; Ўқувчиларни ҳамма вақт ҳам тўғри жавоби учун мақтайсизми?

www.arxiv.uz Нафақат яхши ўқувчи, балки бўш ўқийдиган, лекин хатосини тузатишга интилаётган ўқувчини ҳам мақташга тайёрмисиз? ўз баҳоингизга «офарин», «мен буни маъқуллайман», «ечими тўғри», «раҳмат» каби сўзларни қанчалик кўп ишлатасиз; Баҳолаш чоғида ўқувчининг исмини айтиб мақтаган маъқулми ёки фамилиясиними? Болаларнинг имкониятларига ишонишингизни ҳамма вақт ҳам сездирасизми? Ёдингизда бўлсинки, мақтов, қўллабқувватлаш, дўстона муҳитҳамкорликдаги ижодий ишнинг энг муҳим шартидир. Болалар сиз уларга қандай муносабатда эканлигингизни билишлари керак. Болаларнинг исмларини, улар шахсига оид бошқа маълумотларни билиб олинг. Бу ўқитувчи учун зарурдир. Ўқувчи билан яккамаякка суҳбатлашиш зарурияти етилганини сезсангиз, бўлғуси суҳбат режасини тузиб чиқиш керак. Режа тузаётганингизда қуйидагиларни ҳисобга олиш зарур: суҳбатдан асосий мақсадингиз нима? суҳбат зарурми ёки бошқа воситалардан фойдаланиш мумкинми? суҳбат давомида қандай саволлар бермоқчисиз? суҳбат натижаси тарбиявий жиҳатдан фойдали бўлишига ишончингиз комилми? суҳбатдан қандай салбий якун кутаяпсиз? суҳбатда қандай тарбиявий усул ва йўллардан фойдаланмоқчисиз? суҳбатни нимадан бошлайсиз ва уни қандай ўтказасиз? 22. Энди яккамаякка суҳбат чоғида ўқувчининг ўзини тутишини кўз олдингизга келтиринг: суҳбат мавзусига қандай муносабат билдиради, унга қатнашадими? суҳбат аро йўдда қолиб кетмайдими, агар шундай ҳол содир бўлса, ўзингизни қандай тутган бўлардингиз? агар ўқувчи жанжал чиқарса нима қилган бўлардингиз?

www.arxiv.uz суҳбатни ташкил қилиш учун умумий тавсияномалар билан танишинг; берилган саволнинг моҳиятини тушуниб етмагунча жавоб беришга шошилманг; бирон нарса айтгингиз келиб турса ҳам ўқувчининг сўзини бўлманг; бола эътирозига жаҳлбилан жавоб берманг, бу мулоқотга ҳалақит беради; суҳбатни овозни баландлатиб тугатманг; суҳбат давомида ўқувчилар билан муносабатингизни ривожлантириш йўлларини ахтаринг. Ўқувчилар, айниқса, ўсмирлар ўзларини шахс сифатида тан олишларини истайдилар, мана шунинг учун ҳам мулоқот жараёнида уларга шахс сифатида қараш керак. Эсда тутиш керакки, синф билан кўп йиллик мулоқот жараёнида мулоқотнинг муайян қолипи юзага келади ва уни биз йилдан йилга такрорлайверамиз. Лекин болалар ўзгаришмоқда, улар вояга етишмоқда. Биз эсаўзгаришни ҳисобга олмай, эскича ишлашни давом эттираверамиз. Болаларнинг ижтимоийруҳий эҳтиёжларидаги энг майда ўзгаришларни сезишга ҳаракат қилиш жоиз. Ёддан чиқармаслик керакки, мактаб ўқувчиларининг ёш хусусиятлари ўзгариши ва бизнинг ўзгармас педагогик мулоқот шаклимиз ўртасида пайдо бўлган қарамақаршиликлар ўзаро муносабатларнинг узилишига олиб келади ва ўқувтарбия жараёнига салбий таъсир қилади. 25. Дарсда коммуникатив тайёрланишни унутманг! Коммуникатив тайёргарлик учун қуйидаги дастурни тавсия этамиз: • Дарс беришингиз керак бўлган синфни эсланг; Бутунлай коммуникатив тайёргарлик учун эса қуйидаги дастурни тавсия этамиз: мазкур синфда мулоқотнинг қайси типидан фойдаланиш лозимлигини кўз олдингизга келтиринг;

www.arxiv.uz синфнинг сизни ва дарс материалини қандай қабул қилишини тасаввур этинг; конспект устида ишлар экансиз, дарс бўлакларини режалаштиринг, синфдаги умумий руҳий вазиятни кўз олдингиздан ўтказинг; айрим ўқувчилар билан ўзаро муносабатингизни ҳам унутманг, айрим болаларга нисбатан шаклланган бир қолипдаги фикрлардан воз кечинг; • ниҳоят, дарсда бўладиган мулоқот муҳитини ҳис қилишга ҳаракат қилинг. У сизга дарсни ишонч билан ўтка зишга ёрдам беради. 26. Мулоқот жараёнини таҳлил қила билинг. Агар дарсда, танаффусда камчилик, узилиш содир бўлса, у ҳолда: педагогик мулоқотдаги хато сабабини аниқлашга урининг; синф (ўқувчилар) билан мулоқотнинг энг зўр моделини хаёлан яратишга интилинг; мазкур синф билан навбатдаги мулоқот давридаги вазиятни кўз олдингизга келтиринг. Ўқитувчининг синф билан мулоқоти тизимига, гоҳо мулоқотга халақит берадиган руҳий тўсиқлар пайдо бўлади. У дарснинг боришига ҳам , ўқитувчилар ва ўқувчилар кайфиятига ҳам салбий таъсир этади. Жамоадаги тарбиявий ишни ривожлантираётганда умумий педагогик вазифалар билан чекланиб қолмай, ижтимоийруҳий тавсияномалар асосида иш олиб бориш. Бунинг учун қуйидагиларни ҳисобга олиш лозим : болалар билан ўзаро муносабатингизнинг умумий даражаси; синфда бошқа ўқитувчилар билан ўзаро муносабат турлари; ҳамкорлик принципларининг ўқувтарбия жараёнида қўлланиш эҳтимоллигини; синфдаги шахслараро ўзаро муносабат тизимини, жамоанинг жипслашганлиги, унинг фаоллигини; ўзаро ҳаракатнинг умумий, гуруҳий ва шахсий шаклларини;

www.arxiv.uz 29. Ҳамкасблари билан ўзаро муносабатга алоҳида эъти бор бериш зарур: улар ўқувтарбия жараёнининг ижтимо ийруҳий ҳолатига жиддий таъсир этишлари мумкин. Ҳамкасблар билан ўзаро муносабатни ташкил қилишда қуйидагиларни ҳисобга олишни маслаҳат берамиз: педагогик жамоанинг бошқа аъзоларига нисбатан хайрихоҳ бўлиш; ҳамкасбларингиз билан сизни яқинлаштириши мумкин бўлган омилларни ахтаринг; ҳамкорликка интилиш, ҳамкорликка ижодий фаолият кўрсатишга ҳаракат қилиш; ҳамкасбларингиз тажрибасидан ўзингиз учун энг қимматли, қизиқарли, фойдали бўлган томонларини топишга ҳаракат қилиш, фақат камчилик ахтаришга ўрганмаслик; Педагогик жамоадаги ўзаро муносабат умумий мактаб руҳиятига таъсир этади, буни ўқувчилар ҳам кўрадилар, сизга ва мактабдошларингизга нисбатан муносабатни шу асосда белгилайдилар. 30. Ўз нутқингизни тузатинг. У шахсингизнинг инъикосидир. Истеъмолдан чиққан дағал сўзларни ишлатманг, ўқув чилар йўл қўйган нутқий хатоларни такрорламанг; Нутқингизда паразит сўзларни (қани, демак, умуман ва бошқалар) қанча ишлатасиз; Асосий фикрдан чалғимаган ҳолда нутқингизни давом эттира оласизми? • Нутқ суратига эътибор беринг: чунки, билимни ўзлаш тириш самарадорлиги кўп жиҳатдан унга боғлиқ; • Нутқингиздан бақириб айтиладиган дағал сўзларни чиқариб ташланг, улар ўқувчиларга салбий таъсир қилади; 31. Тарбияси қийин ўқувчилар билан ўзаро муносабатни йўлга қўйиш ҳақида кўпроқ қайғуриш ва ўйлаш керак. Бунинг учун: тарбияси қийин ўқувчи руҳий ёки педагогик хато оқибатидир;

www.arxiv.uz тарбияси қийин ўқувчи салбий иллатлар таъсирида бўлади, бу иллатларни бошқа ўқитувчилар, ўқувчилар, отаоналар шакллантирганлар; болага у ёки бу нарсани зўрлаб қабул қилдириб бўлмайди; тарбияси қийин бола билан мулоқот қилишнинг энг самарали йўлларини ахтариш зарур. Ҳар бир ўқитувчи билиши керак бўлган педагогик мулоқотни ташкил қилишнинг асосий руҳий педагогик талаблари шулардан иборат. Шубҳасиз, уни ёдлаб олиш ва кўркўрона тадбиқ қилиш етарлимас. Бу талабалар оддий талаблар эмас, балки ҳаракат дастуридир. У ўқитувчига ўқувтарбия жараёнига энг асосий омил — инсон омилига самарали таъсир этишга ёрдам берад

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1.И.А Каримов “Манавият энгилмас куч” Т “Маънавият” 2008 йил 2. И. А Каримов “ Баркамол авлод орзуси ” Т ‘ Шарқ ’ 1999 йил 3. Баркамол авлод “Ў збеки сто н тара ққ ияти пойдевори ” Т 1997 й 4. Н. Азиз ҳ аджаева “ Педагогик те ҳ нология ” Т 2001 й 5. У.Толипов “ Педагогик те ҳ налогия ” Т 2001й 6. Н. Қ Саида х медов “ Янги Педагогик те х нология ” Т 2008 й 7. Б. Ферберман “ Ил ғ ор педагогик те ҳ нология ” Т фан 2000 й 8.Ў Ас қ арова «Педагогика» Т 2008 йил 9. М.Очилова, Н.Очилова “ Олий педагогика ” Т. 2008й 10. Х.Ибрагимов « Педагогика » Т. 2008 йил

O'xshashlar

Тил ва ёзув маданияти

Алишер Навоий ва нутқ маданияти

Бобур фаолиятида яратувчанлик ва бог-истирохатчилик санъати

Тил ва нутк

Педагогик фикр тарихи ва мактаб амалиётида укитувчи махорати масалалари